ASEAN - Sự hình thành chủ nghĩa khu vực: Phần 1

Chia sẻ: Lê Na | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:146

Thêm vào BST

Báo xấu

182
lượt xem 42
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phần 1 Tài liệu Sự hình thành chủ nghĩa khu vực của ASEAN của tác giả Nguyễn Ngọc Dung gồm nội dungChương 1 - Khái luận về chủ nghĩa khu vực, Chương 2 - Sự hình thành chủ nghĩa khu vực củaASEAN. Tham khảo nội dung Tài liệu để nắm bắt nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: ASEAN - Sự hình thành chủ nghĩa khu vực: Phần 1

Chöông 1 KHAÙI LUAÄN VEÀ CHUÛ NGHÓA KHU VÖÏC I. KHAÙI NIEÄM KHU VÖÏC Theo töø ñieån Baùch khoa toaøn thö cuûa Lieân Xoâ (xuaát baûn naêm 1987), “khu vöïc” laø moät töø goác La tinh (regio, phaùi sinh- regionis) ñeå chæ moät vuøng ñaát coù ñaëc tröng xaùc ñònh hoaëc moät khu maët nöôùc roäng lôùn, nhöng khoâng nhaát thieát trôû thaønh moät ñôn vò phaân loaïi trong heä thoáng phaân loaïi laõnh thoå naøo ñoù. Trong tieáng Trung Quoác, chöõ khi dòch sang tieáng Anh töông ñöông vôùi caùc töø region, area, district - chæ moät vuøng ñaát, ñòa khu (khu töï trò) vaïch giôùi ruoäng ñaát hoaëc coù nhöõng nghóa khaùc nhö limit, scope, range - chæ giôùi haïn, phaïm vi cuûa moät vuøng laõnh thoå. Treân thöïc teá, vieäc söû duïng khaùi nieäm “khu vöïc” hoaøn toaøn coù tính öôùc leä khi ngöôøi ta noùi “khu vöïc Haø Noäi”, “khu vöïc ven bieån mieàn Trung”, “khu vöïc ÑNAÙ”. Caùc khu vöïc treân khoâng gioáng nhau veà maët kích thöôùc, nhöng bao giôø cuõng coù nhöõng ñaëc tröng xaùc ñònh ñeå phaân bieät chuùng vôùi nhöõng khu vöïc khaùc. Laø moät thuaät ngöõ cuûa ngaønh ñòa lyù hoïc, khaùi nieäm “khu vöïc” phaûn aùnh nhaän thöùc cuûa con ngöôøi ñoái vôùi moâi tröôøng ñòa lyù töï nhieân vaø ñòa lyù nhaân vaên. Tuy vaäy, buoåi ñaàu, caùc nhaø ñòa lyù hoïc coå ñieån chæ döøng laïi ôû vieäc nghieân cöùu khu vöïc ñòa lyù döôùi goùc ñoä töï nhieân chöù chöa tieán ñeán vieäc nghieân cöùu khu vöïc ñòa lyù döôùi goùc ñoä xaõ hoäi - nhaân vaên. Theo quan ñieåm truyeàn thoáng thì “khu vöïc ñòa lyù nhö theå moät laõnh thoå vôùi baát kyø kích thöôùc naøo maø treân dieän tích aáy toàn taïi nhöõng lieân keát 7
khoâng gian töông taùc; hôn nöõa, laõnh thoå caàn phaûi thuaàn nhaát trong quan heä vôùi caùc yeáu toá taïo neàn taûng, töø ñoù khu vöïc ñöôïc xaùc ñònh”1. Quan ñieåm truyeàn thoáng nhìn nhaän khu vöïc ñòa lyù nhö moät heä thoáng ñaëc thuø. Ñoù laø heä thoáng töï nhieân vôùi caùc yeáu toá nhö ñòa hình, khí haäu, thuûy vaên... maø chæ khu vöïc aáy coù. Quan ñieåm naøy ñaõ ñöôïc R. Hartshorne khaùi quaùt trong moät meänh ñeà noåi tieáng “khoâng coù tính taát yeáu trong baát kyø ñònh ñeà toång quaùt naøo khaùc ngoaøi quy luaät chung cuûa ñòa lyù hoïc raèng, moïi khu vöïc ñeàu mang tính ñôn ñoäc duy nhaát”2. Vieäc chæ ñeà caäp ñeán caùc yeáu toá töï nhieân trong nghieân cöùu khu vöïc ñòa lyù ñaõ daãn tôùi söï hình thaønh trong ñòa lyù hoïc tröôøng phaùi “tính ñoäc nhaát” cuûa khu vöïc. Nhöng sau naøy, caùc nhaø baùc hoïc ñaõ vöôït qua quan nieäm ñoù. Moät loaït caùc coâng trình cuûa A. Liesha, F. Shefer, V. Bunge, R. Chorlu, P. Haggta... ñaõ môû ra nhöõng höôùng nghieân cöùu môùi veà tính hôïp nhaát vaø caùc ñaëc ñieåm chung cuûa khu vöïc ñòa lyù3. Tröôøng phaùi “khu vöïc ñòa lyù xaõ hoäi - nhaân vaên” ra ñôøi laø moät böôùc tieán quan troïng trong nhaän thöùc cuûa con ngöôøi veà khaùi nieäm khu vöïc. Töø ñaây xuaát hieän nhöõng quan nieäm môùi veà “tính ñôn giaûn coù toå chöùc”, “tính phöùc taïp voâ traät töï”, “tính phöùc taïp coù toå chöùc”, cuûa khu vöïc ñòa lyù. Phöông phaùp tieáp caän heä thoáng trong nghieân cöùu khu vöïc voán ñöôïc aùp duïng töø nöûa sau theá kyû XVIII, ñeán nhöõng naêm 40 cuûa theá kyû XX ñaõ thöïc söï trôû thaønh khoa hoïc. Khaùi nieäm “ñòa heä” (geosystem) 1 D. Uittlsi: Khuynh höôùng khu vöïc hoùa vaø phöông phaùp khu vöïc – ñòa lyù hoïc chaâu Myõ, Nxb. Khoa hoïc Maùtxcôva 1971, tr.39 (tieáng Nga). 2 Hart Shorne.R: The Nature of Geography. Lancaster. 1939 3 Ñoâng Nam AÙ, vaán ñeà coäng ñoàng khu vöïc, Nxb. Khoa hoïc Maùtxcôva 1977, tr.8 (tieáng Nga). 8
cuûa ñòa lyù hoïc hieän ñaïi ñaõ bao haøm caû tính töï nhieân vaø tính xaõ hoäi cuûa moät khu vöïc ñòa lyù1. Theo ñoù, theá giôùi vaät chaát bao goàm ba kieåu heä thoáng cô baûn: 1/ Heä thoáng töï nhieân voâ cô (ñòa quyeån - hieåu theo nghóa heïp); 2/ Heä thoáng töï nhieân höõu cô (sinh quyeån); 3/ Heä thoáng xaõ hoäi (nhaân quyeån)2. Trong moãi ñòa heä ñeàu coù caùc heä thoáng nhö vaäy. Chuùng taùc ñoäng qua laïi laãn nhau. Ñeán löôït mình, caùc heä thoáng treân coù theå phaân chia thaønh caùc phaân heä. Moãi phaân heä laïi coù theå chia thaønh caùc phaàn töû. Phaàn töû laø thaønh phaàn khoâng theå chia nhoû ra ñöôïc trong phaïm vi heä thoáng naøo ñoù. Cho neân coù theå coi ñòa heä laø taäp hôïp xaùc ñònh cuûa caùc phaân heä vaø phaàn töû. Maëc duø coù nhieàu bieåu hieän phöùc taïp, nhöng ñaëc tröng quan troïng nhaát cuûa ñòa heä laø tính laõnh thoå vaø tính khoâng roõ raøng veà quy moâ laõnh thoå cuûa noù3. Vì theá trong chöøng möïc nhaát ñònh, ñòa heä haøm chöùa caû nghóa khu vöïc. Gioáng nhö ñòa heä, khu vöïc laø nôi theå hieän trình ñoä vaø ñaëc tröng lieân keát cuûa caùc heä thoáng ñòa quyeån, nhaân quyeån vaø sinh quyeån. Khoa hoïc ñòa lyù ñaõ ñi töø vieäc nghieân cöùu caûnh quan töï nhieân ñeán nghieân cöùu caûnh quan kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi treân caùc khu vöïc cuï theå. Trong giôùi hoïc giaû Xoâ vieát, töø nhöõng naêm 70, ñoái töôïng, nhieäm vuï cuûa ngaønh khu vöïc hoïc (area studies) ñaõ trôû thaønh nhöõng ñeà taøi cuûa nghieân cöùu xaõ hoäi noùi chung. Coù nhieàu caùch 1 Nguyeãn Höõu Caùt: Cô hoäi vaø nhöõng vaán ñeà ñaët ra khi môû roäng ASEAN ra toaøn khu vöïc Ñoâng Nam AÙ. Kyû yeáu Hoäi thaûo quoác teá “ASEAN hoâm nay vaø ngaøy mai”. Trung taâm Khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên quoác gia, t.1. H. 1997, 2 Z.E. Dzenis: Phöông phaùp luaän vaø phöông phaùp nghieân cöùu ñòa lyù kinh teá – xaõ hoäi. Nxb. Giaùo duïc, H. 1984, tr.12. 3 Nguyeãn Höõu Caùt, sñd, tr. 37, 38. 9
hieåu veà khu vöïc, nhöng phaàn lôùn hoï ñeàu coi khu vöïc laø toång theå cuûa caùc toå chöùc mang tính xaõ hoäi, ñöôïc phaân bieät bôûi söï töông ñoàng mang tính giai ñoaïn - hình thaùi1. Treân cô sôû tö lieäu veà daân toäc hoïc, nhaø daân toäc hoïc Xoâ vieát N.N Treboksarov ñaõ coi ÑNAÙ laø moät khu vöïc ñòa lyù - lòch söû - toäc ngöôøi. Quan ñieåm naøy sau ñoù ñaõ ñöôïc Ia. V.Chesnov keá thöøa2. Ñaëc bieät, khaùi nieäm “khu vöïc lòch söû” cuûa V.V. Boisov ñöôïc nhieàu hoïc giaû Xoâ vieát chuù yù vaø taùn ñoàng. Theo V.V. Boisov, “khu vöïc lòch söû” ñöôïc hieåu nhö laø “moät coäng hôïp coù tính khoâng gian - xaõ hoäi, ñöôïc xaùc ñònh bôûi tính beàn vöõng cuûa bieân giôùi, ñoä ñuû daøi cuûa moät quaù trình lòch söû”. Quaù trình lòch söû ôû ñaây ñöôïc hieåu laø neàn taûng cô sôû, töø ñoù maø caùc yeáu toá khu vöïc ñöôïc hình thaønh. Tính thoáng nhaát cuûa quaù trình lòch söû theå hieän qua nhöõng laùt caét hieïân ñaïi. Vì theá, phöông thöùc hình thaønh khu vöïc theå hieän ôû vieäc khu vöïc hình thaønh trong nhöõng hoaøn caûnh xaùc ñònh vaø söï tieâu vong cuûa noù cuõng coù theå xaûy ra treân moät giai ñoaïn naøo ñoù cuûa quaù trình lòch söû. Moãi giai ñoaïn, khu vöïc coù moät hình thöùc toàn taïi vôùi caùc daáu hieäu hoaëc ñaëc tröng taát yeáu. Nhöng trong quaù trình lòch söû, caùc daáu hieäu hoaëc ñaëc tröng naøy bò thay ñoåi theo töøng thôøi kyø maëc duø khu vöïc - nhìn chung laø moät thöïc theå beàn vöõng. Nhö vaäy, khaùi nieäm “khu vöïc lòch söû” khoâng baét buoäc phaûi coù lieân quan tröïc tieáp ñeán caùc hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi. Caùc ñaëc tröng cuûa khu vöïc, trong khi chòu söï taùc ñoäng mang tính quy luaät cuûa caùc heä thoáng lôùn khaùc thì vaãn giöõ ñöôïc tính oån ñònh, maëc duø coù söï thay ñoåi veà hình thaùi. 1 Ñoâng Nam AÙ, vaán ñeà coäng ñoàng khu vöïc, sñd, tr.10. 2 Ia.V. Tresnov: Daân toäc hoïc lòch söû cuûa caùc nöôùc Ñoâng Döông, Nxb. Khoa hoïc Maùtxcôva 1976, tr.5 (tieáng Nga). 10
Ñeå xaùc ñònh moät “khu vöïc lòch söû”, V.V. Boisov ñaõ caên cöù vaøo hai tieâu chí: 1/ Söï töông ñoàng khu vöïc; 2/ Caùc moái quan heä cuûa khu vöïc. Hai yeáu toá naøy hieän dieän trong suoát caùc giai ñoaïn khu vöïc hình thaønh vaø phaùt trieån. Söï töông ñoàng laø keát quaû phaùt trieån cuûa caùc yeáu toá tieân khôûi trong quan heä vaên hoùa - toäc ngöôøi cuûa caùc daân toäc (toäc ngöôøi) treân moät laõnh thoå xaùc ñònh. Söï töông ñoàng trôû thaønh ñaëc tröng chuû yeáu cuûa giai ñoaïn ñaàu tieân hình thaønh khu vöïc. Ñeán giai ñoaïn thöù hai seõ xuaát hieän caùc quan heä giöõa caùc yeáu toá caáu thaønh khu vöïc, trong ñoù coù ñöôøng bieân phaân ranh giôùi. Maëc duø xaûy ra nhöõng thay ñoåi veà lòch söû, nhöng ñöôøng bieân laø moät yeáu toá quan troïng ñeå xaùc ñònh khu vöïc. Ñöôøng bieân laøm noåi baät leân caùc moái quan heä kinh teá, chính trò, vaên hoùa beân trong vaø beân ngoaøi khu vöïc. Giai ñoaïn thöù ba hình thaønh khu vöïc lòch söû, gaén lieàn vôùi vieäc xuaát hieän caùc tieåu khu vöïc. Moãi tieåu khu vöïc ñeàu coù moät trung taâm maø trong quaù trình vaän ñoäng lòch söû, trung taâm aáy trôû thaønh quoác gia. Khi caùc quoác gia trong khu vöïc ñaõ ñöôïc thieát laäp thì bang giao giöõa chuùng laø ñieàu khoâng traùnh khoûi trong lòch söû. Ñeán ñaây, toå chöùc khu vöïc ñaõ hình thaønh vôùi moät heä thoáng - caáu truùc, bao goàm caùc quoác gia thaønh vieân vaø moái quan heä giöõa chuùng. Nhö vaäy, “khu vöïc lòch söû” cuûa V.V. Boisov ñaõ chöùa caû heä thoáng töï nhieân laãn heä thoáng xaõ hoäi. Trong tính lòch söû cuï theå, caùc heä thoáng naøy bieåu hieän thaønh moät coäng ñoàng kinh teá, chính trò, vaên hoùa, lòch söû cuûa caùc quoác gia, daân toäc treân moät laõnh thoå xaùc ñònh. Ngoaøi quan nieäm “khu vöïc lòch söû” nhö ñaõ trình baøy ôû treân, ñeán ñaàu thaäp nieân 90 xuaát hieän moät soá quan nieäm khaùc nöõa veà khu vöïc. Chaúng haïn, yù kieán cuûa G. Kadumov cho 11
raèng, khu vöïc laø hình thöùc phoå bieán cuûa söï lieân keát caùc quoác gia vaø daân toäc. OÂng neâu ra naêm tieâu chí xaùc ñònh khu vöïc: 1. Coù ranh giôùi ñòa lyù roõ raøng. Chæ soá ñòa - chính trò xaùc ñònh vò trí cuûa noù trong heä thoáng quan heä quoác teá. 2. Coù moät moâi tröôøng vaên hoùa chung. Cö daân ôû ñoù hoaëc coù chung moät toân giaùo hoaëc coù chung moät thoùi quen taâm lyù, daân toäc, coäng ñoàng vaên minh (nhö ngöôøi AÛraäp chaúng haïn)... nhöõng thöù phaân bieät hoï vôùi moâi tröôøng vaên hoùa khaùc. 3. Coù ñaëc tröng bôûi söï hieän dieän cuûa caùc lieân keát kinh teá - xaõ hoäi chaët cheõ vaø bôûi nhöõng ñaëc ñieåm töông töï veà kinh teá vaø saûn xuaát. 4. Caùc daân toäc ôû khu vöïc coù chung moät soá phaän lòch söû gioáng nhau, bò leä thuoäc vaøo ñeá quoác, bò thöïc daân thoáng trò vaø cuøng ñaáu tranh choáng keû thuø chung ... 5. Coù moät hình thöùc toå chöùc naøo ñoù (khoâng phuï thuoäc vaøo tính chaát cuûa toå chöùc), thí duï tính khu vöïc: Toå chöùc dieãn ñaøn Islam (OIC); tính kinh teá: coäng ñoàng chaâu AÂu (EC) hoaëc thuaàn tuùy tính ñòa lyù: Hieäp öôùc Andes1. Theo baùo Saøi Goøn Giaûi phoùng ngaøy 3/6/1999, caùc nöôùc Andes ñang chuaån bò thaønh laäp khoái thò tröôøng chung vaøo naêm 2005). Haïn cheá cuûa G. Kadumov laø caùc tieâu chí oâng ñöa ra khoâng phaûn aùnh heát ñöôïc ñaëc tröng khu vöïc vaø caùc hình thöùc toå chöùc khu vöïc. Ñaëc tröng khu vöïc khoâng chæ laø ranh giôùi ñòa lyù maø coøn laø vò trí, ñòa hình, khí haäu... Bôûi taát caû nhöõng yeáu toá 1 G. Kadumov: Phaân tích so saùnh söï hôïp taùc khu vöïc cuûa ASEAN vaø SNG. Caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ tröôùc ngöôõng cöûa theá kyû XXI. Nxb. Khoa hoïc Maùtxcôva 1994, tr.30-36 (tieáng Nga). 12
naøy aûnh höôûng maïnh meõ ñeán quaù trình phaùt trieån lòch söû xaõ hoäi cuûa caùc daân toäc sinh soáng trong khu vöïc ñoù. Aristotle, trieát gia Hy Laïp, töø theá kyû IV tröôùc Coâng nguyeân ñaõ nhaän xeùt raèng, trong nhöõng vuøng coù ñòa hình khaùc nhau thì toàn taïi nhieàu khu vöïc chính trò thay vì moät khu vöïc chính trò duy nhaát ñöôïc caáu taïo neân1. Coøn caùc hình thöùc toå chöùc khu vöïc thì muoân maøu muoân veû. Vaán ñeà naøy chuùng toâi seõ trình baøy ôû phaàn sau. Trong söï tìm kieám khoâng meät moûi moät khaùi nieäm khu vöïc hoaøn chænh, chuùng ta coøn baét gaëp loaïi yù kieán xem xeùt khu vöïc nhö “moät coäng ñoàng vaên minh”2. Caùch tieáp caän khu vöïc vaên hoùa naøy chæ nhaán maïnh ñeán nhöõng ñaëc tröng vaên hoùa cuûa khu vöïc maø coi nheï caùc yeáu toá chính trò, traïng thaùi kinh teá - xaõ hoäi cuøng nhöõng moái quan heä cuûa chuùng ôû caû trong laãn ngoaøi khu vöïc. Beân caïnh nhöõng khuynh höôùng xem xeùt khu vöïc nhö laø caùc heä thoáng töï nhieân vaø xaõ hoäi vôùi nhöõng bieåu hieän ña daïng, phong phuù, ngöôøi ta coøn tieáp caän khu vöïc treân bình dieän nhoû heïp nhöng raát caên baûn: bình dieän ñòa - chính trò. Ñòa - chính trò laø khaùi nieäm chæ moái töông quan giöõa quyeàn löïc chính trò vôùi boái caûnh ñòa lyù3. Tuøy theo ñoái töôïng nghieân cöùu maø khaùi nieäm ñòa lyù coù theå bao haøm taát caû caùc yeáu toá veà töï nhieân, kinh teá, chính trò, quaân söï, vaên hoùa (ñòa lyù töï nhieân, ñòa lyù kinh teá, ñòa lyù chính trò, ñòa lyù quaân söï ...). 1 M.A. Lewis: Moâ thöùc chính trò theá giôùi. Trung taâm nghieân cöùu Vieät Nam phieân dòch vaø xuaát baûn, Saøi Goøn, 1963, tr.45. 2 Caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ tröôùc ngöôõng cöûa theá kyû XXI, Sñd, tr. 30. 3 Colins.G: A Debate on Geopolitics. The continued primacy of Geography, Orbits, Spring 1996, vol.140, no 2, p.247. 13
Nhö vaäy ñòa lyù, maëc duø veà khaùi nieäm phaân bieät vôùi kinh teá, chính trò, quaân söï nhöng noù coù aûnh höôûng ñeán haønh vi con ngöôøi treân töøng phaïm vi ñoù, neân caùc moái quan heä giöõa ñòa lyù vôùi kinh teá, chính trò, vaên hoùa, quaân söï coù theå ñöôïc nghieân cöùu ôû caùc goùc ñoä ñòa - kinh teá, ñòa - chính trò, ñòa - chieán löôïc... Caùc tröôøng phaùi ñòa - chính trò xuaát hieän vaøo cuoái theá kyû XIX trong caùc quoác gia ñöùng ñaàu veà tö töôûng ôû phöông Taây. Tröôøng phaùi ñaàu tieân xöùng ñaùng ñöôïc nhaéc ñeán laø ôû Ñöùc vôùi teân tuoåi cuûa Ratzel (1844-1904), giaùo sö ñòa lyù Ñaïi hoïc Leipzig. Lyù thuyeát cuûa Ratzel döïa treân hai yeáu toá cô baûn maø ñòa lyù cung caáp cho chính trò: 1. Khoâng gian (raum), ñöôïc haïn ñònh bôûi dieän tích, tính chaát vaät lyù, thôøi tieát ...; 2. Vò trí (lage), coù chöùc naêng phoái trí khoâng gian vôùi maët ñaát vaø buoäc khoâng gian theo ñieàu kieän cuïc boä vôùi taát caû nhöõng quan heä cuûa noù1. Hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi bò cheá ngöï bôûi chieàu höôùng khoâng gian (raum sinn) vaø söï cheá ngöï naøy mang tính ñònh meänh. Sau naøy Rudolf Kjellen (1864 - 1922) ngöôøi Thuïy Ñieån ñaõ ñi xa hôn Ratzel trong vieäc xaùc laäp moät lyù thuyeát öu vieät cuûa chuûng toäc Ñöùc vaø thuyeát veà baûn tính con ngöôøi ñoái vôùi raum sinn. Ñaùng chuù yù hôn caû laø tröôøng phaùi Anh vôùi Mackinder (1861-1947). Mackinder cho raèng treân traùi ñaát chæ coù moät phaàn luïc ñòa quan troïng nhaát, bao goàm toaøn theå chaâu AÙ, chaâu AÂu, chaâu Phi. Phaàn ñaát naøy oâng goïi laø Ñaûo theá giôùi (World Island). Trung taâm cuûa Ñaûo theá giôùi laø Ñòa taâm (Heartland). Theo Mackinder, traùi tim cuûa toaøn boä chaâu AÙ, Phi, AÂu chính laø Nga. Vì vaäy môùi coù moät ñònh ñeà noåi tieáng: “Ai naém giöõ 1 Celerier.P: Geopolitique et geostrategie. Presses Universitaires De France, Paris 1955, pp 127, tr.14. 14
Ñoâng AÂu chính laø naém giöõ Ñòa taâm; ai naém giöõ Ñòa taâm thì cheá ngöï ñöôïc Ñaûo theá giôùi; ai naém giöõ Ñaûo theá giôùi thì thoáng trò caû theá giôùi”1. Sôû dó Mackinder coi nöôùc Nga laø Ñòa taâm bôûi oâng nhaän thaáy tình traïng phaân phoái ñaát ñai vaø bieån caû laø cô sôû hình thaønh söï phaân bieät caên baûn giöõa caùc haûi quoác vaø luïc quoác. Moät quoác gia vöøa naém giöõ theá löïc veà ñaát ñai, vöøa naém giöõ theá löïc veà bieån caû seõ laøm baù chuû. Nöôùc Nga ñaùp öùng ñöôïc nhöõng ñieàu kieän treân. Vì theá caùc quoác gia khaùc lo sôï ngöôøi Nga moät ngaøy naøo ñoù seõ thoáng trò theá giôùi. Tö töôûng cuûa Mackinder ñaõ du nhaäp sang taän chaâu Myõ. Spykman, moät hoïc giaû Myõ ñaõ vaän duïng hoïc thuyeát cuûa Mackinder ñeå xaùc ñònh ñòa - chính trò cuûa Taân theá giôùi (New world). OÂng caên cöù vaøo phöông phaùp ño veõ baûn ñoà vaø ñi ñeán keát luaän raèng vai troø cuûa Myõ cuõng töông ñoàng vôùi Lieân Xoâ (cuõ). Ngöôøi Myõ khoâng chæ naém theá löïc veà ñaát ñai maø coøn baønh tröôùng maïnh ra ñaïi döông. Chaéc haún lyù luaän cuûa Mackinder chòu aûnh höôûng cuûa thuyeát “chaâu AÂu trung taâm” (Europe Centralism), xuaát hieän khoaûng ñaàu theá kyû XIX. Hoïc thuyeát naøy chæ ñöùng vöõng trong thôøi ñieåm thöïc daân chaâu AÂu laøm möa laøm gioù ôû chaâu AÙ, Phi, Myõ La tinh. Nhöng vaøo ñaàu theá kyû XX, khi Myõ trôû thaønh moät trung taâm quyeàn löïc môùi thì söï ñoäc quyeàn chính trò theá giôùi cuûa chaâu AÂu ñaõ chaám döùt, cuõng chaám döùt luoân söï ñoäc quyeàn cuûa chaâu AÂu veà kinh teá, vaên hoùa vaø caû tieàm löïc quaân söï nöõa. Ngaøy nay, theá giôùi ñang dieãn ra quaù trình ña cöïc hoùa. Söï troãi daäy cuûa Trung Quoác ôû theá kyû 21 ñeå trôû thaønh moät trong caùc 1. Celerier.P, sñd, tr.15, 18 15
trung taâm quyeàn löïc theá giôùi ñang trôû neân hieän thöïc. Ñoái vôùi caùc cöôøng quoác lôùn nhö Nga, Myõ, Trung Quoác, ñòa lyù chính trò bieán thaønh moät “höôùng daãn vieân” cho yù thöùc chính trò cuûa quoác gia. Duø sao, quan ñieåm cuûa Mackinder ñaõ ñaët cô sôû neàn taûng cho vieäc xaùc ñònh moät khu vöïc quyeàn löïc. Trong söï vaän ñoäng bieán ñoåi cuûa lòch söû, caùc khu vöïc quyeàn löïc aáy khoâng coù yù nghóa vónh haèng. Ngaøy nay, ngöôøi ta hieåu ñòa - chính trò cuï theå hôn so vôùi caùc quan ñieåm coù tính nguyeân lyù tröôùc kia. Ñòa - chính trò cuûa moät khu vöïc - veà cô baûn - goàm hai nhoùm nhaân toá: nhoùm nhaân toá oån ñònh vaø nhoùm nhaân toá bieán ñoåi. Caùc nhaân toá oån ñònh bao goàm dieän tích laõnh thoå, ñòa hình, ñòa chaát, vò trí luïc ñòa, vò trí bieån, bôø bieån, caûng, eo bieån, ñaûo ... Caùc nhaân toá naøy aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán söï phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi cuûa töøng quoác gia trong khu vöïc hoaëc toaøn boä khu vöïc. Caùc nhaân toá treân coøn ñoùng vai troø voâ cuøng quan troïng trong vieäc xaùc ñònh taàm voùc ñòa - chieán löôïc cuûa khu vöïc trong quan heä quoác teá. Caùc nhaân toá bieán ñoåi goàm coù: tình traïng daân soá, trình ñoä phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi, caùc theå cheá chính trò. Coù theå keå theâm khaû naêng taøng tröõ vaø söû duïng vuõ khí haït nhaân nhö moät thöù quyeàn löïc ñaëc bieät. Neáu quy veà tieàm naêng thì coù theå coi nhoùm nhaân toá oån ñònh vaø nhoùm nhaân toá bieán ñoåi laø hai tieàm naêng - tieàm naêng “baát bieán” vaø tieàm naêng “khaû bieán” cuûa moät khu vöïc nhaát ñònh. Coù theå coi ÑNAÙ cuõng laø moät khu vöïc ñòa - chính trò quan troïng, vì noù naèm aùn ngöõ treân truïc giao tieáp Ñoâng - Taây, töø Thaùi Bình Döông thoâng qua AÁn Ñoä Döông. Khu vöïc naøy coù caû caùc quoác gia luïc ñòa vaø quoác gia haûi ñaûo. Singapore laø moät haûi caûng lôùn nhaát trong khu vöïc, traïm trung chuyeån haøng hoùa ñi 16
caùc nôi treân theá giôùi. Nhieàu caûng nöôùc saâu nhö Cam Ranh (Vieät Nam), Subic (Philippines) trôû thaønh quaân caûng quan troïng trong vuøng. Ngoaøi khôi Thaùi Bình Döông nhaáp nhoâ raát nhieàu quaàn ñaûo, ñaây laø nhöõng laù chaén coù yù nghóa to lôùn veà quaân söï trong vieäc kieåm soaùt ñöôøng haøng haûi vaø baûo veä ñaát lieàn. Toùm laïi, khu vöïc thoaït tieân laø moät khaùi nieäm ñòa lyù vôùi noäi haøm bieán ñoåi theo nhaän thöùc cuûa con ngöôøi ôû moãi thôøi ñieåm lòch söû. Tuy khoâng coù quy öôùc roõ raøng veà khoâng gian, nhöng khu vöïc haøm chöùa nhöõng heä thoáng khaùc nhau veà töï nhieân, sinh thaùi vaø nhaân vaên. Caùc heä thoáng ñoù, ñeán löôït mình laïi chia ra caùc phaân heä vaø phaàn töû ñeå taïo thaønh moät caáu truùc khu vöïc. Maëc duø khu vöïc laø moät thöïc theå phöùc taïp vôùi nhieàu heä thoáng ña taàng nhö vaäy, nhöng ñaëc tröng quan troïng nhaát cuûa khu vöïc laø tính laõnh thoå. Töø ñaây, tuøy theo ñoái töôïng nghieân cöùu maø ngöôøi ta coù ñöôïc caùc ngaønh hoaëc caùc lónh vöïc khoa hoïc khaùc nhau, nhö khu vöïc ñòa lyù, khu vöïc lòch söû, khu vöïc vaên hoùa, khu vöïc ñòa - chính trò... II. NHÖÕNG LUAÄN ÑIEÅM CHUÛ YEÁU VEÀ CHUÛ NGHÓA KHU VÖÏC Lòch söû theá giôùi hieän ñaïi ñaõ chöùng kieán khoâng ít nhöõng xung ñoät veà tö töôûng, veà quaân söï giöõa moät nhoùm nöôùc hoaëc khu vöïc, thaäm chí treân phaïm vi toaøn theá giôùi. Beân caïnh ñoù, lòch söû cuõng töøng ghi nhaän nhöõng hình thöùc phong phuù cuûa söï hôïp taùc giöõa caùc quoác gia, nhoùm caùc quoác gia trong khu vöïc. Hôïp taùc, ñoái thoaïi vaø tranh chaáp, xung ñoät laø nhöõng ñaëc tröng cô baûn trong quan heä giöõa caùc quoác gia coù chuû quyeàn. Ñoù laø hai doøng chaûy raát phöùc taïp, laøm neân dieän maïo chính trò theá giôùi, tuøy thuoäc vaøo caùc giai ñoaïn phaùt trieån lòch söû. Caùc quoác 17
gia hôïp taùc vôùi nhau vì coù chung lôïi ích; ñoái ñaàu nhau vì lôïi ích caùc beân khoâng truøng hôïp. Lôïi ích caøng khaùc nhau thì caøng khoù hôïp taùc, thaäm chí coù theå daãn ñeán xung ñoät quoác teá trong tröôøng hôïp lôïi ích caùc beân trôû thaønh ñoái khaùng. Söï hôïp taùc quoác teá veà baûn chaát, cuõng töï nhieân nhö xung ñoät quoác teá vaäy. Ñoù laø nhöõng hieän töôïng khaùch quan trong ñôøi soáng xaõ hoäi nhaân loaïi. Veà nguyeân taéc, hôïp taùc quoác teá chæ xuaát hieän khi coù ít nhaát hai quoác gia, baát chaáp vò trí ñòa lyù, coù nhu caàu quan heä song phöông (bilateralism) - hình thöùc phoå bieán trong hôïp taùc quoác teá. Tuy nhieân, khi coù töø hai quoác gia trôû leân trong moät khu vöïc cuøng cam keát hôïp taùc, thì chuùng ta coù söï hôïp taùc mang tính tieåu khu vöïc hoaëc khu vöïc. Döïa theo laäp luaän naøy, Somsakdi Xuto, moät hoïc giaû ngöôøi Thaùi Lan ñaõ ñoàng nhaát söï hôïp taùc khu vöïc (regional cooperation) vôùi chuû nghóa khu vöïc (regionalism)1. Soá hoïc giaû khaùc thì cho raèng, chuû nghóa khu vöïc laø moät quaù trình hôïp taùc vôùi nhöõng muïc tieâu laâu daøi2; hoaëc chuû nghóa khu vöïc ñôn thuaàn laø caùc hình thöùc hôïp taùc, vì theá moïi toå chöùc khu vöïc vaø quoác teá nhö SEATO, ASA, MAPHILINDO, ASPAC ñeàu laø nhöõng bieåu hieän cuûa chuû nghóa khu vöïc trong caû vuøng chaâu AÙ – Thaùi Bình Döông1. Ñoù laø moät soá yù kieán trong raát nhieàu tröôøng hôïp phoå 1 Somsakdi Xuto: Regional cooperation in Sotheast Asia, Problems Possibilities and Prospects. Institute of Asian Studies, Faculty of political Sciences, Chulalongkorn Uni., 1973, p.2. 2 Oemanjadi Njiotowijono: Regionalism in Southeast Asia: Commitment or Intergration? “Regionalism in Southeast Asia”, Center for Strategic and International Studies, Jakarta 1974, pp. 147-156. 1 Palmer N.D: The New Regionalism in Asia and Pacific. Massachusetts, Lexington Books, 1991. 18
bieán veà söï khoâng roõ raøng trong nhaän thöùc khaùi nieäm “chuû nghóa khu vöïc”. Vaäy chuû nghóa khu vöïc laø gì ? Xeùt veà maët töø vöïng, theo töø ñieån Anh - Nga, chuû nghóa khu vöïc (regionalism) coù ba nghóa: 1/ Söï phaân chia thaønh khu vöïc; 2/ Söï taïo thaønh khu vöïc; 3/ Tình traïng ñòa phöông, cuïc boä. Coøn theo töø ñieån Phaùp - Vieät cuûa Ñaøo Duy Anh, “regionalisme” cuõng coù ba nghóa chính: 1/ OÙc ñòa phöông, thieân kieán ñòa phöông; 2/ Ñòa phöông chuû nghóa; 3/ Ñòa phöông phaân trò chuû nghóa. Nhö vaäy, theo Ñaøo Duy Anh chuû nghóa khu vöïc laø moät khuynh höôùng tö töôûng. Coøn caùch hieåu chuû nghóa khu vöïc cuûa caùc nhaø bieân soaïn töø ñieån ngöôøi Nga thì ñaày ñuû hôn. Vì hoï quan nieäm chuû nghóa khu vöïc khoâng ñôn thuaàn chæ laø khuynh höôùng tö töôûng, maø coøn laø söï taïo laäp, söï phaân chia khu vöïc veà maët ñòa lyù. Moät soá Baùch khoa toaøn thö ôû caùc nöôùc treân theá giôùi cuõng ñöa ra khaùi nieäm veà chuû nghóa khu vöïc, nhöng ñoù laø thöù chuû nghóa khu vöïc trong vaên chöông hoaëc hoäi hoïa. Chaúng haïn, theo Collier’s Encyclopedia (Bernard Johnston, chuû bieân, xuaát baûn naêm 1996), chuû nghóa khu vöïc laø moät traøo löu vaên hoïc Myõ sau noäi chieán, khaéc hoïa caùc tính caùch nhaân vaät vaø khung caûnh thôøi ñaïi chung theo ñaëc tröng vuøng. Bôûi vì, sau noäi chieán 1861 – 1865, chuû nghóa tö baûn ôû Myõ phaùt trieån maïnh. Vaên minh coâng nghieäp chaâu AÂu coù cô hoäi oà aït traøn ñeán. Luùc naøy, ñeå ñoái choïi vôùi “thôøi ñaïi vaät chaát”, caùc nhaø vaên Myõ baét ñaàu chuù yù theå hieän caùc khía caïnh sinh hoaït ñôøi thöôøng trong loái soáng cuûa ngöôøi chaâu Myõ. Ñaáy laø nguyeân nhaân sinh ra thöù chuû nghóa khu vöïc trong vaên chöông. Coøn chuû nghóa khu vöïc trong hoäi hoïa ñöôïc Baùch khoa toaøn thö Xoâ vieát (xuaát baûn naêm 1987) giôùi thieäu laø moät traøo löu hoäi hoïa chaâu Myõ, 19
xuaát hieän töø nhöõng naêm 30. Moâ típ chuû yeáu cuûa tröôøng phaùi naøy bao goàm caùc phong caûnh chaâu Myõ cuøng loái soáng sinh hoaït cuûa con ngöôøi soáng treân vuøng ñaát naøy. Coøn ôû goùc ñoä chính trò hoïc, thì do tính chaát phöùc taïp cuûa ñoái töôïng nghieân cöùu ñaõ daãn ñeán nhieàu quan ñieåm khaùc nhau vaø caùc quan ñieåm naøy thöôøng khoâng ñaày ñuû. Raûi raùc ñaây ñoù xuaát hieän vaøi ñònh nghóa haïn cheá treân moät phöông dieän naøo ñoù cuûa chuû nghóa khu vöïc. Nhö vieäc coi raèng, chuû nghóa khu vöïc laø söï lieân laäp coù toå chöùc (organized interdependence) döïa treân tính gaàn guõi veà ñòa lyù1. Quan ñieåm naøy xaùc ñaùng moät phaàn bôûi treân thöïc teá, caùc quoác gia gaàn guõi nhau veà ñòa lyù thöôøng hay chia seû nhöõng vaán ñeà chung treân caùc lónh vöïc kinh teá, chính trò hay vaên hoùa, quaân söï. Caùc daân toäc ñoù bò cuoán huùt bôûi caùc khuynh höôùng hôïp taùc khu vöïc. Caùc khuynh höôùng naøy nhö moät söï löïa choïn hieäu quaû vaø aán töôïng trong vieäc giaûi quyeát caùc vaán ñeà khu vöïc noùi chung. Tuy nhieân, töï thaân yeáu toá ñòa lyù khoâng trôû thaønh caùi quan troïng nhaát quy ñònh khuynh höôùng hôïp taùc. Lòch söû quan heä quoác teá hieän ñaïi ñaõ töøng bieát ñeán moät soá quoác gia cuøng moät luùc laø thaønh vieân cuûa nhieàu heä thoáng khu vöïc khaùc nhau. Thí duï, nöôùc Phaùp laø hoäi vieân cuûa khoái “Hieäp öôùc Brussels”; “Toå chöùc hieäp öôùc Baéc - Ñaïi Taây döông” (NATO), “Coäng ñoàng than, theùp chaâu AÂu” (ECSC). Quan heä quoác teá hieän ñaïi cuõng töøng bieát ñeán nhieàu quoác gia khoâng dính daùng ñeán nhau veà maët ñòa lyù nhöng vaãn cuøng ñöùng trong moät heä thoáng nhö khoái “Thònh vöôïng chung” cuûa Anh quoác (Common Wealth), “Hoäi ñoàng chaâu AÙ vaø Thaùi Bình Döông” (ASPAC), “Toå chöùc caùc nöôùc xuaát khaåu daàu moû” (OPEC). Tình hình raéc roái ñeán ñoä Alejandro Alvarez, nguyeân luaät sö cuûa 1 Buu Hoan: Regionalism: Limitation and Possibilities. Lecture given at the Seminar on “Beyond Nationalism” organized by the Press Foundation of Asia, Bankok, Thailand, Oc., 15th 1968, p.1. 20
Toøa aùn tö phaùp quoác teá cho raèng: “Khoâng coù quy taéc naøo ñeå xaùc ñònh caùc khu vöïc. Söï hieän höõu cuûa chuùng laø do caùc tröôøng hôïp vaø ñaëc bieät laø do söï thoûa hieäp giöõa caùc quoác gia caáu taïo neân chuùng”. “Caùc khu vöïc ñöôïc caáu taïo do moät soá caùc quoác gia naøo ñoù coù lieân heä veà nhaân chuûng, cô caáu toå chöùc hoaëc treân heát, veà quyeàn lôïi chính trò”1. Ngoaøi moät soá yù kieán nhaán maïnh ñeán yeáu toá ñòa lyù trong thaønh phaàn chuû nghóa khu vöïc coøn coù caùc yù kieán khaùc gaén chuû nghóa khu vöïc vôùi yeáu toá an ninh vaø traät töï theá giôùi2. Coù taùc giaû coi chuû nghóa khu vöïc “nhö laø moät boä phaän caáu thaønh cuûa heä thoáng quan heä quoác teá hieän nay, phaûn aùnh moät giai ñoaïn phaùt trieån môùi veà kinh teá - xaõ hoäi, chính trò vaø khaû naêng phoái hôïp haønh ñoäng cuûa caùc nöôùc, nhaát laø caùc nöôùc ñang phaùt trieån ñeå baûo veä quyeàn lôïi quoác gia cuûa mình”3. Nhöõng nhaän thöùc chung chung veà chuû nghóa khu vöïc nhö vaäy chöa laøm saùng toû ñöôïc nhöõng vaán ñeà thuoäc tính cuûa noù nhö nguoàn goác, noäi dung, chöùc naêng, vai troø cuûa chuû nghóa khu vöïc trong ñôøi soáng xaõ hoäi quoác teá noùi chung vaø caû nhöõng hình thöùc bieán ñoåi cuûa noù trong nhöõng ñieàu kieän lòch söû cuï theå. Muoán nhaän thöùc moät caùch caên cô veà chuû nghóa khu vöïc - theo chuùng toâi - phaûi coù theá giôùi quan duy vaät bieän chöùng. Bôûi leõ, chuû nghóa khu vöïc vôùi tö caùch laø moät hieän töôïng trong ñôøi soáng chính trò - xaõ hoäi quoác teá phaûi coù caên nguyeân lòch söû. 1 Alvarez.A: La reforme du pacte de la societe des Nations surdes bases contineutales et regionales. “International organization” edited by Normal Hill, New York, Haper and Bross, 1952, tr.87. 2 Yalem R.J: Regionalism and World order. Public Affairs Press, Washington D.C, 1965, tr. 6-37. 3 Nguyeãn Ngoïc Bình: Veà chuû nghóa khu vöïc. Taïp chí Quan heä quoác teá, soá 7/1992, tr.13. 21
Caên nguyeân lòch söû ñaàu tieân cuûa chuû nghóa khu vöïc laø vieäc hình thaønh caùc coäng ñoàng vaên minh, voán xaûy ra ôû caùc giai ñoaïn lòch söû coå - trung ñaïi theá giôùi. Treân quaõng thôøi gian daèng daëc nhö theá, raát nhieàu caùc coäng ñoàng vaên minh coù tính khu vöïc ñöôïc hình thaønh. Haõy laáy coäng ñoàng vaên minh Hy Laïp coå ñaïi laøm thí duï: vaøo khoaûng theá kyû VIII-VII tröôùc coâng nguyeân, ngöôøi Hy Laïp ñaõ xaây döïng leân caùc thaønh bang cuûa mình (Polis). Söï di cö cuûa ngöôøi Hy Laïp theo caùc höôùng taây, nam, ñoâng, baéc ñaõ keùo theo söï xuaát hieän caùc thaønh bang Hy Laïp ôû YÙ, Phaùp, Taây Ban Nha, Ai Caäp, Libi, ven bôø Ñòa Trung Haûi, Haéc Haûi. Maëc duø caùc thaønh bang naøy ñoäc laäp vôùi nhau veà chính trò, kinh teá, phong tuïc taäp quaùn, thaäm chí caû tín ngöôõng toân giaùo nhöng chuùng vaãn laø moät coäng ñoàng thoáng nhaát. Giöõa chuùng vaãn coù nhöõng moái lieân keát veà kinh teá, chính trò, vaên hoùa nhaát ñònh. Ñaïi hoäi ñieàn kinh Olympiad vaø caùc moái quan heä thöông maïi giöõa caùc thaønh bang Hy Laïp laø nhöõng minh chöùng thuyeát phuïc veà tính coäng ñoàng thoáng nhaát aáy. Cho neân coù theå noùi, taát caû caùc thaønh bang Hy Laïp coå ñaïi ñaõ taïo thaønh moät khu vöïc. Khu vöïc naøy bò tan raõ cuøng vôùi söï luïi taøn cuûa vaên minh Hy Laïp trong nhöõng theá kyû gaàn Coâng nguyeân. Tröôøng hôïp ñeá quoác AÛraäp (630-1258) cuõng xöùng ñaùng laø moät ñieån hình. Ñaây laø moät ñeá quoác coù laõnh thoå traûi daøi suoát töø Ñoâng sang Taây, bao goàm caû ba luïc ñòa chaâu AÙ, chaâu Phi, chaâu AÂu. Traûi qua hôn saùu theá kyû toàn taïi, noù ñaõ hình thaønh ra moät khu vöïc Hoài giaùo; coù theå goïi laø theá giôùi Hoài giaùo. Tröø theá kyû VIII, khi chính quyeàn trung öông vöõng maïnh, ñeá quoác Hoài giaùo AÛraäp laø moät quoác gia thoáng nhaát. Caùc theá kyû coøn laïi, noù chæ laø moät lieân minh chính trò cuûa caùc quoác gia bò ngöôøi Hoài giaùo AÛraäp thoân tính. Duø sao, lieân minh chính trò naøy vaãn ñaûm 22
baûo duy trì moät coäng ñoàng Hoài giaùo vôùi caùc moái quan heä kinh teá, vaên hoùa thöôøng xuyeân, taïo ra moät ranh giôùi khu bieät ñeá quoác AÛraäp vôùi caùc khu vöïc khaùc. Nhö vaäy, khuynh höôùng khu vöïc hoùa ñaõ töøng toàn taïi trong lòch söû nhöng coù theå chöa ñöôïc nhaän thöùc. Trong theá giôùi coå - trung ñaïi, khuynh höôùng naøy bieåu hieän chuû yeáu döôùi daïng hình thaønh moät coäng ñoàng vaên hoaù, vaên minh. Caên nguyeân lòch söû thöù hai cuûa chuû nghóa khu vöïc laø söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa phöông thöùc saûn xuaát tö baûn chuû nghóa. Trong khi caùc quoác gia - daân toäc ôû phöông Ñoâng xuaát hieän töø raát sôùm thì ôû phöông Taây, ñeán thôøi ñaïi tö baûn chuû nghóa, caùc quoác gia - daân toäc tö saûn môùi hình thaønh, ñoàng thôøi cuõng hình thaønh luoân thò tröôøng quoác gia daân toäc cuûa hoï. Trong quaù trình toàn taïi vaø phaùt trieån, chuû nghóa tö baûn ñaõ keát noái haàu heát caùc quoác gia - daân toäc treân theá giôùi vaøo moät thò tröôøng chung thoáng nhaát. Baèng caùc cuoäc chieán tranh xaâm löôïc cöôùp boùc thuoäc ñòa vaø vieäc aùp ñaët caùc moái quan heä baát bình ñaúng giöõa caùc daân toäc, chuû nghóa tö baûn ñaõ laøm naûy sinh caùc vaán ñeà vöøa mang tính toaøn caàu, vöøa mang tính khu vöïc. Ñeán ñaây, chuùng ta caàn khaûo cöùu ba hieän töôïng coù quan heä maät thieát vôùi nhau trong quan heä quoác teá. Ñoù laø chuû nghóa quoác gia, chuû nghóa toaøn caàu vaø chuû nghóa khu vöïc. III. CHUÛ NGHÓA QUOÁC GIA (NATIONALISM) Treân bình dieän coâng phaùp quoác teá, quoác gia ñöôïc hieåu nhö laø moät coäng ñoàng chính trò - xaõ hoäi, coù chuû quyeàn thieâng lieâng veà laõnh thoå, ñoäc laäp veà chính trò vaø bình ñaúng trong quan heä quoác teá. Söï taïo laäp quoác gia nhaát thieát phaûi coù ba yeáu toá caên baûn : 1/ coäng ñoàng daân cö; 2/ laõnh thoå; 3/ chuû quyeàn - 23
töùc moät quyeàn uy chính trò khaû dó ñuû naêng löïc ñeå ñoái noäi, ñoái ngoaïi1. ÔÛ phöông Ñoâng, do caùc quoác gia xuaát hieän sôùm neân noäi dung cuûa chuû nghóa quoác gia - theo chuùng toâi - laø truøng vôùi chuû nghóa yeâu nöôùc, ñoù laø tinh thaàn töï toân daân toäc, yù thöùc baûo veä nhöõng quyeàn lôïi quoác gia - daân toäc voán thieâng lieâng vaø baát khaû xaâm phaïm. Tröôùc tieân laø quyeàn ñoäc laäp veà chính trò, toaøn veïn veà laõnh thoå. Chuû nghóa quoác gia, vì theá, trôû thaønh nhöõng nguyeân taéc trong bang giao quoác teá. Nhöng cuõng caàn phaûi löu yù raèng, ôû phöông Ñoâng khoâng chæ toàn taïi thöù chuû nghóa quoác gia daân toäc chaân chính nhö treân maø coøn coù nhieàu chuû nghóa quoác gia daân toäc mang tính soâ-vanh lôùn, nhoû (ñaïi baù, tieåu baù). Coøn ôû phöông Taây, vieäc hình thaønh caùc quoác gia - daân toäc môùi chæ xaûy ra trong vaøi ba theá kyû veà tröôùc, laïi truøng vaøo thôøi ñieåm phaùt trieån cuûa chuû nghóa tö baûn, neân chuû nghóa quoác gia - daân toäc ôû phöông Taây thöïc chaát laø thöù chuû nghóa quoác gia - daân toäc tö saûn. Vì theá, Töø ñieån Baùch khoa toaøn thö Xoâ Vieát ñaõ ñöa ra moät ñònh nghóa caên baûn nhö sau: “Chuû nghóa quoác gia (daân toäc) laø heä tö töôûng vaø ñöôøng loái chính trò cuûa giai caáp tö saûn, tieåu tö saûn, ñoàng thôøi cuõng laø taâm lyù trong vaán ñeà daân toäc, ñoái laäp vôùi chuû nghóa quoác teá voâ saûn. Neàn taûng cô sôû cuûa chuû nghóa quoác gia laø tö töôûng veà tính vöôït troäi, sieâu vieät cuûa moät daân toäc, tính chaát ngoaïi leä cuûa moät hình thöùc coäng ñoàng sieâu giai caáp. Chuû nghóa quoác gia trôû thaønh ngoïn côø cuûa giai caáp tö saûn choáng cheá ñoä phong kieán. Trong thôøi ñaïi ñeá quoác chuû nghóa, chuû nghóa quoác gia coù moái quan heä maät thieát vôùi chuû nghóa phaân bieät chuûng toäc. Trong chuû nghóa quoác gia cuûa caùc daân toäc bò aùp böùc coù caû noäi dung daân chuû laãn caùc khía caïnh phaûn ñoäng. Chuû nghóa xaõ hoäi ñaõ taïo ra nhöõng ñieàu kieän 1 Taêng Kim Ñoâng: Quoác teá coâng phaùp, quyeån II, Saøi Goøn 1972, tr.15. 24
ñeå vöôït qua chuû nghóa quoác gia, thuû tieâu söï aùp böùc vaø ñoái khaùng daân toäc”. Nhö vaäy, chuû nghóa quoác gia laø moät khaùi nieäm coù tính lòch söû, phaûn aùnh nhöõng bieán ñoåi trong söï phaùt trieån lòch söû cuûa moãi daân toäc vaø cuûa toaøn nhaân loaïi. Ñieåm laïi lòch söû caän ñaïi chuùng ta thaáy coù söï thay ñoåi trong quan nieäm veà quoác gia. Caùc cuoäc caùch maïng tö saûn trong thôøi kyø naøy ñaõ daãn ñeán söï caùo chung cheá ñoä phong kieán ôû Taây AÂu. Phaàn lôùn caùc vöông quoác khoâng coøn nöõa. Caùc hình thöùc toå chöùc quoác gia tö saûn ôû Taây AÂu daàn daàn mang tính phoå quaùt toaøn theá giôùi. Quoác gia baây giôø laø moät coäng ñoàng chính trò - xaõ hoäi, ñaùp öùng nguyeän voïng, quyeàn lôïi cuûa toaøn daân. Quoác gia ñaõ trôû thaønh neàn taûng cuûa cô caáu chính trò - xaõ hoäi quoác teá. Vì theá, nguyeân taéc “daân toäc töï chuû” (le principe des nationaliteùs) ñaõ xuaát hieän trong bang giao quoác teá 1. Nhöng theo khuynh höôùng töï nhieân, caùc quoác gia maïnh thöôøng töï cho mình quyeàn baønh tröôùng hoaëc soâ-vanh nöôùc lôùn (chauvinism). Töø ñoù naûy sinh khaù nhieàu hoïc thuyeát veà chuû nghóa quoác gia. Nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa quoác gia - daân toäc tö saûn lyù giaûi raèng, daân toäc laø moät hình thöùc coäng ñoàng sieâu giai caáp. Do phaåm chaát öu vieät cuûa moät soá daân toäc ñaëc bieät maø hoï trôû neân vaên minh hôn caùc daân toäc khaùc. Vì theá, hoï coù boån phaän “khai hoùa” cho caùc daân toäc keùm phaùt trieån ôû caùc thuoäc ñòa vaø phuï thuoäc. Cuï theå nhö tröôøng hôïp daân toäc Ñöùc. Tröôùc Ñaïi chieán theá giôùi thöù hai, ngöôøi Ñöùc coù thöù chuû nghóa quoác xaõ (la doctrine nationale - socialiste). Döïa treân yù nieäm veà öu theá töï nhieân cuûa noøi gioáng Ñöùc vaø khaû naêng thaáp keùm baåm sinh cuûa caùc chuûng toäc khaùc, nhöõng nhaø tö töôûng cuûa Ñöùc quoác xaõ ñaõ 1 Taêng Kim Ñoâng, sñd, tr. 39. 25
chia theá giôùi ra laøm hai loaïi quoác gia cô baûn: quoác gia laõnh ñaïo (reich) vaø quoác gia leä thuoäc (neben - lander)1. Nhöõng loaïi hoïc thuyeát naøy trôû thaønh keû doïn ñöôøng cho chieán tranh ñeá quoác. Nhöõng ngöôøi maùc xít quan nieäm quoác gia chæ toàn taïi trong giai ñoaïn ñaàu cuûa chuû nghóa coäng saûn. Trong taùc phaåm “Nhaø nöôùc vaø caùch maïng” V.I. Leânin ñaõ chæ ra raèng, chuû nghóa coäng saûn coù hai giai ñoaïn. ÔÛ giai ñoaïn ñaàu (giai ñoaïn quaù ñoä) giai caáp voâ saûn thieát laäp nhaø nöôùc chuyeân chính voâ saûn cuûa mình. Ñieàu ñoù cuõng coù nghóa laø giai caáp voâ saûn xaây döïng moät nhaø nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa. Nhöng khi cheá ñoä coäng saûn chuû nghóa ñöôïc hoaøn thaønh thì nhaø nöôùc chuyeân chính voâ saûn cuõng tieâu vong2. Luùc ñoù, quoác gia Xoâ vieát - neáu vaãn coøn laø quoác gia - seõ trôû thaønh moät coäng hoøa theá giôùi (une reùpublique mondiale). Ñoái vôùi caùc daân toäc nhoû beù, chuû nghóa quoác gia haøm chöùa nhöõng nguyeân taéc veà quyeàn bình ñaúng vaø quyeàn töï quyeát daân toäc. Trong cuoäc ñaáu tranh giaûi phoùng daân toäc keùo daøi haøng theá kyû choáng chuû nghóa ñeá quoác, chuû nghóa quoác gia ôû ñaây coøn mang caû saéc thaùi baøi thöïc. Di saûn naëng neà cuûa chuû nghóa thöïc daân ñaõ khuyeán khích tinh thaàn quoác gia daân toäc ôû caùc nöôùc voán laø thuoäc ñòa cuõ, ñaåy chuû nghóa quoác gia ôû ñaây nhieàu khi tôùi möùc cöïc ñoan. Ñieàu naøy gaây raát nhieàu trôû ngaïi trong bang giao quoác teá, keå caû quan heä song phöông hoaëc ña phöông. Vì theá, chuû nghóa quoác gia luoân coù quan heä maät thieát vôùi chuû nghóa khu vöïc vaø chuû nghóa toaøn caàu. IV. CHUÛ NGHÓA TOAØN CAÀØU (GLOBALISM) 1 Taêng Kim Ñoâng, sñd, tr. 49 2 V.I. Leânin: Nhaø nöôùc vaø caùch maïng. Nxb. Söï thaät, H.1970, tr. 11-54. 26