Ảnh hưởng của các yếu tố đầu vào đến phát triển cà phê bền vững trên địa bàn tỉnh Đắk Lắk

TẠP CHÍ KHOA HỌC, Đại học Huế, Số 68, 2011<br /> ẢNH HƯỞNG CỦA CÁC YẾU TỐ ĐẦU VÀO ĐẾN PHÁT TRIỂN CÀ PHÊ<br /> BỀN VỮNG TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH ĐẮK LẮK<br /> Mai Văn Xuân, Trường Đại học Kinh tế, Đại học Huế<br /> Nguyễn Văn Hoá, Trường Đại học Tây Nguyên<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Cà phê đã đem lại thu nhập cho nhiều hộ gia đình, góp phần quan trọng vào tăng<br /> trưởng GDP hàng năm của tỉnh Đắk Lắk. Qua phân tích đánh giá cho thấy, năng suất cà phê<br /> của nhóm hộ điều tra đạt bình quân 2,54 tấn/ha. Tỷ lệ của các hộ thực hiện các biện pháp kỹ<br /> thuật bón phân và tưới nước hợp lý chiếm tỷ lệ thấp (tương ứng chỉ đạt 30,8% và 16,2%). Qua<br /> đó cho thấy, phát triển cà phê kém bền vững về kỹ thuật. Phân tích vai trò của nguồn nước cho<br /> thấy, phần lớn các hộ được phỏng vấn đều cho biết nguồn nước hết sức quan trọng cho việc sản<br /> xuất cà phê nguy cơ giảm trong tương lai (phụ lục 1). Để sản xuất kinh doanh cà phê, ngoài<br /> nguồn nước, các yếu tố khác như chất lượng đất, kỹ thuật chăm sóc cà phê, vốn và kinh nghiệm<br /> trồng cà phê là những yếu tố rất quan trọng cho việc phát triển bền vững cây cà phê. Kết quả và<br /> hiệu quả sản xuất kinh doanh cà phê niên vụ 2008/2009 của các hộ đạt tương đối cao. Phân<br /> tích các nhân tố tác động đến phát triển cà phê bền vững cho thấy, vốn, lao động và đất là<br /> những yếu tố góp phần quan trọng gia tăng năng suất cà phê. Việc thực hiện các biện pháp kỹ<br /> thuật tốt (tưới nước, bón phân, chống xói mòn đất, trồng cây chắn gió), làm tốt công tác khuyến<br /> nông đều góp phần gia tăng năng suất cà phê.<br /> <br /> 1. Đặt vấn đề<br /> Trong các tỉnh ở Tây Nguyên, Đắk Lắk là tỉnh trồng cà phê sớm nhất, có nhiều<br /> kinh nghiệm, kỹ thuật trồng trọt nên năng suất cà phê đạt cao nhất trong vùng. Tuy<br /> nhiên, việc trồng cà phê ở đây vẫn có những bất cập, các hộ dân thiếu kinh nghiệm, kỹ<br /> thuật trồng và chăm sóc cà phê, mức độ đầu tư thâm canh thấp, trình độ sản xuất, ứng<br /> dụng khoa học kỹ thuật còn hạn chế nên năng suất, chất lượng và hiệu quả không ổn<br /> định. Năng suất cà phê của tỉnh Đắk Lắk cao nhưng không ổn định, trong khi những<br /> năm gần đây giá cả đầu vào tăng mạnh, nhất là trong các năm 2007 - 2010 giá phân bón,<br /> nhân công đã tăng 25 - 30% so với năm trước. Bên cạnh đó giá cà phê lại biến động,<br /> phụ thuộc vào giá cà phê của thế giới. Do đó, có những thời điểm mặc dù giá đầu vào<br /> tăng mạnh, nhưng giá cà phê lại giảm, làm cho người trồng cà phê bị thua lỗ, không có<br /> khả năng đầu tư tiếp. Vườn cà phê vì thế mà khó có khả năng phục hồi và cho năng suất<br /> cao trong các niên vụ tiếp theo.<br /> <br /> 135<br /> <br /> Bên cạnh đó, Đắk Lắk có hơn 85% diện tích cà phê là của người dân (bình quân<br /> diện tích cà phê nông hộ biến động từ 0,4 ha -2 ha), chỉ khoảng 15% diện tích thuộc các<br /> công ty, nông trường. Vì thế, sản xuất cà phê của Đắk Lắk vẫn là sản xuất nhỏ lẻ, manh<br /> mún. Nông dân chủ yếu sản xuất tự phát, theo kinh nghiệm dẫn tới chất lượng sản phẩm<br /> chưa cao, sức cạnh tranh trên thị trường thấp.<br /> Để nghiên cứu phát triển cà phê bền vững thì việc đánh giá tác động của các yếu<br /> tố đầu vào, trang bị kiến thức nông nghiệp cho hộ nông dân, cung cấp vốn đầu tư cho<br /> cây cà phê là rất quan trọng. Hơn nữa, kết quả nghiên cứu sẽ cung cấp một số thông tin<br /> hữu ích cho những người làm công tác quản lý ngành nông nghiệp, các trung tâm<br /> khuyến nông, các hộ gia đình trồng cà phê trong việc đầu tư, qui hoạch và phát triển cà<br /> phê của tỉnh Đắk Lắk cho năng suất cao, ổn định và hiệu quả hơn trong thời gian tới.<br /> 2. Phương pháp nghiên cứu<br /> Để phân tích đánh giá ảnh hưởng các yếu tố đầu vào đến phát triển cà phê bền<br /> vững, trong phạm vi nghiên cứu này, chúng tôi giới hạn chỉ nghiên cứu ảnh hưởng của<br /> các yếu tố đầu vào đến hiệu quả kinh tế cây cà phê tỉnh Đăk Lắk. Thước đo hiệu quả và<br /> kết quả kinh tế cây cà phê là năng suất và sản lượng cà phê từ kết quả sản xuất kinh<br /> doanh cà phê năm 2009 (dạng hàm tuyến tính và dạng hàm Cobb-douglas).<br /> (1) Hàm sản xuất Cobb-douglas dùng để nghiên cứu lợi ích nhờ qui mô. Mục<br /> tiêu của mô hình này nhằm nghiên cứu lợi ích mang lại từ sản xuất kinh doanh cà phê<br /> của các hộ phụ thuộc vào qui mô đầu tư các yếu tố đầu vào như thế nào. Mô hình tổng<br /> quát như sau:<br /> <br /> Y = aX 1b1 X 2b 2 X 3b3eα 1D1+α 2 D 2+α 3 D 3+α 4 D 4+α 5 D5 (mô hình 1)<br /> (2) Hàm tuyến tính dùng để nghiên cứu năng suất biên của các yếu tố đầu vào.<br /> Mục tiêu của mô hình này nhằm nghiên cứu ảnh hưởng biên của các biến đầu vào đến<br /> năng suất cà phê của các hộ. Mô hình tổng quát như sau:<br /> Y=a+b1X1+b2X2+b3X3+ α1D1+ α2D2+α3D3+ α4D4+α5D5 (mô hình 2)<br /> Trong đó:<br /> -<br /> <br /> Y (biến phụ thuộc): Sản lượng (mô hình 1), năng suất (mô hình 2) cà phê của<br /> hộ gia đình trong năm.<br /> <br /> -<br /> <br /> a là hệ số tự do của mô hình hồi qui.<br /> <br /> -<br /> <br /> b1, b2, b3 là hệ số co dãn của biến phụ thuộc đối với các biến độc lập (mô<br /> hình 1); năng suất biên của các biến đầu vào (mô hình 2). Các hệ số này<br /> được ước lượng bằng phương pháp hồi qui.<br /> <br /> -<br /> <br /> α1, α2, α3, α4, α5, là các tham số của biến định tính.<br /> <br /> -<br /> <br /> X1, X2, X3 lần lượt là những biến độc lập tổng diện tích cà phê kinh doanh,<br /> 136<br /> <br /> tổng vốn cho sản xuất cà phê và tổng công lao động của hộ (mô hình 1);<br /> Diện tích cà phê của hộ, vốn cho sản xuất và công lao động tính bình quân<br /> trên ha cà phê kinh doanh (mô hình 2).<br /> -<br /> <br /> D1, D2, D3, D4, D5 lần lượt là các biến định tính trồng cây chắn gió, biện<br /> pháp chống xói mòn đất, tham gia tập huấn đào tạo về khuyến nông, phương<br /> pháp bón phân, phương pháp tưới nước.<br /> <br /> Số liệu được khảo sát đối với 500 hộ tại 30 xã, phường thuộc 08 huyện, thị xã:<br /> huyện CưKuin, huyện Krông Ana, huyện Lắk, huyện Krông Bông, huyện CưM’gar, thị<br /> xã Buôn Hồ, huyện Krông Búk và Krông Pắk thuộc tỉnh Đắk Lắk.<br /> 3. Kết quả nghiên cứu<br /> 3.1. Phân tích thống kê mô tả các nhân tố tác động đến phát triển cà phê bền<br /> vững<br /> 3.1.1. Tác động của phương pháp bón phân và tưới nước cho cây cà phê<br /> Theo tài liệu của Viện Khoa học Kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên (1999)<br /> khuyến cáo cho tỉnh Đắk Lắk và theo phân tích của tác giả kết hợp với kinh nghiệm của<br /> các chuyên gia về cà phê, điều kiện thời tiết, khí hậu, lượng mưa tỉnh Đắk Lắk thì việc<br /> bón phân, tưới nước cho cây cà phê trong thời kỳ kinh doanh theo mức sau được xem là<br /> hợp lý: Phân NPK: 2 - 3,5 tấn/ha/năm; phân hữu cơ: 2 - 3,5 tấn/ha/năm; nước tưới: 03<br /> đợt/năm, 350 - 550m3/ha/đợt.<br /> Qua kết quả điều tra, khảo sát (phụ lục 1) cho thấy, có 151 (30,8%) hộ gia đình<br /> bón phân hợp lý, 346 (69,2%) hộ bón phân không hợp lý, tức bón phân không đủ liều<br /> lượng hoặc bón quá nhiều gây ô nhiễm, lãng phí và làm chi phí tăng cao. Kết quả khảo<br /> sát đã cho thấy, đa số hộ dân bón không đủ liều lượng, nhất là phân NPK, đây là loại<br /> phân có ảnh hưởng lớn nhất đến năng suất cà phê (Viện KHKT nông lâm nghiệp Tây<br /> Nguyên, 1999). Từ đó, năng suất cà phê bị ảnh hưởng, không đạt như mong muốn. Chỉ<br /> có 81 (16,2%) hộ tưới nước hợp lý, còn lại 419 hộ (83,8%) tưới không hợp lý. Việc tưới<br /> nước của các nông hộ phụ thuộc vào mùa mưa đến sớm hay muộn, nếu mùa mưa đến<br /> sớm thì các hộ gia đình giảm số lần tưới và giảm lượng nước tưới trong mỗi lần. Kết<br /> quả khảo sát cho thấy, đa số các hộ gia đình tưới không đủ lượng nước cho mỗi lần và<br /> một năm tưới không đủ 3 lần, điều này cũng ảnh hưởng đến sự ra hoa kết trái và sản<br /> lượng cà phê thu hoạch.<br /> Cũng từ kết quả điều tra, khảo sát được tổng hợp ở phụ lục 1 cho thấy các hộ<br /> đều đánh giá vai trò của nguồn nước tưới cho cà phê rất cao (bình quân 1,49 điểm). Bên<br /> cạnh đó, việc đánh giá khả năng nguồn nước cung cấp cho cà phê ở mức độ trung bình<br /> (bình quân 2,75 điểm). Điều đó cho thấy, vai trò và tầm quan trọng của nước tưới cho cà<br /> phê là rất lớn. Khả năng nguồn nước cung cấp nước tưới cho cà phê cũng không được<br /> dồi dào, cần sử dụng nguồn nước một cách hợp lý và có kế hoạch. Tránh khai thác<br /> 137<br /> <br /> nguồn nước bừa bãi, không có qui hoạch dẫn đến thiếu nước trong tương lai. Hầu hết<br /> các hộ được phỏng vấn đều trả lời rằng: trong tương lai nguồn nước giảm và có biến<br /> động giảm. Chỉ có 3 hộ trong tổng số 500 hộ trả lời rằng nguồn nước có xu hướng tăng<br /> trong tương lai. Điều này cho thấy, nếu không có qui hoạch đất trồng cà phê một cách<br /> hợp lý, khai thác đất một cách tự phát và việc sử dụng nguồn nước không hợp lý, khai<br /> thác một cách tràn lan, bừa bãi sẽ dẫn đến cạn kiệt nguồn nước tưới cà phê trong tương<br /> lai (nhất là nguồn nước ngầm).<br /> 3.1.2. Đánh giá của hộ về mức độ quan trọng của một số yếu tố liên quan đến<br /> sản xuất cà phê<br /> Kết quả điều tra, khảo sát ở phụ lục 3 cho thấy theo đánh giá của hộ về vai trò<br /> của các yếu tố đầu vào đối với sản xuất kinh doanh cà phê đều đạt bình quân chung lớn<br /> hơn 2, trong đó các yếu tố kinh nghiệm, kỹ thuật sản xuất cà phê, qui mô vốn và chất<br /> lượng đất là quan trọng hơn cả. Qui mô diện tích cũng được đánh giá là tương đối quan<br /> trọng. Còn các yếu tố khác ở mức trung bình.<br /> 3.2. Phân tích kết quả và hiệu quả kinh tế cây cà phê của hộ gia đình theo<br /> từng địa phương<br /> Số liệu tổng hợp từ phụ lục 4 cho thấy, năng suất cà phê bình quân của 545,66 ha<br /> đạt 2,54 tấn/ha. Nhìn chung, các vùng có điều kiện tự nhiên thuận lợi như Cưkuin,<br /> CưM’gar, Krông Buk, Krông Pắk đều cho năng suất cao. Các vùng khác, đặc biệt là<br /> huyện Krông Bông và huyện Lắk cho năng suất cà phê thấp nhất trong các huyện, thị xã<br /> được điều tra. Số diện tích cho năng suất đạt trên 3 tấn chiếm tương đối cao (62,8%).<br /> Trong khi đó, số diện tích đạt dưới 1,5 tấn/ha chỉ chiếm 10,21%. Điều này chứng tỏ<br /> năng suất cà phê Đắk Lắk nói chung tương đối cao.<br /> Số liệu tổng hợp từ phụ lục 2 cho thấy, kết quả sản xuất kinh doanh cà phê của<br /> các hộ đạt tương đối cao. GO bình quân trên 1 ha cà phê kinh doanh đạt 62,03 triệu<br /> đồng, VA đạt 41,56 triệu đồng/ha và MI đạt được 32,72 triệu đồng/ha. Trong 8 huyện thị<br /> xã có 2 huyện, Lắk và Krông Bông có kết quả sản xuất kinh doanh cà phê thu được trên<br /> 1 ha thấp hơn so với các vùng còn lại. Hai huyện này nhìn chung có điều kiện tự nhiên<br /> khó khăn trong việc trồng cây lâu năm, mà đặc biệt là cây cà phê. Đây là những vùng<br /> đất thấp, thường xuyên xảy ra lũ lụt hàng năm, đất thịt và cát pha là chủ yếu. Do vậy các<br /> huyện này chỉ thích hợp cho cây hàng năm.<br /> VA/IC bằng 2,03, có nghĩa cứ đầu tư 1 triệu đồng chi phí trung gian sẽ thu được<br /> bình quân 2,03 triệu đồng giá trị gia tăng từ sản xuất kinh doanh cà phê. MI/IC bằng 1,6,<br /> có nghĩa cứ đầu tư 1 triệu đồng chi phí trung gian sẽ thu được bình quân 1,6 triệu đồng<br /> thu nhập hỗn hợp. Nhìn chung, hiệu quả sản xuất kinh doanh của các hộ tương đối cao,<br /> Krông Buk, CưM’gar và CưKuin là có hiệu quả tổng thể cao hơn cả. Do các vùng này<br /> nhìn chung có điều kiện tự nhiên thuận lợi hơn cho việc trồng cà phê. Bên cạnh đó, kinh<br /> nghiệm, kỹ thuật chăm sóc và đầu từ đều trội hơn so với các vùng khác.<br /> 138<br /> <br /> 3.3. Kết quả mô hình hồi qui<br /> 3.3.1. Đối với sản lượng cà phê của hộ gia đình<br /> Bảng 1. Bảng kết quả hồi qui theo mô hình CD chuyển Ln-Ln<br /> <br /> STT<br /> <br /> Biến<br /> <br /> Hệ số1<br /> <br /> Trị thống kê<br /> t<br /> <br /> Giá trị<br /> P<br /> <br /> 1<br /> <br /> Hệ số tự do<br /> <br /> -4,5713***<br /> <br /> -8,362<br /> <br /> 0,0000<br /> <br /> 2<br /> <br /> Diện tích cà phê thu hoạch (ha)<br /> <br /> 0,3422***<br /> <br /> 7,166<br /> <br /> 0,0000<br /> <br /> 3<br /> <br /> Vốn cho SXKD cà phê (Tr.đồng)<br /> <br /> 0,2868***<br /> <br /> 9,158<br /> <br /> 0,0000<br /> <br /> 4<br /> <br /> Công lao động (công)<br /> <br /> 0,7499***<br /> <br /> 6,079<br /> <br /> 0,0000<br /> <br /> 5<br /> <br /> PP tưới nước (1-hợp lý; 0-không hợp lý)<br /> <br /> -0,0007<br /> <br /> -1,106<br /> <br /> 0,2712<br /> <br /> 6<br /> <br /> PP bón phân (1-hợp lý; 0-không hợp lý)<br /> <br /> 0,0787***<br /> <br /> 2,183<br /> <br /> 0,0295<br /> <br /> 7<br /> <br /> Khuyến nông (1-có tham gia; 0-không tham<br /> gia)<br /> <br /> 0,1241***<br /> <br /> 4,305<br /> <br /> 0,0000<br /> <br /> 8<br /> <br /> Chống xói mòn đất (1-có chống; 0-không)<br /> <br /> 0,0593**<br /> <br /> 2,197<br /> <br /> 0,0285<br /> <br /> 9<br /> <br /> Trồng cây chắn gió (1-có trồng; 0-không<br /> trồng)<br /> <br /> 0,0315<br /> <br /> 1,190<br /> <br /> 0,2348<br /> <br /> R=0,857911; R2= 0,736012.<br /> Hệ R2 = 0,736012, mô hình cho biết các biến độc lập đã giải thích 73,6012% sự<br /> thay đổi của biến phụ thuộc là sản lượng cà phê.<br /> Kết quả mô hình hồi qui cho thấy, có 2 tham số ứng với 2 biến là phương pháp<br /> tưới nước và trồng cây chắn gió là không có ý nghĩa về mặt thống kê. Điều này cho thấy,<br /> chưa có cơ sở để kết luận việc tưới nước hợp lý và có trồng cây chắn gió sẽ mang lại<br /> hiệu quả hơn so với tưới nước không hợp lý và không trồng cây chắn gió. Các tham số<br /> của các biến còn lại đều có ý nghĩa về mặt thống kê.<br /> Ý nghĩa của các tham số:<br /> Tham số diện tích cà phê thu hoạch = 0,3422 là hệ số co giãn của sản lượng với<br /> diện tích cà phê thu hoạch, cho biết trong trường hợp các yếu tố khác trong mô hình<br /> không đổi, khi diện tích đất tăng lên 1% thì sản lượng tăng thêm 0,3422%.<br /> Tham số vông cho sản xuất = 0,2868 là hệ số co giãn của sản lượng với vốn cho<br /> <br /> 1<br /> <br /> Ghi chú: *** mức ý nghĩa 1%; ** mức ý nghĩa 5%; * mức ý nghĩa 10%<br /> <br /> 139<br /> <br />