Ảnh hưởng của một số yếu tố văn hóa trong sự tăng trưởng kinh tế tại các làng xã châu thổ sông Hồng - Lê Mạnh Năm

64 X· héi häc sè 3 (91), 2005<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> ¶nh h−ëng cña mét sè yÕu tè v¨n hãa<br /> trong sù t¨ng tr−ëng kinh tÕ<br /> t¹i c¸c lµng x· ch©u thæ s«ng Hång<br /> Lª M¹nh N¨m<br /> <br /> <br /> I. Më ®Çu<br /> §i t×m nh÷ng nguån néi lùc, vai trß ®éng lùc cña v¨n hãa lµng x· trong sù<br /> ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi lµ ®ßi hái ®ang ®Æt ra khi ®Êt n−íc b−íc vµo héi nhËp quèc<br /> tÕ. §©y lµ h−íng t×m tßi míi, thÓ hiÖn c¸ch tiÕp cËn míi ch−a mÊy quen thuéc, nªn<br /> còng sÏ gÆp nhiÒu khã kh¨n.<br /> Khã kh¨n tr−íc hÕt lµ ph¶i chØ ra c¸c yÕu tè, c¸c h×nh thøc mµ v¨n hãa cã thÓ<br /> biÓu thÞ ngay trong ®êi sèng sinh ho¹t th−êng ngµy cña lµng x·. §Ó tõ ®ã mµ lÇn t×m<br /> ra mèi quan hÖ ¶nh h−ëng qua l¹i vµ chi phèi gi÷a c¸i v¨n hãa víi møc t¨ng tr−ëng<br /> kinh tÕ, ch¼ng h¹n.<br /> §ång thêi, khi xem xÐt v¨n hãa ë khÝa c¹nh gi¸ trÞ, chóng t«i còng cho r»ng:<br /> V¨n hãa lµ hÖ thèng c¸c gi¸ trÞ mµ nh÷ng néi lùc, ®éng lùc cña nã lµ cã thÓ nhËn thÊy<br /> th«ng qua vai trß chi phèi cña c¸c gi¸ trÞ ®ã trong c¸c lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi.<br /> Gi¸ trÞ v¨n hãa lµ c¸i th−êng g¾n víi truyÒn thèng, cã søc æn ®Þnh l©u dµi.<br /> TÊt nhiªn, kh«ng ®−îc tuyÖt ®èi hãa, nh×n gi¸ trÞ v¨n hãa lµ c¸i kh«ng thay ®æi.<br /> H¬n thÕ, còng cßn tuú tõng bèi c¶nh mµ c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa còng cã nh÷ng thÓ<br /> hiÖn vµ chi phèi kh¸c nhau. Víi nh÷ng khã kh¨n mµ h−íng tiÕp cËn gi¸ trÞ cã thÓ<br /> mang l¹i, kinh nghiÖm ®iÒn d· ®· m¸ch b¶o chóng t«i cÇn trë l¹i nh÷ng lo¹i lµng<br /> x· tiªu biÓu, ®−îc ph©n biÖt tr−íc hÕt theo lo¹i h×nh nghÒ nghiÖp mang tÝnh cæ<br /> truyÒn (nh− lµng n«ng nghiÖp, lµng thñ c«ng nghiÖp, lµng bu«n,…) vµ cã sù t¨ng<br /> tr−ëng kinh tÕ kh¸ æn ®Þnh. Nghiªn cøu ®· ®−îc tiÕn hµnh hai n¨m 2002 - 2003,<br /> trong khu«n khæ ®Ò tµi cÊp ViÖn.<br /> D−íi ®©y, chóng t«i sÏ tãm t¾t mét sè kÕt qu¶ nghiªn cøu ®· thùc hiÖn.<br /> 2. Mét sè lo¹i lµng x· vµ møc t¨ng tr−ëng kinh tÕ qua chÆng ®Çu<br /> ®æi míi<br /> Tõ ®Þnh h−íng lý thuyÕt vµ ¸p dông vµo n«ng th«n ch©u thæ s«ng Hång viÖc<br /> chän ra c¸c mÉu nghiªn cøu nh− Ninh HiÖp, B¸t Trµng (Gia L©m - Hµ Néi), Tam<br /> S¬n (Tõ S¬n - B¾c Ninh), ®· cho thÊy c¸c lµng x· nµy ®¹i diÖn kh¸ tiªu biÓu cho ba<br /> lo¹i lµng x· kh¸c nhau. C¸c mÉu bæ sung thªm lµ c¸c x· §a Tèn (Gia L©m - Hµ Néi),<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Lª M¹nh N¨m 65<br /> <br /> Thanh LiÖt (Thanh Tr× - Hµ Néi). Kh¶o s¸t s¬ bé ®· chØ ra c¸c lµng x· cã nh÷ng nÐt<br /> kh¸c nhau vÒ lo¹i h×nh kinh tÕ - nghÒ nghiÖp, vÒ tËp qu¸n tæ chøc ®êi sèng, vÒ tÝn<br /> ng−ìng vµ s¾c th¸i øng xö.<br /> VÒ lo¹i h×nh kinh tÕ - nghÒ nghiÖp, ®ã lµ lµng bu«n b¸n (Ninh HiÖp), lµng thñ<br /> c«ng (B¸t Trµng) hay lµng n«ng nghiÖp (Tam S¬n). Nh−ng t¹i ch©u thæ s«ng Hång<br /> lµng x· cã nghÒ nghiÖp kÕt hîp, hçn hîp vÉn chiÕm tØ lÖ ¸p ®¶o. Møc ®é kh¸c biÖt<br /> gi÷a c¸c lo¹i lµng x· tiªu biÓu thÓ hiÖn râ rÖt qua qui m« ho¹t ®éng nghÒ nghiÖp, c¬<br /> cÊu thu nhËp vµ tÝnh cæ truyÒn cña lo¹i nghÒ. Ho¹t ®éng bu«n b¸n t¹i chî v¶i Ninh<br /> HiÖp thÓ hiÖn tËp trung cao theo c¸c xãm 1; 5; 4; 2 vµ ho¹t ®éng n«ng nghiÖp<br /> “mang tÝnh h×nh thøc”1. NghÒ gèm B¸t Trµng hiÖn nay cã qui m« c¶ x·, lµng cæ B¸t<br /> Trµng kh«ng lµm nghÒ n«ng. Cßn ë Tam S¬n hÇu hÕt c¸c hé vÉn ®ang chuyªn canh<br /> phÇn ruéng kho¸n. C¬ cÊu thu nhËp chia theo ngµnh nghÒ n«ng - c«ng - th−¬ng, dÞch<br /> vô cã tØ lÖ t−¬ng øng t¹i ë Ninh HiÖp lµ 6,3% - 29,12% - 63,33% (n¨m 1995); B¸t<br /> Trµng lµ 2,0% - 8,0% - 90,0% (n¨m 2000) vµ Tam S¬n n«ng nghiÖp lµ 89,9% phi n«ng<br /> lµ 11,1% (n¨m 1996). Ninh HiÖp cã truyÒn thèng bu«n b¸n kh¸ sím, chî v¶i cã tõ ®êi<br /> Lª Th¸nh T«ng; B¸t Trµng lµm nghÒ gèm tõ ®êi TrÇn; Tam S¬n lµ x· thuÇn n«ng,<br /> míi cã nghÒ méc ph¸t triÓn gÇn ®©y. TÝnh cæ truyÒn l©u bÒn cña lo¹i nghÒ nghiÖp cho<br /> phÐp ng−êi ta x¸c ®Þnh ®−îc c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa cña nã. C¸c lo¹i lµng x· cã thÓ ph©n<br /> biÖt theo nh÷ng lo¹i v¨n hãa nghÒ nghiÖp kh¸c nhau: v¨n hãa th−¬ng nghiÖp, v¨n<br /> hãa thñ c«ng nghiÖp, v¨n hãa n«ng nghiÖp2 vµ v¨n hãa hçn hîp nghÒ. C¸c lo¹i v¨n<br /> hãa nµy in l¹i dÊu Ên tiÕp theo d−íi ®©y.<br /> VÒ tËp qu¸n tæ chøc ®êi sèng, Ninh HiÖp tõ l©u kh«ng cã tôc lÖ ph©n biÖt d©n<br /> chÝnh c− hay ngô c−3 nh− nhiÒu lµng x· kh¸c. Kh¸i niÖm gi÷a lµng nghÒ vµ lµng hä<br /> khã ph©n biÖt, vai trß cña phô n÷ næi bËt… ë B¸t Trµng, thiÕt chÕ lµng nghÒ næi lªn<br /> qua hµng lo¹t nh÷ng qui −íc thµnh v¨n hay kh«ng thµnh v¨n ®Ó gi÷ bÝ quyÕt nghÒ<br /> vµ ®¶m b¶o nh÷ng cè kÕt trong lµng. Lµng lµ thÓ thèng nhÊt hîp t¸c cña c¸c dßng hä,<br /> ban ®ång téc ®Õn nay cßn ®−îc duy tr×, vai trß næi bËt cña nam giíi. Cßn ë Tam S¬n<br /> (vµ §a Tèn, Thanh LiÖt…) l¹i thÊy nh− cã sù xen kÏ hoÆc kÕt hîp theo kiÓu nµo ®ã<br /> gi÷a hai tËp qu¸n gÇn nh− ng−îc nhau kÓ trªn. §©y lµ nh÷ng lµng x· cßn mang<br /> nhiÒu ®Æc ®iÓm tæ chøc cña lµng n«ng nghiÖp, nh− nhiÒu tµi liÖu ®· ®Ò cËp.<br /> VÒ tÝn ng−ìng, n¬i cã nghÒ riªng nh− Ninh HiÖp, B¸t Trµng còng cã ®Þa<br /> ®iÓm vµ nghi lÔ thê phông tæ nghÒ riªng, trong khi lµng n«ng nghiÖp tæ nghÒ n«ng<br /> chØ thÓ hiÖn nÐt nh¹t nhßa kÕt hîp trong c¸c ngµy lÔ héi lµng. ë Ninh HiÖp, n¬i<br /> thê tæ hä phÇn lín Èn ch×m trong nhµ ë thuéc vai téc tr−ëng, cßn ë B¸t Trµng hÖ<br /> thèng nhµ thê hä l¹i ®−îc x©y riªng vµ g×n gi÷ cho ®Õn nay. §×nh mçi lµng th−êng<br /> <br /> <br /> 1<br /> Ninh HiÖp truyÒn thèng vµ ph¸t triÓn. T« Duy Hîp (chñ biªn) Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, H. 1997, tr 31).<br /> 2<br /> C¸c nhµ nghiªn cøu v¨n hãa khi ®Þnh vÞ nÒn v¨n hãa ViÖt Nam, ®· qui chiÕu theo v¨n hãa “gèc n«ng<br /> nghiÖp”. (Xem C¬ së v¨n hãa ViÖt Nam - TrÇn Quèc V−îng Nxb Gi¸o dôc 2002; TrÇn Ngäc Thªm Nxb<br /> Gi¸o dôc 1999). §Ó so s¸nh víi c¸c nÒn v¨n hãa kh¸c trªn thÕ giíi th× cã thÓ nh×n chung nh− vËy. ë ®©y,<br /> ngay trong lßng vïng ch©u thæ s«ng Hång, chóng t«i thÊy cÇn chia v¨n hãa “gèc nghÒ” theo lo¹i lµng x·.<br /> 3<br /> Cã ng−êi cho r»ng sù ph©n biÖt chÝnh c− hay ngô c− - mét ®Æc tr−ng phæ biÕn cña lµng x· cæ truyÒn ViÖt<br /> Nam - chØ lµ hÖ qu¶ cña tÝnh tù trÞ nh»m duy tr× sù æn ®Þnh cña lµng. (TrÇn Ngäc Thªm. sdd. Tr. 94).<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 66 ¶nh h−ëng cña mét sè yÕu tè v¨n hãa trong sù t¨ng tr−ëng kinh tÕ...<br /> <br /> chØ thê mét vÞ thÇn gäi lµ Thµnh Hoµng lµng (Trèng lµng nµo lµng Êy ®¸nh.<br /> Th¸nh lµng nµo lµng Êy thê), riªng B¸t Trµng thê tíi “lôc vÞ §¹i v−¬ng” (Hoµng<br /> lµng lµ ®a vÞ, ®a nguyªn).<br /> Ngoµi ra, qua ng«n ng÷ chÝnh thøc hay d©n gian, ng−êi ta cßn thÊy nh÷ng s¾c<br /> th¸i øng xö kh¸c nhau ë mçi lµng x·. Víi Ninh HiÖp cã “Quèc biÕn d©n bÊt biÕn”<br /> (hoµnh phi §×nh hµng x·); cã c©u nãi l−u truyÒn “Dèt kÎ Nµnh còng lµm anh thiªn<br /> h¹”. §Õn B¸t Trµng ng−êi ta nghe cã c©u “Sèng lµm trai B¸t Trµng chÕt lµm Thµnh<br /> hoµng Kiªu Kþ”… Nã ph¶n ¸nh c¸i ý thøc riªng vÒ sù tù chñ, tù t«n cña ng−êi lµng<br /> x· “v−ît tréi” trong c¸i biÓn mªnh m«ng cña lµng n«ng nghiÖp.<br /> Nh− vËy, qua c¸c lo¹i lµng v¨n hãa x· kh¸c nhau ng−êi ta còng t×m thÊy<br /> nh÷ng nÐt v¨n hãa riªng øng víi mçi lo¹i h×nh ho¹t ®éng nghÒ nghiÖp. Mét tËp hîp<br /> c¸c nÐt riªng Êy cã thÓ t¹o b¶n s¾c v¨n hãa ë mçi lo¹i lµng x·. Ai ®· tõng ®Õn c¸c<br /> lµng nh− Ninh HiÖp, B¸t Trµng th−êng cã Ên t−îng kh«ng bÞ trén lÉn, khã quªn vµ<br /> ®ã còng lµ nh÷ng biÓu thÞ v¨n hãa ®−îc nhËn thÊy ngay trong ®êi sèng sinh ho¹t<br /> th−êng ngµy.<br /> Trong chÆng ®Çu ®æi míi võa qua c¸c lµng x· kÓ trªn ®Òu cã nh÷ng b−íc ph¸t<br /> triÓn kinh tÕ theo h−íng ®i lªn, nh−ng c¸c møc t¨ng tr−ëng vµ æn ®Þnh, nh×n qua c¸c<br /> n¨m, ®· diÔn ra kh¸c nhau ë mçi lo¹i lµng x·.<br /> Nh×n qua b×nh qu©n thu nhËp ng−êi tÝnh theo n¨m th× Ninh HiÖp vµ B¸t<br /> Trµng gÊp tõ 2 ®Õn 3 lÇn so víi lµng x· n«ng nghiÖp cïng kh¶o s¸t. B¸t Trµng lµ x·<br /> cã tèc ®é t¨ng tr−ëng cao vµ kh¸ æn ®Þnh (trªn møc 10%/n¨m). §©y còng lµ x· Ýt thÓ<br /> hiÖn nh÷ng x¸o trén vÒ mÆt x· héi. Ninh HiÖp tuy cã t¨ng tr−ëng cao nh−ng cßn<br /> ch−a æn ®Þnh. Møc t¨ng tr−ëng cao nhÊt lµ vµo nh÷ng n¨m ®Çu ®æi míi, vµi n¨m gÇn<br /> ®©y bu«n b¸n cã gÆp nhiÒu khã kh¨n, nh−ng thu nhËp tõ thñ c«ng nghiÖp l¹i t¨ng<br /> nhanh. Nh÷ng x¸o trén vÒ mÆt x· héi tuy diÔn ra kh«ng m¹nh nh−ng c¸c tÖ n¹n nh−<br /> nghiÖn hót ®· x©m nhËp ®¸ng kÓ. Tam S¬n nh÷ng n¨m ®Çu ®æi míi, kinh tÕ t¨ng<br /> chñ yÕu tõ th©m canh vµ ch¨n nu«i, gÇn ®©y nguån thu tõ thñ c«ng nghiÖp l¹i t¨ng<br /> h¬n do häc ®−îc nghÒ méc ë lµng §ång Kþ. Nh÷ng quan hÖ lµng, hä kiÓu truyÒn<br /> thèng b−íc ®Çu bÞ r¹n nøt do ph©n chia ®Êt ®ai vµ vai vÕ trong lµng x·. X· Thanh<br /> LiÖt cã nhiÒu biÕn ®æi phøc t¹p nhÊt. T¨ng tr−ëng kinh tÕ theo s¶n xuÊt th× ch−a cao,<br /> nh−ng do biÕn ®éng thÞ tr−êng ®Êt ®ai ë mét x· cËn ®« thÞ lín nªn kinh tÕ t¨ng ®ét<br /> biÕn. Nh÷ng tranh chÊp x¸o trén mäi mÆt ë ®©y còng diÔn ra m¹nh h¬n, so víi tÊt c¶<br /> c¸c lµng x· chóng t«i kh¶o s¸t…<br /> Nh×n chung, lo¹i lµng cã nghÒ phi n«ng ®ang thÓ hiÖn thÕ m¹nh ph¸t triÓn<br /> trong chÆng ®Çu ®æi míi. KÕt qu¶ kh¶o s¸t cña chóng t«i còng kh¸ trïng hîp víi<br /> nhiÒu kÕt qu¶ kh¶o s¸t kh¸c, ë chç lµng x· nµo ®· chuyÓn m¹nh sang ho¹t ®éng phi<br /> n«ng th× thu nhËp ë ®ã còng t¨ng nhanh. Nã ®Æt ra vÊn ®Ò vÒ c¸c nguyªn nh©n cña<br /> sù t¨ng tr−ëng kinh tÕ. Nguyªn nh©n Êy kh«ng chØ ®−îc nh×n nhËn tõ vÞ thÕ b¶n<br /> th©n mçi lo¹i nghÒ nghiÖp trong bèi c¶nh thÞ tr−êng míi, mµ cßn cÇn ®−îc gi¶i thÝch<br /> ë b×nh diÖn v¨n hãa, nh÷ng ¶nh h−ëng cña c¸c yÕu tè v¨n hãa lµng x·.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Lª M¹nh N¨m 67<br /> <br /> 3. ¶nh h−ëng cña mét sè yÕu tè v¨n hãa trong sù t¨ng tr−ëng kinh tÕ<br /> Nh÷ng nhËn thøc ban ®Çu vÒ t−¬ng quan kh¸c nhau gi÷a c¸c lo¹i lµng x· víi<br /> møc t¨ng tr−ëng kinh tÕ ®· hËu thuÉn ®¸ng kÓ cho viÖc t×m ra nh÷ng h×nh thøc biÓu<br /> thÞ vµ chi phèi cô thÓ h¬n, theo tõng yÕu tè v¨n hãa cña nã. Qu¶ vËy, c¸c yÕu tè v¨n<br /> hãa còng cã nh÷ng biÓu thÞ theo kiÓu, lèi hoÆc c¸ch thøc riªng,v.v… Nh÷ng kiÓu lèi<br /> nµy l¹i ®−îc nhËn thÊy qua vai trß chi phèi cña c¸c gi¸ trÞ nh− lµ nh÷ng c¸i ®−îc c¸c<br /> nhãm x· héi ®Ò cao, coi träng vµ trë thµnh nh÷ng nguyªn t¾c ®Þnh h−íng cho hµnh vi<br /> kinh tÕ.<br /> Qua c¸ch nh×n nhËn, ®¸nh gi¸ vÒ vÞ trÝ cña c¸c nghÒ nghiÖp hiÖn nay, kh¶o<br /> s¸t cho thÊy, mÆc dï ng−êi d©n c¸c lµng x· cã b×nh chän bu«n b¸n lµ nghÒ ®em l¹i<br /> thu nhËp cao nhÊt, sau ®ã ®Õn thñ c«ng nghiÖp, ch¨n nu«i vµ cuèi cïng lµ lµm ruéng,<br /> nh−ng sù kh¸c biÖt gi÷a c¸c lo¹i lµng x· vÉn hiÖn ra kh«ng chØ ë møc ®é (qua tØ lÖ sè<br /> ng−êi b×nh chän) mµ quan träng cßn ë ý nghÜa gi¸ trÞ ®−îc hä c¶m nhËn lµ thùc tÕ<br /> hay ë d¹ng kh¶ n¨ng. Râ rµng lµ khi ng−êi bu«n b¸n ë Ninh HiÖp tù ®Ò cao nghÒ<br /> th−¬ng nghiÖp hay ng−êi lµm gèm B¸t Trµng coi träng nghÒ gèm lµ mang ý nghÜa<br /> kh«ng gièng so víi ng−êi ë lµng x· kh¸c ch−a ho¹t ®éng kinh tÕ ë c¸c lÜnh vùc phi<br /> n«ng nµy. Nã thÓ hiÖn qua nh÷ng diÔn gi¶i cña hä, nh− viÖc “chän nghÒ”, “cã nghÒ”,<br /> kh«ng chØ ®¬n gi¶n lµ lµm theo truyÒn thèng gia ®×nh vµ lµng x· mµ cßn ë “c¸i së<br /> tr−êng, c¸i n¨ng lùc” nghÒ nghiÖp, ë t©m huyÕt g¾n bã “sèng chÕt víi nghÒ”… cña<br /> ng−êi nghÖ nh©n. V× vËy, nã còng gi¶i thÝch ®Ó ng−êi ta hiÓu cô thÓ t¹i sao nghÒ nµy<br /> nghÒ kia ®èi víi hä l¹i lµ nghÒ chÝnh.<br /> Tõ quan niÖm vÒ gi¸ trÞ nghÒ nghiÖp kh¸c nhau, c¸ch nh×n nhËn cña hä vÒ<br /> ¶nh h−ëng cña c¸c yÕu tè nh− häc vÊn, tay nghÒ - kü thuËt vµ kinh nghiÖm còng<br /> kh¸c nhau. Nh− kh¶o s¸t ®· chØ ra, trong khi ng−êi d©n ë lo¹i lµng x· n«ng nghiÖp<br /> cßn cã xu h−íng ®Ò cao häc vÊn mét c¸ch chung chung, ngay c¶ vÊn ®Ò häc nghÒ còng<br /> ch−a ®−îc nhiÒu ng−êi h×nh dung râ nÐt th× ng−êi thî thñ c«ng lµng B¸t Trµng ®·<br /> døt kho¸t coi tay nghÒ - kü thuËt lµ t¸c nh©n quan träng nhÊt ®Õn hiÖu qu¶ kinh tÕ,<br /> so víi häc vÊn vµ kinh nghiÖm. Cã bµn tay ®iªu luyÖn, cã bÝ quyÕt hay c«ng nghÖ<br /> riªng ®èi víi hä lµ mét chuÈn mùc nghÒ nghiÖp rÊt quan träng thÓ hiÖn vÞ thÕ vµ uy<br /> tÝn trong lµng nghÒ, tÊt nhiªn häc vÊn vµ kinh nghiÖm còng rÊt cÇn. ViÖc kÌm cÆp,<br /> d¹y nghÒ ë B¸t Trµng còng cho thÊy mèi liªn hÖ thiÕt thùc gi÷a häc vµ hµnh còng<br /> nh− tinh thÇn “t«n s− träng ®¹o” ®èi víi nghÖ nh©n nhiÒu kinh nghiÖm. GÇn ®©y viÖc<br /> ®Ò cao kü thuËt ë “kh©u gièng” cña ng−êi d©n ë lµng x· n«ng nghiÖp ®· lµm thay ®æi<br /> trËt tù “nhÊt n−íc, nh× ph©n, tam cÇn, tø gièng” trong kinh nghiÖm cæ truyÒn, nh−ng<br /> vai trß cña kü thuËt vÉn ch−a ®−îc hä nhËn thøc nh− lµ mét chuÈn mùc v¨n hãa<br /> quan träng. Do vËy, trong c¸c hµnh vi kinh tÕ, sù thiÕu chÆt chÏ gi÷a c¸c tæ chøc,<br /> gi÷a c¸c kh©u kü thuËt hoÆc sù kÕt hîp t¶n m¹n nhiÒu viÖc lµm vÉn th−êng diÔn ra<br /> trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng.<br /> Qua ®ã, c¸ch suy nghÜ, c¸ch lµm vµ søc chi phèi cña nã còng lé ra kh¸c nhau,<br /> cã thÓ nhËn ra c¸c ®Æc ®iÓm hoÆc ph©n lo¹i. Qu¶ vËy, lèi suy nghÜ linh ho¹t theo thÞ<br /> tr−êng vµ ®Ò cao ch÷ tÝn trong quan hÖ bu«n b¸n cña ng−êi Ninh HiÖp; sù ®Ò cao kü<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 68 ¶nh h−ëng cña mét sè yÕu tè v¨n hãa trong sù t¨ng tr−ëng kinh tÕ...<br /> <br /> thuËt, c«ng nghÖ vµ b¶n s¾c “th−¬ng hiÖu” gèm cña ng−êi B¸t Trµng ®· t¹o cho hä<br /> −u thÕ c¹nh tranh vµ ®em l¹i t¨ng tr−ëng kinh tÕ cao. Trong khi, ë nhiÒu lµng x·<br /> n«ng nghiÖp, sù t¨ng tr−ëng míi ®−îc nhËn thøc nh− cÇn ph¶i ph¸t huy cho hÕt tiÒm<br /> n¨ng lao ®éng - ®Êt ®ai hoÆc b¾t ®Çu cã sù chuyÓn dÞch sang c¸c viÖc lµm phi n«ng.<br /> Nh÷ng nhËn thøc vÒ thÞ tr−êng ®èi víi hä, v× nhiÒu lý do cßn rÊt khã kh¨n, nh− chç<br /> nµy lµ vèn, chç kia lµ gi¸ c¶ vËt t− cßn chç kh¸c lµ ®Çu ra cña s¶n phÈm...<br /> Qua c¸ch thøc tæ chøc ®êi sèng, nh÷ng kh¸c biÖt cã thÓ ®−îc x¸c ®Þnh qua vai<br /> trß cña vî, chång trong ®¬n vÞ kinh tÕ tù chñ vµ theo ®ã, th¸i ®é träng nam hay n÷<br /> còng ®−îc biÓu thÞ cô thÓ. Qu¶ vËy, qua c¸c lo¹i h×nh nghÒ nghiÖp kh¸c nhau cña<br /> “kinh tÕ hé” ®· gióp chóng t«i nhËn ra vai trß cña ng−êi ®µn «ng vµ ng−êi ®µn bµ ë<br /> hai lµng Ninh HiÖp vµ B¸t Trµng cã kh¸c nhau râ rÖt. Tuy cïng h×nh thøc ng−êi<br /> chång - ng−êi cha - ng−êi ®µn «ng vÉn ®−îc quan niÖm ë vÞ trÝ chñ hé, nh−ng vai trß<br /> cña tõng giíi trong ph¸t triÓn kinh tÕ - nghÒ nghiÖp, nh×n tõ thu nhËp ®Õn qu¶n lý<br /> kÕ ho¹ch… gi÷a Ninh HiÖp vµ B¸t Trµng l¹i gÇn nh− ng−îc nhau. Tõ ®ã, nh÷ng c¸ch<br /> thøc vµ nguyªn t¾c trong tæ chøc ®êi sèng gia ®×nh còng ®−îc thiÕt ®Þnh kh¸c nhau.<br /> Trong b¶ng gi¸ trÞ truyÒn thèng ViÖt Nam, bu«n b¸n vµ ng−êi lµm bu«n b¸n<br /> th−êng bÞ coi khinh (con bu«n, bu«n gian b¸n lËn) nªn nã n»m l¹i trong tay phô n÷,<br /> nh− lµ giíi cã vÞ thÕ kÐm h¬n. Nh−ng céng ®ång lµng Ninh HiÖp tõ cæ truyÒn ®·<br /> kh«ng bÞ c¸i nh×n coi khinh Êy chi phèi. Do vËy, phô n÷ Ninh HiÖp l¹i cã ®iÒu kiÖn ®Ó<br /> tù tæ chøc c¸c ho¹t ®éng bu«n b¸n vµ hä ®· thÓ hiÖn vai trß “néi t−íng”, “tay hßm<br /> ch×a khãa” næi bËt so víi nhiÒu lµng x· kh¸c. Tõ vai trß næi bËt Êy hä còng ®−îc<br /> chång con kÝnh träng, ngay c¶ trong quan hÖ víi hä néi, hä ngo¹i. Cßn ho¹t ®éng thñ<br /> c«ng nghiÖp, tuy kh«ng bÞ x· héi chª bai nh− bu«n b¸n nh−ng sù ph¸t triÓn cã møc<br /> chuyªn nghÒ c¶ lµng nh− B¸t Trµng t¹i sao vÉn kh«ng nhiÒu. Cã thÓ thÊy râ, trong<br /> sù ph¸t triÓn vµ g×n gi÷ nghÒ gèm ë ®©y vai trß cña ng−êi ®µn «ng l¹i næi bËt vµ ®−îc<br /> coi träng (sèng lµm trai B¸t Trµng…), kh«ng chØ v× hä lµ ®µn «ng mµ quan träng hä<br /> lµ ng−êi n¾m gi÷ bÝ quyÕt ph¸t triÓn kinh tÕ, nghÒ nghiÖp. Nh− vËy, nh×n tõ hiÖu<br /> qu¶ kinh tÕ vµ tõ yªu cÇu chuyÓn ®æi sang nghÒ phi n«ng ë hai lµng x· v−ît tréi nµy,<br /> c¸c nguyªn t¾c nh− träng nam hay n÷, t×nh hay lý… ®· cã nh÷ng biÕn ®æi vµ biÓu thÞ<br /> cô thÓ qua vai trß thùc tÕ cña c¸c gi¸ trÞ Êy. Nã cßn gîi ra c©u hái: liÖu sù yÕu kÐm<br /> chung cña nÒn c«ng nghiÖp n«ng th«n cã ph¶i do vai trß cßn yÕu kÐm cña giíi ®µn<br /> «ng kh«ng? Bëi v× tõ lo¹i lµng v¨n hãa thñ c«ng nghiÖp nh− B¸t Trµng, ng−êi ta míi<br /> cã dÞp ®−îc môc kÝch ®Çy ®ñ c¸i thiÕt chÕ dßng hä vÉn ®ang ®−îc t«n vinh thÕ nµo,<br /> kh«ng chØ hÖ thèng c¸c nhµ thê Hä cßn ®−îc g×n gi÷ mµ ngay trong LÔ héi lµng ®−îc<br /> t¸i tæ chøc hµng n¨m, nghi lÔ d©ng h−¬ng cña c¸c dßng hä lªn c¸c vÞ Thµnh Hoµng<br /> lµng vÉn ®−îc xÕp −u tiªn. Tõ B¸t Trµng còng gîi cho ng−êi ta nh÷ng d¸ng nÐt cña<br /> c«ng tr−êng thñ c«ng hay lo¹i h×nh doanh nghiÖp mµ trong ®ã ng−êi chång kh¼ng<br /> ®Þnh vÞ trÝ râ rÖt ë vai trß lµ vÞ gi¸m ®èc, n¾m gi÷ kÕ ho¹ch vµ kü thuËt, cßn ng−êi vî<br /> ®ãng vai lµ kÕ to¸n tr−ëng, gióp chång thùc hiÖn kÕ ho¹ch ph¸t triÓn kinh tÕ.<br /> Nh÷ng kh¸c biÖt vÒ vai trß giíi trong nghÒ nghiÖp vµ møc ®é träng nam/n÷<br /> kh¸c nhau gi÷a hai lµng x· cã nghÒ phi n«ng ph¸t triÓn còng gióp ph©n ®Þnh râ h¬n<br /> c¸c s¾c ®é vµ sù chuyÓn dÞch cña nã trong c¸c lµng x· kh¸c. ë chç, khi trong gia ®×nh<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Lª M¹nh N¨m 69<br /> <br /> hoÆc mét sè gia ®×nh t¹i Tam S¬n, §a Tèn, Thanh LiÖt… vai trß kinh tÕ ®ang chñ<br /> yÕu lµ do chång hay vî th× qua kh¶o s¸t, møc ®é ®Ò cao nam, n÷ còng Ýt nhiÒu tuú<br /> thuéc vµo vai trß ®ã. Nh−ng víi ®iÒu kiÖn thiÕu viÖc lµm chung ë c¸c lµng x· nÆng<br /> n«ng nghiÖp, vÞ trÝ cña ®øa con lín trong gia ®×nh l¹i hiÖn lªn ®¸ng kÓ, do chóng ®i<br /> lµm c¸c nghÒ “tù do” vµ mang l¹i phÇn thu tõ bªn ngoµi lµng x·. Nh÷ng søc Ðp kinh<br /> tÕ, nghÒ nghiÖp ®èi víi ng−êi chång lµ chñ hé, ®Æc biÖt lµ ng−êi chång cßn trÎ ë c¸c<br /> lµng x· nµy th−êng lín h¬n, bëi c«ng viÖc ®ång ¸ng vµ ch¨n nu«i nh− hiÖn nay, ng−êi<br /> vî vÉn cã thÓ ®¶m ®−¬ng hÇu hÕt. Quan s¸t thÊy c¸c lµng x· nµy ®Òu cã c¸c nhãm<br /> thî rñ nhau ®i lµm ¨n xa kh«ng chØ theo thêi vô mµ cßn quanh n¨m. Víi thùc tr¹ng<br /> trªn, vµ qua chÆng ®Çu ®æi míi trong c¸ch thøc tæ chøc ®êi sèng gia ®×nh còng n¶y<br /> sinh thªm nguyªn t¾c míi, nh− chóng t«i ®· cã dÞp ®Ò cËp vµ t¹m gäi lµ nguyªn t¾c<br /> bæ khuyÕt4 nh»m thÝch øng víi ®iÒu kiÖn kinh tÕ hé hiÖn nay.<br /> Nh÷ng chi phèi tõ c¸ch thøc vµ nguyªn t¾c tæ chøc ®êi sèng gia ®×nh còng gîi<br /> ra d¸ng vÎ cña nã ë quy m« lµng x·. Nh− ®· biÕt, lµng x· cæ truyÒn ®· ®−îc vËn hµnh<br /> theo nh÷ng nguyªn t¾c tæ chøc kh¸c nhau nh− theo huyÕt thèng, theo n¬i c− tró,<br /> theo ®¬n vÞ hµnh chÝnh, theo gi¸p, theo ph−êng, héi… Thêi hiÖn ®¹i ®· thay ®æi c¸c<br /> nguyªn t¾c Êy theo c¸c tæ chøc §¶ng, chÝnh quyÒn vµ c¸c ®oµn thÓ (phô n÷, thanh<br /> niªn, ng−êi cao tuæi, cùu chiÕn binh…). Nh−ng cÇn l−u ý r»ng, kh«ng ph¶i c¸c<br /> nguyªn t¾c cæ truyÒn ®Òu biÕn mÊt vµ c¸c nguyªn t¾c tæ chøc míi ®Òu thÓ hiÖn hÕt ý<br /> nghÜa cña nã. Sù phôc håi c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng; ho¹t ®éng trë l¹i cña thiÕt chÕ<br /> dßng hä, c¸c héi tù nguyÖn… vµ ®ßi hái cÇn chØnh ®èn, c¶i c¸ch trong c¸c tæ chøc hiÖn<br /> nay ®· nãi lªn c¸i ph¶i l−u ý Êy.<br /> Kh¶o s¸t ®· cho thÊy, so s¸nh gi÷a c¸c tæ chøc quÇn chóng th× héi phô n÷ vÉn<br /> ®−îc b×nh chän cã vai trß næi lªn trong c¸c phong trµo cña lµng x·. Trªn thùc tÕ, vai<br /> trß quan träng cña phô n÷ còng nh− sù “kÝnh träng phô n÷” cã thÓ cßn cã nh÷ng biÕn<br /> th¸i hay ®é khóc x¹ râ nÐt h¬n (nh− c©u KÝnh vî ®¾c thä, nhÊt vî nh× trêi…) so víi<br /> nh÷ng g× mµ ng−êi ta th−êng nãi chung chung vÒ “b×nh ®¼ng giíi”. Ninh HiÖp ®· cho<br /> thÊy vai trß rÊt næi bËt cña giíi n÷ qua tæ chøc “chi héi phô n÷ chî” - mét tæ chøc<br /> mang tÝnh nghÒ nghiÖp nhiÒu h¬n lµ tæ chøc x· héi theo giíi. Nh−ng t¹i B¸t Trµng,<br /> khi nãi vÒ ®ãng gãp cña c¸c tæ chøc quÇn chóng, ng−êi d©n l¹i nªu vai trß quan träng<br /> cña héi (ban) ®ång téc (nam). §©y lµ tæ chøc nh»m liªn kÕt lîi Ých kinh tÕ gi÷a c¸c<br /> dßng hä trong lµng nghÒ. Nh− vËy, c¸c nÐt riªng trong tæ chøc ®êi sèng gia ®×nh hai<br /> lµng x· nµy vÉn biÓu hiÖn vai trß chi phèi m¹nh mÏ cña nã. Víi c¸c lµng x· cßn l¹i,<br /> ngoµi vai trß ®¸ng kÓ chung cña giíi n÷, còng tuú bèi c¶nh chuyÓn ®æi mµ nhãm nµy<br /> hay kh¸c ®−îc nh¾c ®Õn nhiÒu h¬n. Nh− ë §a Tèn ng−êi d©n nhËn thÊy nhãm thî<br /> vèn ®· lµm nghÒ ë hîp t¸c x· hoÆc xÝ nghiÖp gèm B¸t Trµng nay vÒ më lß s¶n xuÊt lµ<br /> lùc l−îng ®ãng gãp nhiÒu nhÊt cho ph¸t triÓn kinh tÕ lµng x·. ë Thanh LiÖt, nhãm<br /> ®−îc kÓ thªm lµ thanh niªn, qua vai trß x«ng x¸o cña hä më c¸c lo¹i dÞch vô ë lµng<br /> x· ven ®« ®ang cã tèc ®é ®« thÞ hãa cao. Cßn ë Tam S¬n, c¸ch nh×n nhËn l¹i l−u ý<br /> ph©n biÖt theo lµng (th«n) nh− viÖc ®i häc vµ më ®−îc nghÒ méc ë mét sè th«n còng<br /> <br /> 4<br /> Lª M¹nh N¨m: Thu xÕp ¨n ë trong hé cã ng−êi cao tuæi. T¹p chÝ X· héi häc, sè 3/2001.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 70 ¶nh h−ëng cña mét sè yÕu tè v¨n hãa trong sù t¨ng tr−ëng kinh tÕ...<br /> <br /> nh− tæ chøc l¹i lÔ héi theo tõng lµng lµ cã sù quan t©m, ®èc thóc chung tõ th«n<br /> tr−ëng ®Õn tr−ëng hä vµ c¸c chi héi quÇn chóng.<br /> Vai trß ®ãng gãp kh¸c nhau cña c¸c nhãm x· héi cho sù ph¸t triÓn lµng x·, dï<br /> nã ®−îc xem lµ nhãm chÝnh thøc hay kh«ng chÝnh thøc hoÆc ®ãng gãp cña chóng lµ<br /> mang gi¸ trÞ thùc tÕ hay chØ ë nh÷ng ph−¬ng diÖn nhÊt ®Þnh, vÉn ®Ó lé ra nh÷ng nÐt<br /> v¨n hãa kh¸c nhau, cã søc chi phèi kh¸c nhau qua sù vËn hµnh chung cña c¸c<br /> nguyªn t¾c tæ chøc ®êi sèng theo c¸c lo¹i lµng x·. Qua ®ã, ®ang gîi ra nh÷ng vÊn ®Ò<br /> vÒ c¸i gäi lµ “d©n chñ lµng x·” hiÖn nay, mét c¸ch thøc tæ chøc ®· ®−îc nh¾c ®Õn tõ<br /> x· héi cæ truyÒn vµ sù ph©n phèi c¸c vai trß, quyÒn lùc trong néi bé lµng x·.<br /> Lµng hiÖn nay vÉn cßn lµ kh«ng gian v¨n hãa gióp ng−êi d©n nhËn diÖn x·<br /> héi mét c¸ch trùc c¶m vµ râ rµng c¸c vÊn ®Ò ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi. V× thÕ, viÖc<br /> lËp l¹i vai trß tr−ëng th«n (lµng) lµ tÊt yÕu ®Ó ng−êi lµng x· thÊy cô thÓ ai lµ ng−êi<br /> thay mÆt m×nh gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò thuéc quyÒn lîi vµ nghÜa vô, so víi ng−êi lµng<br /> kh¸c vµ víi x· héi bªn ngoµi. Trong bèi c¶nh thÞ tr−êng hiÖn nay, c¸i lîi Ých c¸ nh©n,<br /> c¸i giµu cã ®−îc khuyÕn khÝch, ®Ò cao. Nh−ng v× c¸i t×nh5, råi “t×nh lµng nghÜa xãm”<br /> vÉn lµ quan träng mµ tr−ëng th«n vÉn ph¶i øng xö n−íc ®«i gi÷a t×nh vµ lý, gi÷a<br /> lµng vµ n−íc. Còng kh«ng chØ ë tr−ëng th«n, ngay mét ng−êi ®øng ®Çu ë hµng x·<br /> n«ng nghiÖp còng cho biÕt: vÒ nguyªn t¾c cÇn ph¶i n¾m ch¾c c¸i lý nh−ng khi gi¶i<br /> quyÕt c«ng viÖc chung, ®Æc biÖt khi ®ông ch¹m ®Õn quyÒn lîi riªng, l¹i ph¶i coi träng<br /> c¸i t×nh tr−íc th× míi ®−îc viÖc. Nh− vËy, ©u còng lµ c¸ch øng xö linh ho¹t cña c¸n<br /> bé cÊp c¬ së. Dï thÕ, kh«ng ph¶i mäi vÊn ®Ò d©n chñ c¬ së sÏ lu«n ®−îc ®¶m b¶o.<br /> Nh− ®· thÊy, lµng x· cæ truyÒn ®· vËn theo nh÷ng nguyªn t¾c tæ chøc kh¸c nhau vµ<br /> còng lu«n mong −íc h−íng tíi c«ng b»ng, d©n chñ. Thêi bao cÊp cã thªm c¸c tæ chøc<br /> quÇn chóng nh»m ®éng viªn tinh thÇn lµm chñ cña mäi ng−êi vµ còng ®Ó kh¼ng ®Þnh<br /> c¸ch tæ chøc lµm ¨n tËp thÓ. Cã thÓ do tÝnh h×nh thøc cña c¬ chÕ, cña c¸ch thøc d©n<br /> chñ mµ nhiÒu hiÖu qu¶ kinh tÕ - x· héi ®· kh«ng ®¹t ®−îc. Ngµy nay, ng−êi ta l¹i<br /> thÊy gi÷a sù mong ®îi vµ vai trß thùc tÕ cña c¸c nhãm x· héi trong ®êi sèng lµng x·<br /> vÉn cßn bÊt cËp nªn ®ang cÇn ¸p dông mét “qui chÕ d©n chñ” míi ®Ó ph¸t huy søc<br /> m¹nh cña mäi nguån néi lùc. Nh−ng c¸i t×nh tr¹ng bÊt cËp, ®Æc biÖt lµ sù bÊt cËp<br /> trong viÖc phèi hîp ph¸t triÓn nghÒ nghiÖp gi÷a c¸c nhãm x· héi vÉn ®ang phæ<br /> biÕn… Qua c¸i ®−îc cña c¸c lµng x· v−ît tréi vµ nh×n chung l¹i, cã thÓ thÊy v¨n hãa<br /> lµng x· n«ng nghiÖp ®ang thiÕu hôt c¸c yÕu tè, c¸c gi¸ trÞ cña v¨n hãa c«ng nghiÖp,<br /> hiÖn ®¹i, thÞ tr−êng dïng lµm nÒn t¶ng tinh thÇn vµ cã søc cæ vò, chi phèi m¹nh mÏ<br /> tiÕp tôc cho sù t¨ng tr−ëng kinh tÕ mét c¸ch bÒn v÷ng.<br /> 4. KÕt luËn, gi¶i ph¸p<br /> Chóng t«i ®· chØ ra, ngay trong lßng cña vïng n«ng th«n ch©u thæ s«ng Hång,<br /> tõ l©u, còng ®· tån t¹i c¸c lµng x· cã c¸c lo¹i nghÒ nghiÖp kh¸c nhau vµ theo ®ã v¨n<br /> hãa lµng x· còng cã thÓ nh×n nhËn theo v¨n hãa nghÒ nghiÖp kh¸c nhau, mÆc dï ë<br /> thÕ ¸p ®¶o, ng−êi ta vÉn cã thÓ xem x· héi n«ng th«n ViÖt Nam lµ thuéc v¨n hãa<br /> <br /> 5<br /> Cã ng−êi cho r»ng ®Æc ®iÓm duy t×nh lµ mét trong nh÷ng h»ng sè v¨n hãa cæ truyÒn ViÖt Nam (xem TrÇn<br /> Quèc V−îng - Sdd. Tr 17).<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Lª M¹nh N¨m 71<br /> <br /> “gèc” n«ng nghiÖp. §©y chØ lµ mét h−íng t×m tßi theo tiÕp cËn v¨n hãa, nh»m so s¸nh<br /> c¸i kh¸c biÖt ®Ó thÊy ®−îc nguån néi lùc, ®éng lùc, mµ còng cã t¸c gi¶ ®· h×nh dung<br /> chóng ®· ph¸t triÓn theo c¸c m« h×nh khinh - träng kh¸c nhau6.<br /> B−íc ®Çu, chóng t«i ®· ph©n biÖt c¸c lo¹i lµng x· cã nh÷ng nÐt riªng vÒ lo¹i<br /> h×nh kinh tÕ - nghÒ nghiÖp, vÒ tËp qu¸n tæ chøc ®êi sèng, vÒ tÝn ng−ìng vµ c¶ nh÷ng<br /> biÓu hiÖn vÒ v¨n hãa d©n gian. §ã lµ mét tËp hîp s¬ bé nh÷ng “dÊu hiÖu ®Æc tr−ng”<br /> theo m« h×nh riªng mµ mçi khi nh¾c ®Õn c¸c lµng nh− B¸t Trµng, Ninh HiÖp… ®·<br /> t¹o cho ng−êi ta c¸i Ên t−îng kh«ng lÉn lén víi nh÷ng lµng x· kh¸c.<br /> Sau n÷a, khi nh×n lµng nh− mét thÓ thèng nhÊt vµ cã nh÷ng thÓ hiÖn vÒ mÆt<br /> gi¸ trÞ v¨n hãa, chóng t«i ®· t×m thÊy cã nh÷ng d¹ng biÓu thÞ cô thÓ h¬n cña chóng<br /> qua lèi nh×n nhËn, ®¸nh gi¸, qua c¸ch thøc tæ chøc ®êi sèng céng ®ång vµ nh÷ng<br /> quan hÖ chi phèi kh¸c nhau tíi sù t¨ng tr−ëng kinh tÕ. Cô thÓ lµ, tõ c¸i ý nghÜa mµ<br /> gi¸ trÞ nghÒ nghiÖp ®· mang l¹i theo d¹ng thøc kh¸c nhau ng−êi lµng x· còng cã møc<br /> coi träng vµ ®¸nh gi¸ vai trß chi phèi cña c¸c yÕu tè liªn quan nh− häc vÊn, tay nghÒ<br /> - kü thuËt vµ kinh nghiÖm còng kh¸c nhau. §Õn l−ît chóng, c¸c yÕu tè nµy l¹i gióp<br /> ph©n ®Þnh ra c¸c lèi suy nghÜ lµm ¨n vµ lµm lé ra −u thÕ c¹nh tranh mang l¹i hiÖu<br /> qu¶ kh¸c nhau trong ®iÒu kiÖn thÞ tr−êng. Còng nh− vËy, tuy ng−êi ®µn «ng vÉn<br /> mang danh chñ hé nh−ng vai trß thùc tÕ gi÷a vî/chång - nam/n÷ trong tõng lo¹i<br /> nghÒ (n«ng, c«ng, th−¬ng) vµ yªu cÇu chuyÓn dÞch sang nghÒ phi n«ng l¹i còng biÓu<br /> thÞ khinh träng kh¸c nhau, kÐo theo kiÓu thiÕt chÕ dßng hä vµ c¸ch thøc tæ chøc ®êi<br /> sèng kh¸c nhau. Thªm n÷a, ng−êi ta cßn thÊy c¸c nguyªn t¾c tæ chøc ®êi sèng còng<br /> ®ang ®−îc vËn hµnh theo nh÷ng gi¸ trÞ vµ sù ph©n phèi c¸c vai trß, quyÒn lùc kh¸c<br /> nhau t¹i c¸c lo¹i lµng x·. Qua ®ã, B¸t Trµng vµ Ninh HiÖp ®· hiÖn ra nh− lµ hai<br /> h−íng chuyÓn ®æi néi lùc, ph©n t¸ch vai trß ®éng lùc cña v¨n hãa lµng x· trong qu¸<br /> tr×nh ph¸t triÓn n«ng th«n. Theo c¸ch nh×n Êy, lµng x· còng thÓ hiÖn nh− céng ®ång<br /> ®éc lËp, cã kh¶ n¨ng ®èi diÖn kh¸c nhau víi bèi c¶nh míi lµ kinh tÕ thÞ tr−êng.<br /> Cuèi cïng, møc t¨ng tr−ëng kinh tÕ m¹nh ë c¸c lo¹i lµng x· phi n«ng nh− B¸t<br /> Trµng, Ninh HiÖp… ®· kh«ng chØ do −u thÕ vÒ lo¹i nghÒ nghiÖp cña nã trong ®iÒu<br /> kiÖn thÞ tr−êng mµ quan träng lµ ë sù chi phèi cña c¸i m« h×nh v¨n hãa (qua lèi suy<br /> nghÜ, c¸ch tæ chøc ®êi sèng, kiÓu øng xö…) víi nh÷ng gi¸ trÞ ®· ®−îc h×nh thµnh,<br /> ph¶n ¸nh nh÷ng ®Þnh h−íng “v−ît tréi” so víi nhiÒu lµng x· cßn nÆng thuÇn n«ng.<br /> Nghiªn cøu cña chóng t«i còng chØ ra nh÷ng gi¶i ph¸p mang tÝnh ®Þnh h−íng<br /> vµ cô thÓ kh¸c nhau. VÒ nhËn thøc, cÇn nh×n c¸c lµng x· theo c¸c lo¹i h×nh v¨n hãa,<br /> cã møc ph©n tÇng vµ ®ang t¹o néi lùc ph¸t triÓn ®a d¹ng, kh¸c nhau. Yªu cÇu chung<br /> lµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng tèt ®Ñp, nh−ng cã −u tiªn ®Ó nh©n réng c¸c gi¸<br /> trÞ “v−ît tréi”. Muèn chuyÓn dÞch kinh tÕ n«ng nghiÖp sang c¸c lÜnh vùc phi n«ng mét<br /> c¸ch nhanh chãng vµ v÷ng ch¾c th× ph¶i trang bÞ vèn v¨n hãa nghÒ nghiÖp cÇn<br /> chuyÓn ®æi. MÆc dï so víi yªu cÇu c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa n«ng th«n, nh÷ng<br /> m« h×nh “v−ît tréi” kÓ trªn vÉn cßn ph¶i tiÕp tôc ®æi míi, nh−ng nã ®· ph¸c th¶o ra<br /> <br /> 6<br /> T« Duy Hîp: X· héi häc vµ ph¸t triÓn n«ng th«n ViÖt Nam th¸ch thøc vµ triÓn väng. T¹p chÝ X· héi häc, sè<br /> 3/2003, tr. 6.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 72 ¶nh h−ëng cña mét sè yÕu tè v¨n hãa trong sù t¨ng tr−ëng kinh tÕ...<br /> <br /> c¸c yÕu tè cÇn ph¶i cã cho sù ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi t¹i c¸c lµng x· n«ng nghiÖp.<br /> §ã lµ: lèi t− duy theo hiÖu qu¶ kinh tÕ thÞ tr−êng; sù coi träng kü thuËt, céng nghÖ<br /> nh− mét chuÈn mùc céng ®ång; sù ®Ò cao ch÷ “tÝn” qua quan hÖ bu«n b¸n; c¸ch thøc<br /> tæ chøc ®êi sèng linh ho¹t… §©y lµ nh÷ng yªu cÇu cã thÓ thùc hiÖn qua c¶i c¸ch cña<br /> hÖ thèng gi¸o dôc vµ truyÒn th«ng ®¹i chóng. ë b×nh diÖn thùc tÕ, cÇn xóc tiÕn<br /> nhanh vµ cô thÓ c¸c dù ¸n qui ho¹ch, më réng lµng nghÒ; t¹o mäi ®iÒu kiÖn ®Ó l«i kÐo<br /> ®Çu t− vèn vµ kü thuËt n−íc ngoµi vµo nh÷ng vïng n«ng nghiÖp; nhµ n−íc cã trùc<br /> tiÕp ®Çu t−, më réng xuÊt khÈu lao ®éng vµ khuyÕn khÝch c¸c nhãm lao ®éng ë n−íc<br /> ngoµi häc tËp vµ ph¸t huy kü thuËt, c«ng nghÖ tiªn tiÕn… C¸c gi¶i ph¸p cô thÓ nµy<br /> sÏ thóc ®Èy vµ h×nh thµnh nhanh h¬n c¸c yÕu tè cña v¨n hãa c«ng nghiÖp, hiÖn ®¹i.<br /> <br /> <br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> 1. C¸c §¹i héi §¶ng VII, VIII. XIX: B¸o c¸o chÝnh trÞ…<br /> 2. Phßng X· héi häc v¨n hãa: KÕt qu¶ kh¶o s¸t cña ®Ò tµi “Nh÷ng t¸c ®éng cña v¨n hãa trong sù biÕn ®æi<br /> kinh tÕ - x· héi t¹i c¸c lµng x· ch©u thæ s«ng Hång”. 2002-2003.<br /> 3. ñy ban Quèc gia vÒ thËp kû quèc tÕ ph¸t triÓn v¨n hãa, ñy ban Quèc gia UNESCO ViÖt Nam, ViÖn<br /> Khoa häc x· héi ViÖt Nam: Mét sè vÊn ®Ò v¨n hãa vµ ph¸t triÓn ViÖt Nam hiÖn nay. Nxb V¨n hãa -<br /> Th«ng tin. 1992.<br /> 4. TrÇn Tõ: C¬ cÊu tæ chøc lµng x· cæ truyÒn ë B¾c Bé. Nxb Khoa häc x· héi. 1984.<br /> 5. §µo Duy Anh: ViÖt Nam v¨n hãa sö c−¬ng. Nxb Thµnh phè Hå ChÝ Minh. 1992.<br /> 6. TrÇn Quèc V−îng (Chñ biªn): C¬ së v¨n hãa ViÖt Nam. Nxb Gi¸o dôc. Hµ Néi - 2002.<br /> 7. TrÇn Ngäc Thªm: C¬ së v¨n hãa ViÖt Nam. Nxb Gi¸o dôc. Hµ Néi - 2000.<br /> 8. Hå SÜ VÞnh: V¨n hãa ViÖt Nam trong tiÕn tr×nh ®æi míi. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia. Hµ Néi - 1999.<br /> 9. Phan Ngäc: Mét c¸ch tiÕp cËn v¨n hãa. Nxb Thanh niªn. Hµ Néi - 2001.<br /> 10. Mai Quúnh Nam: TruyÒn th«ng vµ ph¸t triÓn n«ng th«n. T¹p chÝ X· héi häc, sè 3 - 2003.<br /> 11. T« Duy Hîp: X· héi häc vµ ph¸t triÓn n«ng th«n - th¸ch thøc vµ triÓn väng. T¹p chÝ X· héi häc, sè 3/2003.<br /> 12. T« Duy Hîp (chñ biªn): Ninh HiÖp, TruyÒn thèng vµ ph¸t triÓn. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia. Hµ Néi - 1997.<br /> 13. X· B¸t Trµng: LÞch sö c¸ch m¹ng cña §¶ng bé nh©n d©n x· B¸t Trµng (1930 - 2000). 2002.<br /> 14. Tam S¬n truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i - §¶ng bé x· Tam S¬n. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia. Hµ Néi - 1993.<br /> 15. X· Thanh LiÖt: LÞch sö truyÒn thèng x· Thanh LiÖt. Hµ Néi - 1998.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />