Bách khoa toàn thư Trung Quốc

Chia sẻ: O O | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:269

Thêm vào BST

Báo xấu

472
lượt xem 212
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tứ khố toàn thư (四庫全書) là bộ bách khoa lớn nhất trong lịch sử phong kiến Trung Quốc. Nó được hoàng đế Càn Long nhà Thanh giao cho 361 học giả, đứng đầu là Kỉ Quân và Lục Tích Hùng, biên soạn trong khoảng thời gian từ 1773 đến 1782. Với 4 phần lớn là Kinh (經), Sử (史), Tử (子), Tập (集), Tứ khố toàn thư đã tập hợp trên 10.000 bản thảo từ các bộ sưu tập của những triều đại phong kiến Trung Quốc (kể cả 3.000 bản thảo bị đốt vì nghi có tư tưởng chống...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bách khoa toàn thư Trung Quốc

Baùch khoa Trung Hoa ok bo E of ld or W e Th Tên sách: Bách khoa Trung Hoa Sưu t m và ch nh s a: Ph m Minh Tu n Ngu n: ðài Phát thanh qu c t Trung Qu c (Ban Vi t ng ) và m t s ngu n khác. Ngày hoàn thành: 1/7/2007 B n PDF này thu c v Ph m Minh Tu n và TGE http://esnips.com/web/minhtuan89 và http://thegioiebook.com -1-
Lôøi noùi ñaàu Trung Qu c không ch là m t ñ t nư c – mà ñó là m t th gi i. ðây là ñi m ñ n ñ c ñáo và r t riêng. M t cu c hành trình ñ n “ngư i kh ng l ” Trung Qu c h n s ñ l i nhi u c m xúc, ki n th c v n n văn hóa r ng l n, ph bi n và có l là ñ c trưng nh t trái ñ t. N n văn hóa Trung Hoa v i bao ñi u kỳ thú ñang ñ i b n khám phá! Nào, hãy cũng “lên ñư ng”! Do cu n sách khá dài nên không th tránh kh i nh ng sai sót, r t mong ñư c s góp ý c a các b n! Chân thành cám ơn! ok bo E of ld or W e Th -2-
Ph n 1. L ch s Trung Qu c Chương 1. Vài nét v ñ t nư c Trung Qu c Trung Qu c (Hoa ph n th : ; Hoa gi n th : ; Hán Vi t: Trung Qu c; bính âm: Zhōngguó; Wade-Giles: 國中国中 Chung-kuo; là t ng h p c a nhi u qu c gia và n n văn hóa ñã t ng t n t i và n i ti p nhau t i ðông Á l c ñ a, cách ñây ít nh t 3.500 năm. Trung Qu c ngày nay, có th ñư c coi như có m t hay nhi u n n văn minh khác nhau, n m trên m t hay nhi u qu c gia khác nhau, s d ng m t hay nhi u ngôn ng khác nhau. V i m t trong nh ng giai ño n văn minh liên t c dài nh t c a th gi i và h th ng ch vi t ti p t c ñư c dùng cho ñ n ngày nay, l ch s Trung Qu c ñ c trưng b i nh ng chia tách và th ng nh t l p ñi l p l i qua các th i kỳ hòa bình xen k chi n tranh, trên m t lãnh th ñ y bi n ñ ng. Lãnh th Trung Qu c bành trư ng ra xung quanh t m t vùng ñ t chính t i Bình nguyên Hoa B c và lan ra t n các vùng phía ðông, ðông B c, và Trung Á. Trong hàng th k , ð qu c Trung Qu c cũng là m t trong nh ng n n văn minh v i k thu t và khoa h c tiên ti n nh t, và có nh hư ng văn hóa l n trong khu v c ðông Á. Tuy nhiên t th k 19 ñ n ñ u th k 20, nh hư ng kinh t , chính tr , quân s c a Trung Qu c gi m sút nhi u do tác ñ ng c a s c m nh phương Tây cũng như s c m nh khu v c c a Nh t B n. Cu i th k 19 nhi u khu ok v c t i Trung Qu c ñã b c t ho c như ng cho nư c ngoài làm tô gi i, như ng ñ a, thu c ñ a và ph n l n nư c này b Nh t xâm chi m vào Th chi n II và ngư i Nh t ñã tách lãnh th Mãn châu ra kh i Trung qu c, d ng nên bo chính ph Mãn châu qu c. Ch ñ quân ch t i Trung Qu c ch m d t và Trung Hoa Dân Qu c (THDQ) ra ñ i năm 1912 dư i s lãnh ñ o c a Tôn D t Tiên; tuy nhiên Trung Qu c trong su t b n th p k c a THDQ ñã h n lo n vì ki u lãnh ñ o quân phi t, Chi n tranh Trung-Nh t l n II và N i chi n Trung Qu c gi a Qu c Dân ð ng và E C ng S n ð ng. ð ng C ng s n Trung Qu c dư i s lãnh ñ o c a Mao Tr ch ðông sau khi giành chi n th ng ñã thành l p nư c of C ng hòa Nhân dân Trung Hoa vào năm 1949, ñ y chính ph Trung Hoa Dân Qu c ra ñ o ðài Loan là hòn ñ o v n thu c quy n qu n lý c a h sau khi k t thúc Th Chi n II. 1. Ngu n g c tên g i Trung Qu c ld "Trung Qu c" vi t theo ki u gi n th ngày nay là , còn ki u ph n th truy n th ng là . N u chi t t thì 国中國中中 or ) ñ ch m t lãnh th có bao b c, ch là m t tr c c t gi a m t hình ch nh t, bi u th " gi a"; thu c b "vi" ( 國囗 W là m t b c tư ng, và ch qua là m t lư i "qua"; nôm na là "vùng ñ t gi a"; nghĩa bóng là "qu c gia nh t 一戈 gi a g m tr i", ý nói Trung Qu c là trung tâm th gi i và các nư c chung quanh kém văn minh ph i ch u ràng bu c xưng th n. T này ban ñ u có nghĩa h p hơn nhưng ngày nay mang nghĩa r ng hơn ñ ch toàn b lãnh th e Trung Qu c. Th Tuy nhiên, trong su t l ch s Trung Qu c, tên g i này không ñư c dùng m t cách th ng nh t, nó mang m t s ý nghĩa văn hóa và chính tr tích c c l n tiêu c c, th m chí còn có tính sô vanh, và các qu c gia thu c l ch s Trung Qu c thì ban ñ u không ñư c g i là "Trung Qu c". Vào th i Xuân Thu, nó ch ñư c dùng ñ ch các qu c gia k th a t nhà Tây Chu, lưu v c sông Hoàng Hà, ñ phân bi t v i các nư c như S và T n. Do v y, "Trung Qu c" là ñ nh nghĩa th hi n trung tâm th gi i và s khác bi t v văn hóa và chính tr v i các nư c xung quanh; m t khái ni m ti p t c t n t i ñ n th i nhà Thanh, m c dù liên t c ñư c ñ nh nghĩa l i khi th l c chính tr trung ương bành trư ng lãnh th ra xung quanh, và khi văn hóa c a nó ñ ng hóa các nh hư ng ngo i lai. "Trung Qu c" cũng nhanh chóng chi m các vùng ñ t phía nam vư t qua các con sông l n bao g m Dương T ), thành m t th c th văn hóa và chính tr (có l không h p lý khi g i nó là m t "nư c" Giang và Châu Giang ( 江珠 hay "qu c gia" theo nghĩa hi n ñ i); và ñ n th i nhà ðư ng nó còn thâu tóm c các ch ñ "dã man" như Tiên Ti và Hung Nô. Ngày nay CHNDTH qu n lý N i Mông C , Tân Cương và Tây T ng, còn THDQ hi n nay qu n lý ðài Loan, các khu v c này cũng ñư c coi là m t b ph n không th tách kh i c a "Trung Qu c", m c dù vi c ch p nh n hay ph n ñ i v n còn là v n ñ chính tr gây tranh cãi, ñ c bi t khi Trung Qu c ñ ng nghĩa v i CHNDTH. Vương Nhĩ M n ( ), nhà s h c c a Vi n Hán H c ñã tìm ra năm nghĩa c a ch trong các văn t c t 敏爾王國中 th i nhà Hán tr v trư c, theo ñó "Trung Qu c" có ba nghĩa rõ r t nh t là: 1. Khu v c bao quanh thành ph chính, hay kinh thành. Kinh Thi ñ nh nghĩa r t minh b ch khái ni m này. -3-
2. Vùng ñ t dư i s ki m soát tr c ti p c a nhà c m quy n trung ương. S Ký có ghi: "Có tám ng n núi n i ti ng trong ñ ch . Ba ng n thu c v các r Man và Di. Năm ng n n m "Trung Qu c"." 3. Khu v c ngày nay g i là Bình nguyên Hoa B c. Tam Qu c Chí có ghi l i câu sau: "N u chúng ta có th d n ñư c quân Ngô và Vi t ( và/ho c ) (thu c khu v c phía nam Giang Tô và b c Tri t Giang) ñ ñ i ñ u 粵越 v i "Trung Qu c", thì chúng ta nên s m c t ñ t quan h v i h ." Theo nghĩa này thì nó ñ ng nghĩa v i vùng ñ t c a ngư i Hoa ( ) hay H ( ) (hay Hoa H ). 華夏 Hai nghĩa còn l i là: nư c n m gi a; các nư c vai ngang nhau, ñ ch các nư c th i Chi n Qu c. Vào th i các nư c phân tranh sau khi nhà Hán s p ñ , tên g i "Trung Qu c" thay ñ i ý nghĩa khi các s c dân du m c biên gi i phía b c tr i d y và chi m ñư c lưu v c sông Hoàng Hà, cái nôi c a văn minh Trung Qu c. Ch ng h n như ngư i Tiên Ti g i ch ñ B c Ng y c a h là "Trung Qu c", ñ phân bi t v i Nam Tri u, mà h g i là "Di" ( ), nghĩa là "m i r ". Nam Tri u, v phía h , sau khi tách kh i phía b c thì g i B c Ng y là "L " ( ), 夷虏 nghĩa là "t i ph m" hay "tù binh". Theo nghĩa này "Trung Qu c" ñư c dùng ñ th hi n tính h p pháp chính tr . Nó ñư c các tri u ñ i tranh giành nhau là Liêu, T n và T ng dùng theo nghĩa này t th k th 10 tr ñi. Tên g i "Trung Qu c" t ñó cũng ñư c dùng ñ ch m t th c th ñ a lý, văn hóa và chính tr mà không nói ñ n ngu n g c s c t c n a. Trung Hoa Dân Qu c th i Tôn Trung Sơn (THDQ) và C ng hòa Nhân dân Trung Hoa (CHNDTH), khi qu n lý ñ i ok l c Trung Hoa, ñ u s d ng tên g i "Trung Qu c" như là m t th c th t n t i trên lý thuy t ñ ch t t c các vùng ñ t và con ngư i n m trong (k c bên ngoài) t m ki m soát chính tr c a nó. Trung Hoa Dân qu c th i Tư ng bo Gi i Th ch sau năm 1949 thư ng dùng t "Trung Qu c" là ñ ch THDQ th i Tôn Trung Sơn bao g m c ð i l c và qu n ñ o ðài Loan, H i Nam và g i "ðài Loan" là ñ nói riêng v ñ o qu c này). Ngày nay CHNDTH chính ), t c "ngư i Trung Qu c". Và l ch s th c công nh n có 56 dân t c và g i chung là "Trung Qu c nhân" ( 人國中 E c a các dân t c này h p chung l i g i là l ch s "Trung Qu c". of phương Tây 2. Tên g i Trung Qu c trong ngôn ng Ti ng Anh và nhi u th ti ng khác dùng tên China (và ti n t Sino-), mà nhi u ngư i coi là tên xu t phát t tên nhà T n (Qin) là tri u ñ i l n ñ u tiên ñã th ng nh t Trung Qu c, m c dù v n còn nhi u chi ti t c n làm rõ th m ld chí ngu n g c c a nó còn nhi u tranh cãi. M c dù th c t nhà T n ch t n t i r t ng n và thư ng b coi là c c kỳ tàn b o, nhưng nó ñã xác l p m t ki u ch vi t th ng nh t t i Trung Qu c và g i ngư i n m quy n t i cao c a or Trung Qu c là "Hoàng ñ ". K t th i nhà T n tr ñi, nh ng thương nhân trên Con ñư ng tơ l a ñã s d ng tên g i "China". Ngoài ra còn nhi u thuy t khác v ngu n g c t này. W Trong b t k trư ng h p nào, t China ñã ñi vào nhi u ngôn ng d c theo Con ñư ng tơ l a trư c khi nó truy n t i châu Âu và nư c Anh. T China c a phương Tây ñã ñư c ngư i Nh t chuy n t thành Chi Na ( ) và 那支 e dùng t th k 19, và tr thành m t t có tính ch t tiêu c c trong ti ng Nh t. Tên g i China theo nghĩa h p ch Trung Qu c b n b , ho c Trung Qu c b n b cùng Mãn Châu, N i Mông, Tây Th T ng và Tân Cương, m t k t h p ñ ng nghĩa v i th c th chính tr Trung Qu c vào th k 20 và 21; biên gi i gi a các khu v c này không nh t thi t ph i ñúng theo ñư ng biên các t nh Trung Qu c. Trong nhi u văn c nh khác nhau, "Trung Qu c" thư ng ñư c dùng ñ ch C ng hòa Nhân dân Trung Hoa hay ð i l c Trung Qu c, trong khi "ðài Loan" ñư c dùng cho Trung Hoa Dân Qu c. Bình thư ng, trong văn c nh kinh t hay kinh doanh, "ð i Trung Hoa ñ a khu" ( ) dùng ñ ch ð i l c Trung Qu c, H ng Kông, Áo Môn và ðài Loan. 區地華中大 Các nhà Trung Qu c h c thư ng dùng Chinese theo m t nghĩa h p g n v i cách dùng kinh ñi n c a "Trung Qu c", ho c ñ ch s c dân "Hán", là s c dân chi m ñ i ña s t i ð i l c Trung Qu c. Trong m t s trư ng h p thì tên g i "Trung Qu c ñ i l c" ( ) r t thích h p ñ ch Trung Qu c, ñ c bi t khi 陸大國中 ñ phân bi t v i các khu v c có th ch chính tr khác bi t như H ng Kông, Ma Cao, và các lãnh th do Trung Hoa Dân Qu c (ðài Loan) qu n lý. -4-
Chương 2. Khái quát l ch s Trung Qu c H p lâu s chia, chia lâu s h p. ( , h p c u t t phân, phân c u t t h p), trích Tam Qu c 合必久分分必久合 Di n Nghĩa. 1. Trung Qu c là m t trong nh ng cái nôi văn minh nhân lo i s m nh t . Văn minh Trung Qu c cũng là m t trong s ít các n n văn minh, cùng v i Lư ng Hà c (ngư i Sumer), n ð (Văn minh lưu v c sông n ð ), Maya, và Ai C p C ñ i (m c dù có th nó h c t ngư i Sumer), t t o ra ch vi t riêng. Tri u ñ i ñ u tiên theo các tư li u l ch s Trung Qu c là nhà H ; tuy nhiên chưa có b ng ch ng kh o c h c ki m ch ng ñư c s t n t i c a tri u ñ i này (khi Trung Qu c tăng trư ng kinh t và c i cách chính tr ñ ng th i có ñ nhân l c và trí l c ñ theo ñu i m nh m hơn nh m minh ch ng v m t l ch s c ñ i, có m t s di ch ðá M i ñư c ñưa ra cũng như m t vài b ng ch ng ñư c gom l i theo th i gian, th hi n rõ b n s c, s thu n nh t và ni m t hào dân t c, hay nói cách khác là th hi n ch nghĩa dân t c và ch nghĩa ñ i Hán t c). Tri u ñ i ñ u tiên ch c ch n t n t i là nhà Thương, ñ nh cư d c theo lưu v c sông Hoàng Hà, vào kho ng th k 18 ñ n th k 12 TCN. Nhà Thương b nhà Chu chi m (th k 12 ñ n th k 5 TCN), ñ n lư t nhà Chu l i b y u d n do m t quy n cai qu n các lãnh th nh hơn cho các lãnh chúa; cu i cùng, vào th i Xuân Thu, nhi u qu c gia ñ c l p ñã tr i d y và liên ti p giao chi n, và ch coi nư c Chu là trung tâm quy n l c trên danh nghĩa. Cu i cùng T n Th y Hoàng ñã thâu tóm t t c các qu c gia và t xưng là hoàng ñ vào năm 221 TCN, l p ra nhà T n, qu c gia Trung Qu c th ng nh t v th ch chính tr , ch vi t và có m t ngôn ng chính th ng ñ u tiên trong l ch s Trung Qu c. ok Tuy nhiên, tri u ñ i này không t n t i lâu do nó quá ñ c ñoán và tàn b o và ñã ti n hành "ñ t sách chôn nho" trên c nư c (ñ t h t sách v và gi t nh ng ngư i theo nho giáo) nh m ngăn ch n nh ng ý ñ tranh giành quy n l c bo c a hoàng ñ t tr ng nư c, ñ gi ñ c quy n tư tư ng , và ñ th ng nh t ch vi t cho d qu n lý. Sau khi nhà T n s p ñ vào năm 207 TCN thì ñ n th i nhà Hán kéo dài ñ n năm 220 CN. Sau ñó l i ñ n th i kỳ phân tranh khi các lãnh t ñ a phương n i lên, t xưng Thiên t và tuyên b Thiên m nh ñã thay ñ i. Vào năm 580, Trung E Qu c tái th ng nh t dư i th i nhà Tùy. Vào th i nhà ðư ng và nhà T ng, Trung Qu c ñã ñi vào th i hoàng kim c a nó. Trong m t th i gian dài, ñ c bi t gi a th k th 7 và 14, Trung Qu c là m t trong nh ng n n văn minh of tiên ti n nh t trên th gi i v k thu t, văn chương, và ngh thu t. Nhà T ng cu i cùng b rơi vào quân xâm lư c Mông C năm 1279. Vua Mông C là H t T t Li t l p ra nhà Nguyên. V sau m t th lĩnh nông dân là Chu Nguyên Chương ñánh ñu i chính quy n ngư i Mông C năm 1368 và l p ra nhà Minh, kéo dài t i năm 1644. ld Sau ñó ngư i Mãn Châu t phía ñông b c kéo xu ng l t ñ nhà Minh, l p ra nhà Thanh, kéo dài ñ n v vua cu i cùng là Ph Nghi thoái v vào năm 1911. or ð c ñi m c a phong ki n Trung Qu c là các tri u ñ i thư ng l t ñ nhau trong b máu và giai c p giành ñư c quy n lãnh ñ o thư ng ph i áp d ng các bi n pháp ñ c bi t ñ duy trì quy n l c c a h và ki m ch tri u ñ i b W l t ñ . Ch ng h n như nhà Thanh (ngư i Mãn Châu) sau khi chi m ñư c Trung Qu c thư ng áp d ng các chính sách h n ch vi c ngư i Mãn Châu b hòa l n vào bi n ngư i Hán vì dân h ít. Tuy th , nh ng bi n pháp ñó ñã t ra không hi u qu và ngư i Mãn Châu cu i cùng v n b văn hóa Trung Qu c ñ ng hóa. e Vào th k th 18, Trung Qu c ñã ñ t ñư c nh ng ti n b ñáng k v công ngh so v i các dân t c Trung Á Th mà h gây chi n hàng th k , tuy nhiên l i t t h u h n so v i châu Âu. ði u này ñã hình thành c c di n c a th k 19 trong ñó Trung Qu c ñ ng th phòng th trư c ch nghĩa ñ qu c châu Âu trong khi ñó l i th hi n s bành trư ng ñ qu c trư c Trung Á. (Xem Ch nghĩa ñ qu c t i châu Á). Tuy nhiên nguyên nhân chính c a s s p ñ c a ñ qu c Trung Hoa không ph i do tác ñ ng c a châu Âu và M , như các nhà s h c theo ch thuy t v ch ng phương Tây v n h ng tin tư ng, mà có th là k t qu c a m t lo t các bi n ñ ng nghiêm tr ng bên trong, trong s ñó ph i k ñ n cu c n i d y mang tên Thái Bình Thiên Qu c kéo dài t 1851 ñ n 1862. M c dù cu i cùng cũng b l c lư ng tri u ñình d p t t, cu c n i chi n này là m t trong s nh ng cu c chi n ñ m máu nh t trong l ch s loài ngư i - ít nh t hai mươi tri u ngư i b ch t (hơn t ng s ngư i ch t trong Th Chi n th nh t). Trư c khi x y ra n i chi n này cũng có m t s cu c kh i nghĩa c a nh ng ngư i theo ñ o H i, ñ c bi t là vùng Trung Á. Sau ñó, m t cu c kh i nghĩa l n cũng n ra m c dù tương ñ i nh so v i n i chi n Thái Bình Thiên Qu c ñ m máu. Cu c kh i nghĩa này ñư c g i là kh i nghĩa Nghĩa Hòa ðoàn v i m c ñích ñu i ngư i phương Tây ra kh i Trung Qu c. Tuy ñ ng tình th m chí có ng h quân kh i nghĩa, Thái h u T Hi l i giúp các l c lư ng nư c ngoài d p t t cu c kh i nghĩa này. Năm 1912, sau m t th i gian dài suy s p, ch ñ phong ki n Trung Qu c cu i cùng s p ñ h n và Tôn Trung Sơn thu c Qu c Dân ð ng thành l p Trung Hoa Dân Qu c (THDQ). Ba th p k sau ñó là giai ño n không th ng nh t — th i kỳ Quân phi t cát c , Chi n tranh Trung-Nh t, và N i chi n Trung Qu c. N i chi n Trung Qu c ch m -5-
d t vào năm 1949 và ð ng C ng s n Trung Qu c n m ñư c ñ i l c Trung Qu c. ðCSTQ l p ra m t nhà nư c c ng s n—nư c C ng hòa Nhân dân Trung Hoa (CHNDTH)— t xem là nhà nư c k t c c a Trung Hoa Dân Qu c. Trong khi ñó, chính quy n THDQ do Tư ng Gi i Th ch lãnh ñ o thì rút ra ñ o ðài Loan, nơi mà h ti p t c ñư c kh i phương Tây và Liên Hi p Qu c công nh n là chính quy n h p pháp c a toàn Trung Qu c mãi t i nh ng năm 1970, sau ñó h u h t các nư c và Liên Hi p Qu c chuy n sang công nh n CHNDTH. Vương qu c Anh và B ðào Nha, ñã l n lư t trao tr hai như ng ñ a là H ng Kông và Ma Cao b bi n phía nam Trung Qu c v cho CHNDTH vào 1997 và 1999. Trung Qu c trong văn c nh ngày nay thư ng ch lãnh th c a CHNDTH, hay "ð i l c Trung Qu c", mà không tính H ng Kông và Ma Cao. CHNDTH và THDQ (t năm 1949 ñ n nay) không công nh n ngo i giao l n nhau, vì hai bên ñ u t cho là chính quy n k t c h p pháp c a THDQ (th i Tôn Trung Sơn) bao g m c ð i l c và ðài Loan, CHNDTH liên t c ph n ñ i nh ng ngư i theo phong trào ñòi ñ c l p cho ðài Loan. Nh ng tranh cãi ch y u xoay quanh b n ch t và gi i h n c a khái ni m Trung Qu c, kh năng tái th ng nh t Trung Qu c và v th chính tr ðài Loan. 2. L ch s chính tr Trư c khi nhà T n th ng nh t vào năm 221 TCN, "Trung Qu c" chưa h t n t i như m t th c th g n k t. Văn minh Trung Qu c hình thành t nhi u văn minh các nư c khác nhau, các nư c này do các vương ( ), công ( ), 王公 ok h u ( ), hay bá ( ) tr vì. M c dù v n có m t ông vua nhà Chu n m gi quy n l c trung ương trên danh nghĩa, 侯伯 và ch nghĩa bá quy n ñôi lúc có nh hư ng nh t ñ nh, trên th c t m i nư c là m t th c th chính tr ñ c l p. bo ðây cũng là th i ñi m mà tri t lý Nho giáo cũng như tư tư ng c a các tri t gia khác có nh hư ng ñáng k ñ n tư tư ng chính tr -tri t lí Trung Qu c. E Sau khi nhà T n th ng nh t Trung Qu c, khi ñó ngư i ñ ng ñ u Trung Qu c ñư c g i là hoàng ñ và m t h th ng hành chính trung ương t p quy n quan liêu ñư c thi t l p. Sau khi nhà T n s p ñ , Trung Qu c l i có of kho ng 13 tri u ñ i khác nhau ti p t c h th ng các vương qu c, công qu c, h u qu c, và bá qu c. Lãnh th Trung Qu c khi ñó m r ng ho c thu h p theo s c m nh c a m i tri u ñ i. Hoàng ñ n m quy n l c t i thư ng, toàn năng và là ngư i ñ ng ñ u v chính tr và tôn giáo c a Trung Qu c. Hoàng ñ cũng thư ng tham kh o ý ld ki n các quan văn võ, ñ c bi t là quan ñ i th n. Quy n l c chính tr ñôi khi rơi vào tay các quan l i cao c p, ho n quan, hay h hàng hoàng ñ . or Quan h chính tr v i các nư c chư h u xung quanh ñư c c ng c thông qua các hình th c k t hôn v i ngư i W hoàng t c nư c ngoài, h tr quân s , ñi u ư c, và ràng bu c v chính tr (trên danh nghĩa ph i ch u th n ph c và th phong vương n u không s b c m v n ho c ch u h a chi n tranh). e L c Dương, Trư ng An, Nam Kinh, và B c Kinh t ng là th ñô c a Trung Qu c trong l ch s . Ti ng Trung Qu c Th khi ñó là ngôn ng chính th c ñư c s d ng trong các văn b n c a tri u ñình, còn vào th i ngư i Mông C và Mãn Châu vào Trung Qu c thì ti ng Mông C và ti ng Mãn Châu cũng ñư c coi là ngôn ng chính th c dùng trong văn thư c a tri u ñình. Vào 1 tháng 1, 1912, Trung Hoa Dân Qu c (THDQ) ñư c thành l p, s ch m d t c a ð ch nhà Thanh. Tôn Trung Sơn lãnh ñ o Qu c Dân ð ng ñư c công b là t ng th ng lâm th i c a Nhà nư c c ng hòa. Tuy nhiên, Viên Th Kh i, c u ñ i th n nhà Thanh ñào ngũ theo cách m ng, sau ñó ñã thương thuy t ñ Tôn D t Tiên bư c sang bên như ng quy n cho h Viên. Viên Th Kh i lên làm ñ i t ng th ng, sau ñó xưng ñ ; tuy nhiên, ông ta ch t s m trư c khi th c s n m tr n v n quy n l c trên kh p ñ qu c. Sau khi h Viên s p ñ , Trung Qu c l i phân rã v chính tr v i m t chính ph ñ t t i B c Kinh ñư c qu c t công nh n nhưng không có th c quy n. Các Th lãnh quân s ñ a phương các vùng khác nhau th c s n m quy n l c trong vùng ñ t cát c c a h . Vào cu i nh ng năm 1920, Qu c Dân ð ng do Tư ng Gi i Th ch lãnh ñ o ñã tái th ng nh t Trung Qu c và d i ñô v Nam Kinh ñ ng th i thi hành k ho ch c i t chính tr do Tôn Trung Sơn v ch ra nh m ñưa Trung Qu c thành m t qu c gia hi n ñ i, dân ch . C Qu c Dân ð ng và C ng S n ð ng ñ u ch trương ch ñ ñ c ñ ng và ch u nh hư ng t ch nghĩa Lênin. -6-
Năm 1945, H ng quân Liên Xô ñã ñánh tan quân Nh t, gi i phóng vùng ðông B c Trung qu c, xóa b Chính quy n Mãn châu qu c, bàn giao l i Vua Ph Nghi cho phía C ng s n Trung qu c và qua ñó xóa b c g ng cu i cùng c a gi i quý t c nhà Mãn Thanh ly khai nh m giành ñ c l p dân t c cho ngư i Mãn. Năm 1947, hi n pháp THDQ ra ñ i nhưng do n i chi n gi a hai phe Qu c Dân ð ng và C ng S n ð ng nên trên th c t hi n pháp này không ñư c ñưa vào th c thi trên ñ i l c Trung Qu c. ð u năm 1950, ðCSTQ ñánh b i QDðTQ và chính ph THDQ ph i d i ra ñ o ðài Loan. Vào cu i nh ng năm 1970, ðài Loan m i b t ñ u th c hi n ñ y ñ ki u chính tr dân ch ñ i di n ña ñ ng v i s tham gia tương ñ i tích c c c a m i thành ph n xã h i. Tuy nhiên không như xu hư ng c a các n n dân ch khác là phân chia chính tr theo hai thái c c b o th -t do, phân chia hi n t i THDQ ch y u là th ng nh t v i Trung Qu c v lâu dài hay là theo ñu i m t n n ñ c l p th c s . Trong khi ñó t i ð i l c, Mao Tr ch ðông, lãnh t c a ðCSTQ tuyên b thành l p nư c C ng hòa Nhân dân Trung Hoa (CHNDTH) vào ngày 1 tháng 10, 1949 t i B c Kinh. Chính quy n này ki m soát ch t ch m i m t c a ñ i s ng. Tuy nhiên, k t sau 1978, nh ng c i t ñã ñư c ñ xư ng và mang l i m t s c i m ñáng k ñ i v i nhi u khía c nh c a ñ i s ng xã h i, ch y u trên các lĩnh v c kinh t , k thu t, và văn hóa. ð c bi t là s thay ñ i v chính sách ñ i ng ai, t ch ch trương dùng vũ l c gi i quy t v n ñ , ñưa quân xâm chi m các qu n ñ o ok Hoàng Sa và Trư ng Sa th p k 50 và 80, Trung qu c ñã chuy n sang chính sách ñàm phán thương lư ng, t o s tin c y vào "s tr i d y hòa bình c a Trung qu c" ñ hư ng t i m t nư c l n, tuân th pháp lu t qu c t và là nhân t hòa bình n ñ nh an ninh khu v c. bo 3. Các ñơn v hành chính trong l ch s Trung Qu c Các ñơn v hành chính c p cao c a Trung Qu c thay ñ i tùy theo t ng ch ñ hành chính trong l ch s . ðơn v E c p cao g m có ñ o ( ) hay l ( ) và t nh ( ). Dư i ñó thì có các ph ( ), châu, s nh ( , ), qu n ( ), khu 道路省府廳州郡 of ), và huy n ( / ). Cách phân chia hành chính hi n nay là ñ a c p th ( ( ) hay thành ph tr c thu c t nh 區縣县市级地 (c p ñ a khu), huy n c p th hay th xã ( ), tr n hay th tr n ( ) và hương ( ), tương ñương c p xã Vi t 市级县鎮鄉 ld Nam. Trong l ch s , các tri u ñ i Trung Qu c ñ u ñ t kinh ñô t i vùng ñ t trung tâm l ch s c a Trung Qu c v i tên g i or chính xác v m t chính tr là Trung Qu c b n th (vì tên g i này không tính ñ n các vùng ñ t mà nó không qu n lý như Mông C hay ðài Loan). Nhi u tri u ñ i còn th hi n tư tư ng bành trư ng khi ñánh chi m các vùng ñ t W xung quanh như như N i Mông C , Mãn Châu, Tân Cương, và Tây T ng. Nhà Thanh do ngư i Mãn Châu l p ra cũng như các chính th sau ñó là Trung Hoa Dân Qu c và C ng hòa Nhân dân Trung Hoa cũng c ng c vi c sát nh p các lãnh th này vào Trung Qu c. Biên gi i chia c t các lãnh th này tru c ñây tương ñ i mơ h và không e g n v i cách phân chia hành chính hi n nay. Trung Qu c b n b thư ng ñư c coi là bao b c b i Trư ng Thành và d c theo vi n cao nguyên Thanh T ng; Mãn Châu và N i Mông C n m phía b c c a V n Lý Trư ng Th Thành, và biên gi i gi a hai vùng này có th là biên gi i hi n t i gi a N i Mông C và các t nh ñông b c Trung Qu c, ho c biên gi i l ch s c a Mãn Châu qu c vào Th Chi n II; biên gi i c a Tân Cương v n là t nh Tân Cương ngày nay; còn Tây T ng l ch s thì coi như bao ph g n như toàn b cao nguyên Thanh T ng. Theo truy n th ng, Trung Qu c ñư c chia thành hai mi n B c ( ), v i ranh gi i ñ a lý là sông Hoài ) và Nam ( 方北方南 ) và dãy T n Lĩnh ( ( ). 河淮嶺秦 Chương 3. Các tri u ñ i Trung Qu c 1. Nhà H Nhà H là tri u ñ i ñ u tiên trong l ch s Trung Qu c, t n t i trong kho ng th i gian t th k 21 ñ n th k 16 trư c công nguyên, tr i qua 14 ñ i v i 17 nhà vua, c th y ngót 500 năm. Khu v c trung tâm thu c ph m vi th ng tr c a nhà Hà vùng mi n nam t nh Sơn Tây và vùng mi n tây t nh Hà Nam ngày nay Trung Qu c. -7-
Ngư i sáng l p nhà H là ð i Vũ-v anh hùng l ch s tr th y yêu dân. Truy n thuy t k r ng do ông tr th y thành công n n lũ l t tri n miên c a sông Hoàng Hà nên ñư c nhân dân b t c ng h và cu i cùng thi t l p lên tri u ñ i Nhà H . Nhà H ñư c thành l p ñánh d u xã h i nguyên th y kéo dài ñư c thay th b ng xã h i tư h u, Trung Qu c t ñó bư c vào xã h i nô l . Cu i ñ i nhà Hà, tình hình chính tr trong tri u ñình h n lo n, mâu thu n giai c p ngày càng gay g t. ð c bi t sau khi nhà vua cu i cùng H Ki t k v không ch u c i cách, ăn chơi xa ño . Ông su t ngày ch u ng rư u làm tình v i ngư i phi Mu i H ñư c s ng ái, b t ch p s kh c c c a nhân dân. Có ñ i th n nào khuyên ông, ông ñ u gi t h . B i v y các nư c chư h u l n lư t d ng c t o ph n. Lúc ñó m t trong các nư c chư h u là Thương ñã th a cơ di t H , cu i cùng ñánh th ng quân H , nhà vua H Ki t l n tr n và sau ch t Nam Tào, ñ i nhà H b di t vong t ñây. Do nh ng s li u v nhà H ñư c lưu truy n ñ n nay r t ít, b i v y có ñ i nhà H trong l ch s hay không ñ n nay v n có s tranh lu n trong gi i khoa h c. Th nhưng trong “S ký.H b n Ký”-m t cu n sách l ch s n i ti ng Trung Qu c có ghi rõ v h th c a nhà H . Các nhà kh o c cũng mong thông qua kh o c tìm ñư c di ch văn hóa c a nhà H , qua ñó phôi ph c l ch s c a tri u ñ i nhà H . T năm 1959, gi i kh o c h c Trung Qu c b t ñ u ñi u rra “H Hư”, m màn cho vi c nghiên c u tìm tòi văn hoá nhà H . Hi n nay ph n l n các h c gi cho r ng: “văn hóa Nh Lí ð u” ñư c ñ t tên theo di ch Nh Lý ð u Nam Uy n Sư Hà Nam là ñ i tư ng chính ñ tìm tòi nghiên c u văn hoá H . Th i gian di t n c a di ch văn hoá này theo d ñoán vào kho ng năm 1900 trư c công nguyên, thu c ph m vi niên k c a nhà H . Hi n nay tuy v n chưa có ñ b ng ch ng tr c ti p ñ xác ñ nh ok nó là văn hóa ñ i nhà H , nhưng nh ng tư li u kh o c phong phú ñã thúc ñ y m nh m công tác tìm tòi văn hóa nhà H . bo Nh ng công c s n xu t ñư c khai qu t t i di ch Nh Lý ð u v n là ñ ñá là chính, ñ s ng và ñ v nghêu v n ñư c s d ng, trên m t s b c vách n n nhà, b p ñun và m v n có d u v t c a chi c b a làm b ng g . Lúc ñó nhân dân lao ñ ng s d ng nh ng công c còn khá nguyên th y này ñ phát huy s c n cù và trí tu c a h , l p E ñ t d n nư c, phát tri n s n xu t nông nghi p. Tuy ñ n nay v n chưa phát hi n ñ ñ ng xanh l n trong các di ch ñ i nhà H , nhưng trong di ch văn hóa Nh Lý ð u có các d ng c b ng ñ ng xanh như dao, dùi, ñ c...cũng of như vũ khí và ñ ñ ng, bên c nh ñó còn phát hi n di ch ñúc ñ ng, tìm ñư c nh ng khuôn g m, x ñ ng và m nh v n c a n i ñun. Ngoài ra còn tìm th y khá nhi u ñ làm b ng ng c v i công ngh ch tác khá tinh x o, có ñ trang s c ñư c kh m ng c xanh, nh c c như Th ch Thanh, k thu t ch tác th công và s phân công n i b ld ñ u có s phát tri n m t bư c. V các văn hi n c , ñi u ñáng chú ý nh t là Pháp l ch v ñ i nhà H . “H Ti u Chính” ñư c b o t n trong “ ð i or T i L Ký” là m t văn hi n quan tr ng v “L ch H ”, trong ñó nói rõ m i ngư i lúc ñó ñã có th d a theo s di chuy n c a sao B c ð u ñ xác ñ nh tháng, ñây là Pháp l ch s m nh t Trung Qu c. Nó d a theo tu n t 12 W tháng c a L ch H , l n lư t ghi l i Tinh tư ng, Khí tư ng và v t tư ng c a m i tháng cũng như nh ng vi c nhà nông và chính s c n làm. ði u này ph n ánh lên trình ñ phát tri n s n xu t nông nghi p nh t ñ nh c a ñ i nhà H , b o t n nh ng ki n th c khoa h c qúi hi m c xưa nh t c a Trung Qu c. e Th 2. Nhà Thương Trong gi i khoa h c Trung Qu c, nhà H ñư c coi là tri u ñ i s m nh t trong th i c Trung Qu c, nhưng các tài li u l ch s v nhà H cơ b n ñ u là s ghi chiép trong văn hi n sau này, ñ n nay còn chưa có b ng ch c xác ñáng qua kh o c . Tri u ñ i ñ u tiên Trung Qu c ñư c ch ng th c qua các tư li u kh o c là nhà Thương. Dư i ñây xin gi i thi u v tri u ñ i s m nh t có ghi chép l ch s này Trung Qu c. Nhà Thương ñư c thành l p vào kho ng th k 16 trư c công nguyên, ñ n th k th 11 trư c công nguyên thì di t vong, kéo dài trong kho ng 600 năm. Th i kỳ ñ u c a nhà Thương thư ng xuyên di d i ñô, ñô thành cu i cùng là Ân . Kh o c ch ng th c trong th i kỳ ñ u nhà Thương n n văn minh Trung Qu c ñã phát tri n t i trình ñ tương ñ i cao, ñ c trưng ch y u là Ch Giáp C t và văn hoá ñ ng xanh. Ch Giáp C t ñư c phát hi n là r t ng u nhiên. ð u th k 20, nông dân làng Ti u ð n phía tây b c An Dương t nh Hà Nam ñem nh ng m nh mai rùa, m nh xương nh t ñư c ñi bán cho các hi u thu c ñông y, có h c gi nh n ra trên nh ng m nh này có văn t c , sau ñó li n ñi thăm h i và không lâu các nhà c văn t h c Trung Qu c ñã xác ñ nh nh ng ch vi t trên mai rùa và xương này là văn t ñ i nhà Thương, qua ñó phán ñoán làng Ti u ð n là Ân Hư-di ch ñô thành Nhà Thương ñư c nh c t i trong các sách c . -8-
Ân Hư ñư c phát hi n và khai qu t là m t phát hi n kh o c quan tr ng nh t Trung Qu c trong th k 20. T năm 1928 l n ñ u tiên khai qu t ñ n nay nơi ñây ñã phát hi n r t nhi u c v t qúi hi m trong ñó có Ch Giáp C t, ñ ñ ng xanh. Ch Giáp C t là lo i văn t c xưa ñư c kh c trên các mai rùa và xương thú. Trong ñ i nhà Thương, Nhà vùa trư c khi làm b t c vi c gì ñ u ph i bói toán trư c. Giáp c t là công c dùng ñ bói toán. Giáp C t trư c khi s d ng ph i tr i qua gia công, trư c tiên c o s ch sau ñó g t cho b ng ph ng. Ti p ñó dùng dao nh n kh c n i hình l i lõm m t trong c a mai rùa ho c m t trái c a xương thú. Nh ng phù hi u l i lõm này là có th t . Ngư i bói toán hay còn g i là th y phù th y vi t tên mình, ngày gi bói toán và nh ng v n ñ c n h i lên nh ng m nh giáp c t và xương sau ñó dùng l a thiêu nh ng ch l i lõm vi t trên giáp c t. Nh ng ch lõm này b nhi t li n n t ra, xu t hi n v t n t g i là “Tri u”. Th y phù th y phân tích hư ng ñi c a nh ng v t n t này và cho k t qu bói toán, ñ ng th i kh c nh ng l i bói toán có linh nghi m hay không lên Giáp c t. Sau khi bói toán và có linh nghi m, nh ng giáp c t có kh c l i bói toán này s tr thành h sơ c a nhà vua ñư c lưu tr l i. Hi n nay t i Ân Hư c th y phát hi n hơn 160 nghìn m nh giáp c t. Trong ñó có m nh hoàn ch nh, có m nh ch ghi l i vài ch . Theo th ng kê, t ng s ch trên nh ng m nh giáp c t này lên t i hơn 4 nghìn, qua nghiên c u kh o ch ng c a h c gi có kho ng 3 nghìn ch , trong s hơn 3 nghìn ch này có hơn m t nghìn ch các nhà h c gi ñ c gi ng nhau. S còn l i có ch không th gi i thích ho c có s b t ñ ng gi a các h c gi . M c dù v y qua hơn m t nghìn ch này m i ngư i ñã có th hi u ñư c ñ i khái v tình hình các m t chính tr , kinh t , văn hoá...c a ñ i Nhà Thương. Tác ph m nghiên c u ch giáp c t s m nh t là cu n “Thi t Vân T ng Qui” c a Lưu Ng ch xu t b n năm 1913. Cu n sách “Nghiên c u văn t giáp c t” xu t b n năm 1929 c a nhà s h c và nhà ok văn n i ti ng Trung Qu c Quách M t Như c là m t tác ph m quan tr ng n a. Cũng như ch giáp c t, ñ ñ ng xanh cũng là nh ng ñ v t tiêu bi u cho ñ i nhà Thương. Công ngh luy n ñ ñông xanh trong ñ i nhà Thương ñã ñ t t i trình ñ khá cao, t ng s ñ ñ ng xanh ñư c khai qu t t i Ân Hư lên bo t i hơn m t nghìn, trong ñó có ð nh Vuông Tư M u Tu t ñư c khai qu t t i Ân Hư năm 1939, n ng 87,5 kg, cao 133 cm, dài 110 cm, r ng 78 cm, hình dáng ñ s là m t trong nh ng c v t tiêu bi u c a th i kỳ văn hoá ñ ng E xanh Trung Qu c. Khai qu t kh o c và nghiên c u khoa h c ñã ch ng minh trong ñ i nhà Thương, Nhà nư c ñã ñư c hình thành, of ch ñ tư h u cũng cơ b n ñư c xác l p, t ñó l ch s Trung Qu c bư c vào th i ñ i văn minh. 3. Tây Chu và Xuân Thu chi n qu c ld Sau H -Thương là nhà Chu, tri u ñ i th ba trong th i c Trung Qu c, nhà Chu ñư c thành l p vào kho ng năm 1027 trư c công nguyên, ñ n năm 256 trư c công nguyên thì b nhà T n tiêu di t, kéo dài trong hơn 770 năm. or L y vi c d i ñô v phía ñông c a nhà Chu làm ranh gi i thì th i kỳ ñ u c a nhà Chu là Tây Chu, th i kỳ sau là ðông Chu. ðông Chu l i ñư c chia làm hai giai ño n là Xuân Thu và Chi n Qu c. W Tây Chu b t ñ u t năm 1027 trư c công nguyên và ñ n năm 771 trư c công nguyên, kéo dài kho ng 257 năm. Thiên t ñ u tiên c a nhà Chu là Chu Vũ Vương sau khi d i ñô ñ n Cao , ñã d n ñ i quân ñi di t nhà Thương, và xây d ng lên tri u ñ i Nhà Chu. Sau khi Chu Thành Vương e k v , do tu i nh không ñi u hành ñư c ñ i c c và do ngư i chú là Chu Công ðán nhi p chính. Chu Công sau khi n ñ nh n i chính ñã d n ñ i quân ñông chinh, d p yên phi n lo n. Dư i s ñi u hành c a Chu Công l i áp Th d ng m t lo t bi n pháp c ng c nh ng thành qu th ng l i. Th i Chu Thanh Vương và Chu Khang Vương nhi p chính ñư c các nhà s h c g i là “Thành Khang chi tr ”. ði n ch qu c gia c a ñ i nhà Chu có ñ c ñi m n i b t, quan tr ng nh t là T nh ði n Ch , Tông pháp ch , Qu c dã ch và L nh c. Năm 770 ñ n 476 trư c công nguyên là th i Xuân Thu. Cùng v i kinh t phát tri n và dân s tăng trư ng, gi a các nư c l n ñã tri n khai m t cu c giành gi t quy t li t quy n bá ch . Tình hình xã h i có s bi n ñ i r t l n. Trong s n xu t nông nghi p xu t hi n các nông c làm b ng s t, t ng bư c ph bi n dùng trâu kéo cày, phát tri n s nghi p th y nông, s n lư ng cây tr ng ñư c nâng cao. Xuân Thu là m t th i kỳ quá ñ t ng bư c gi i th c a tr t t xã h i chính tr truy n th ng Tây Chu. Kh ng T -Nhà tư tư ng ñ u tiên và nhà giáo d c vĩ ñ i trong l ch s Trung Qu c ñã sinh ra trong th i kỳ cu i Xuân Thu. Kh ng T ñã ñ ra quan ñi m lý lu n c a mình v m t lo t v n ñ luân lý ñ o ñ c, chính tr xã h i và sáng l p nên trư ng phái Nho Giáo th i c k t h p tình hình xã h i b p bênh trong th i cu i Xuân Thu trên cơ s t ng k t văn hoá tư tư ng trư c ñây. Chi n Qu c l i là th i ñ i các nư c chư h u cát c n a Trung Qu c ti p sau ðông chu li t qu c. Chi n qu c và Xuân Thu không có gi i h n rõ ràng trong l ch s , mà ch d a theo -9-
t p quán ngày nay l y giai ño n “Tam gia phân T n” thành l p 3 nư c Tri u, Hàn, Ng y năm 403 trư c công nguyên làm tiêu chí, ñ n năm 221 T n Th y Hoàng th ng nh t 6 nư c g i là th i kỳ Chi n Qu c. Trong th i kỳ Chi n Qu c, c c di n Trung Qu c ñã có s bi n ñ i: trong ñó r t nhi u nư c chư h u v a và nh ñã b thôn tính, ch còn l i 7 nư c là T , S , Hàn, Yên, Ng y, Tri u T n là các nư c chư h u ch y u trong th i kỳ Chi n Qu c. Trong th i kỳ chi n qu c các nư c t i t p ti n hành bi n pháp, trong ñó Thương Ưng bi n pháp c a nư c T n là tri t ñ nh t và có nh hư ng nh t. Trong th i kỳ Chi n Qu c tuy chi n tranh liên miên nhưng không h nh hư ng t i s phát tri n c a văn hóa c ñ i Trung Qu c, xã h i xu t hi n t ng l p sĩ nhân m i n i lên, v i vi c n m ñư c ki n th c văn hóa khoa h c là tiêu chí c a t ng l p này, s sôi ñ ng trong xã h i c a t ng l p này l i thúc ñ y m t bư c s ph n vinh v văn hóa khoa h c. Th i gian này văn hóa tư tư ng c ñ i Trung Qu c ñ t t i ñ nh cao trong l ch s , trong ñó Kh ng T là tiêu bi u c a Nho Giáo; Lão T , Trang T , Li t T là ti u bi u c a ð o Giáo; Hàn Phi là tiêu bi u c a Pháp Gia; M c T là tiêu bi u c a M c Gia, h ñư c ngư i ñ i sau tôn sùng. Các trư ng phái này xu t hi n làm cho gi i tư tư ng trong th i Chi n Qu c xu t hi n c nh tư ng “trăm hoa ñua n , trăm nhà ñua ti ng”, nh ng tư tư ng này không nh ng ñóng vai trò thúc ñ y nh t ñ nh chính tr , kinh t lúc ñó mà còn có nh hư ng sâu xa cho ñ n ngày nay, tr thành m t trang không th phai m trong l ch s tư tư ng c a Trung Qu c. Năm 230 trư c công nguyên, Doanh Chính-vua Nhà T n b t ñ u cu c chinh chi n th ng nh t toàn qu c, trong 9 năm nhà T n l n lư t tiêu di t 6 nư c, th ng nh t toàn qu c vào năm 221 trư c công nguyên. Như v y c c di n chia r trong g n 600 năm Trung Qu c ñã k t thúc. ok 4. Nhà T n bo Năm 221 trư c công nguyên, tr i qua hơn 2 nghìn năm xã h i nô l , nhà T n, tri u ñ i phong ki n t p quy n trung ương th ng nh t ñ u tiên trong l ch s Trung Qu c ñã ra ñ i. S ra ñ i c a nhà T n có ý nghĩa c c kỳ E quan tr ng trong l ch s Trung Qu c. T năm 255 ñ n 222 trư c công nguyên là th i kỳ Chi n qu c trong l ch s Trung Qu c, cũng là th i kỳ cu i c a of xã h i nô l Trung Qu c. Lúc ñó có r t nhi u nư c nh ñ c l p, gi a các nư c này luôn x y ra thôn tính l n nhau và cu i cùng ch còn l i 7 nư c tương ñ i l n g i là “th t hùng”, t c T , S , Hàn, Yên, Ng y, Tri u, T n. Trong 7 nư c này thì nư c Tân n m phía tây b c ti n hành c i cách quân s và nông nghi p s m nh t, qu c ld l c ñư c tăng cư ng nhanh chóng. Năm 247 trư c công nguyên, Doanh Chính m i 13 tu i k vi vua T n, năm 22 tu i chính th c nhi p chính và b t ñ u th c thi chi n lư c hùng vĩ thôn tính 6 nư c kia th ng nh t thiên h . or Ông thu hút nhân tài b n phương, mi n ai có tài ñ u ñư c tr ng d ng. Ch ng h n như ông t ng tr ng d ng Tr nh Qu c Hưng là gián ñi p c a nư c Hàn ñ xây d ng kênh Tr nh Qu c, làm cho hơn 40 nghìn ha ñ ng ru ng chua W m n c a nư c T n tr thành ñ ng ru ng phì nhiêu không bao gi m t mùa, t o ñi u ki n v t ch t ñ y ñ cho nư c T n th ng nh t Trung Qu c. Năm 230 ñ n 221 trư c công nguyên, trong vòng không ñ y 10 năm Doanh Chính l n lư t tiêu di t ñư c 6 nư c T , S , Hàn, Yên, Ng y và Tri u, hoàn thành ñ i nghi p th ng nh t. L ch s e Trung Qu c k t thúc c c di n cát c , xu t hi n tri u ñ i Nhà T n t p quy n trung ương th ng nh t và chuyên Th ch , Doanh Chính tr thành hoàng ñ ñ u tiên trong l ch s Trung Qu c, nên m i g i là “T n Th y Hoàng”. Nư c T n th ng nh t Trung Qu c có ñóng góp và ý nghĩa c c kỳ to l n trong l ch s Trung Qu c. Trư c h t, v chính tr , T n Th y Hoàng ñã ph b ch ñ phân phong, thi hành ch ñ Qu n Huy n, chia c nư c thành 36 qu n, dư i qu n là Huy n; Quan l i c a trung ương và ñ a phương ñ u do nhà vua ñích thân tuy n ch n, b nhi m và mi n nhi m, không thi hành ch ñ cha truy n con n i. Ch ñ Qu n Huy n do nhà T n sáng l p ñã tr thành ñ nh ch trong l ch s phong ki n Trung Qu c hơn 2 nghìn năm, tên g i c a r t nhi u Huy n Trung Qu c hi n nay ñ u là do nhà T n ñ t cho cách ñây hơn 2 nghìn năm. M t ñóng góp quan tr ng n a c a Nhà T n th ng nh t Trung Qu c là vi c th ng nh t ch vi t. Trư c nhà T n các nư c ñ u có ch vi t riêng c a mình, m c dù các lo i văn t này có cùng ngu n g c và cách vi t g n gi ng nhau, nhưng v n gây tr ng i cho vi c truy n bá và giao lưu văn hóa. Sau khi th ng nh t, Nhà T n qui ñ nh ch Hán Tri n nh c a nư c T n là văn t thông d ng trong toàn qu c, t ñó v sau di n bi n c a ch Hán Trung Qu c b t ñ u có cơ s tra c u, ñi u này có ý nghĩa không th lư ng h t ñư c ñ i v i s hình thành l ch s và k th a văn hoá c a Trung Qu c. Ngoài ra, nhà T n còn th ng nh t d ng c ño lư ng trong c nư c. Cùng như văn t , trư c ngày th ng nh t gi a các nư c có s khác nhau v thư c ño, dung tích, tr ng lư ng, tr ng i nghiêm tr ng cho s phát tri n kinh t . Bên c nh ñó nhà T n còn th ng nh t ñ ng ti n và pháp lu t, t o ñi u ki n cho s phát tri n kinh t qu c gia, cũng tăng cư ng m nh m ñ a v c a chính quy n trung ương. - 10 -
ð tăng cư ng ách th ng tr chuyên ch v tư tư ng, năm 213 trư c công nguyên T n Th y Hoàng ra l nh thiêu h y toàn b các sách s c a nư c khác, kinh ñi n Nho giáo ngoài “T n s ” mà các quan l i c t gi , th m chí gi t ch t nh ng ngư i dám gi u gi m c t gi nh ng sách này. Bên c nh ñó, ñ phòng ng a các chính quy n dân t c phương b c xâm l n, T n Th y Hoàng ñã ra l nh tu s a l i trư ng thành c a các nư c Tân, Tri u, thi u s Yên...n i l i v i nhau thành V n lý Trư ng Thành ch y t sa m c phía tây ñ n vùng ven bi n phía ñông. T n Th y Hoàng còn ráo ri t xây d ng, huy ñ ng h ng 70 v n dân công tiêu t n ti n b c ñ xây d ng khu lăng t m L Sơn, ñây chính là T n Lăng và Binh Mã Dõng-di s n th gi i ngày nay. T n Th y Hoàng th ng nh t Trung Qu c ñã k t húc c c di n cát c phân chia kéo dài trong l ch s Trung Qu c, xây d ng lên m t ñ ch phong ki n hùng m nh ña dân t c v i dân t c Hán làm ch th , l ch s Trung Qu c t ñó ñã sang tang m i. 5. Nhà Hán T năm 206 trư c công nguyên ñ n năm th 8 công nguyên là th i kỳ Tây Hán trong l ch s Trung Qu c. Hán Cao T Lưu Bang thành l p nhà Hán, ñ t ñô t i Tràng An. Hán Cao T tr vì 7 năm ñã tăng cư ng ách th ng tr t p quy n trung ương, ch ñ nh m t lo t phương châm chính tr “cùng ngh v i dân”, ñã c ng c ánh th ng tr c a mình. Năm 159 trư c công nguyên, sau khi Hán Cao T băng hà, Hu ñ k v , nhưng lúc ñó quy n l c th c t ñã n m trong tay hoàng h u Hán Cao Lã Trĩ. Hoàng h u Lã Trĩ n m quy n trong 16 năm, là m t trong s ít nh ng ph n n m quy n th ng tr trong l ch s Trung ok Qu c. Năm 183 trư c công nguyên, Văn ð k v , ông và ngư i con là C nh ð ti p t c thi hành phương châm chính sách “cùng ngh v i dân”, gi m b t thu khóa, khi n cho ñ ch nhà Hán phát tri n b ng b ng, các nhà s h c g i th i kỳ này là “Văn C nh chi tr ”. bo Dư i th i “Văn C nh chi tr ” qu c l c Nhà Hán t ng bư c l n m nh. Năm 141 trư c công nguyên, Vũ ñ k v . Ông c V Thanh và Ho c Kh B nh ñánh ñu i Hung nô, m r ng ph m vi th ng tr c a vương tri u nhà Hán, E ñ m b o cho phát tri n kinh t , văn hóa c a vùng mi n b c nhà Hán. Vũ ñ lúc cu i ñ i ng ng các cu c chinh chi n, chuy n sang ra s c phát tri n nông nghi p, làm cho kinh t nhà Hán ti p t c phát tri n. Sau ñó Chiêu ð of k v ti p t c phát tri n kinh t , làm cho nhà Hán th nh vư ng t i t t ñ nh. Qua 38 năm thi hành chính sách “Cùng ngh v i dân” c a Chiêu ð và Tuyên ð , qu c l c Tây Hán ñư c tăng cư ng nhưng ñ ng th i th l c ñ a phương cũng tăng lên, nh hư ng nghiêm tr ng t i ách th ng tr c a ñ ch ld nhà Hán. Năm th 8 công nguyên, Vương Mãng cư p quy n, ñ i qu c hi u thành T n, ách th ng tr c a Nhà Hán ñ i v i Trung Qu c k t thúc. or Nhà Hán là m t trong nh ng ñ ch tương ñ i hùng m nh trong l ch s Trung Qu c, các ñ i v sau ti p t c thi hành chính sách “cùng ngh v i dân”, nhân dân có cơm no áo m, an cư l c nghi p, b i v y n n chính tr nhà W Hàn tương ñ i n ñ nh. Vũ ð ñã ch p thu n ki n ngh c a ð ng Tr ng Thư v “ Bá tru t bách gia, ñ c tôn nho thu t”. T ñó Nho Giáo, Nho h c ñã hình thành phương lư c tr nư c ñư c các tri u ñ i Trung Qu c sau này tuân th . e Do chính tr , kinh t n ñ nh làm cho ngành th công, thương nghi p, văn nhân ngh thu t cũng như khoa h c t Th nhiên có bư c phát tri n vư t b c. Cùng v i khoa h c-k thu t ñư c nâng cao làm cho năng su t c a các ngành th công v i luy n kim và d t làm chính th i Tây Hán ñư c nâng cao r t l n, ngành th công phát tri n ñã thúc ñ y ngành thương nghi p ph n th nh, thông qua con ñư ng tơ l a ñã m ra s giao lưu các m t ngo i giao, thương m i...v i các nư c Tây Á. Năm 25—220 công nguyên là th i kỳ ðông Hán. Do Hán Quang Vũ ñ Lưu Tú sáng l p. Năm 25 công nguyên, dư i s h tr c a quân l c lâm, Lưu Tú ñánh ñ i Vương Mãng cư p ngôi và lên làm vua, qu c hi u v n g i là Hán, nhưng ñ t ñô t i L c Dương. Năm th 2 Ki n Vũ, Quang Vũ ñ ra l nh c i cách toàn di n chính sách cũ c a Vương Mãng, ch nh ñ n quan l i, thành l p Thư ng thư g m 6 ngư i ph trách ñ i s qu c gia ñ làm suy y u hơn n a quy n h n c a tam công, t c Thái Úy, Tư ð và Tư Không; ph b “quan nô”; thanh tra ñ t ñai làm cho ñ i s ng c a nhân dân d n d n n ñ nh. ð n gi a th k th nh t, tr i qua s th ng tr c a 3 ñ i vua là Quang Vũ ð , Minh ð và Chương ð , vương tri u ðông Hán ñã t ng bư c l y l i s th nh vư ng c a nhà Hán trư c ñây, th i kỳ này ñư c ngư i ñ i sau g i là “Quang Vũ Trung Hưng”. Th i kỳ ñ u ðông Hán, do chính quy n ñư c tăng cư ng m t bư c và h i nh p v i th l c ñ a phương làm cho ñ t nư c n ñ nh, kinh t , văn hoá, khoa h c-k thu t...ñ u vư t th i Tây Hán. Năm 105 công nguyên, Thái Luân c i t o công ngh làm gi y khi n cho phương th c ghi chép văn t c a Trung Qu c ñã thoát kh i th i ñ i ghi vào nh ng th tre, ñ ng th i k thu t làm gi y cũng tr thành m t trong 4 phát minh th i c Trung Qu c ñư c lưu truy n cho ñ n ngày nay. V m t khoa h c t nhiên ñã thu ñư c thành t u r t cao mà tiêu bi u c a gi i h c - 11 -
thu t ðông Hán là Trư ng Hoành. Trương Hoành ñã ch t o ra các thi t b khoa h c như “H n thiên nghi” “ð a ñ ng nghi” ...Ngoài ra, danh y Hoa ðà cu i th i ðông Hán là bác sĩ ngo i khoa ñ u tiên k t khi có s ký ghi l i ñ n nay s d ng k thu t gây mê ñ ph n thu t ñi u tr cho ngư i b nh. 6. Nhà Ng y Ng y T n t năm 220—589 công nguyên. Cu i th k th 2 công nguyên, ánh th ng tr ðông Hán suy tàn, l ch s Trung Qu c bư c vào th i kỳ phân chia khá dài. H i ñ u là th ki ng ba chân Ng y, Th c và Ngô , c c di n th ki ng ba chân ch m d t vào th i Tây T n, nhưng s th ng nh t c a Tây T n ch trong th i gian r t ng n , c c di n phân chia l i ti p di n tr l i. Hoàng t c nhà Tây T n thành l p ðông T n vùng giang nam , vùng mi n b c rơi vào c nh h n chi n gi a các dân t c, xu t hi n nhi u chính quy n, g i chung là 16 nư c. Trong th i kỳ này n n kinh t vùng mi n nam có bư c phát tri n khá l n. Các dân t c thi u s vùng mi n tây và mi n b c l n lư t di d i vào n i ñ a, s di d i và t p cư gi a các dân t c ñã xúc ti n s h i nh p và giao lưu. V m t văn hoá, th nh hành Huy n H c, hai trư ng phái Ph t giáo và ð o giáo lan r ng và phát tri n trong ñ u tranh l n nhau, nhưng k th ng tr thư ng ñ u b o v ph t giáo. V m t văn h c ngh thu t, nh ng bài thơ c a ðào Uyên Minh... thư pháp c a Vương Hi Chi...h i h a c a C Kh i...ngh thu t hang ñá ðôn Hoàng...ñ u là nh ng tác ph m b t h . ok V m t khoa h c-k thu t, T Xung Chi là ngư i ñ u tiên tính s Pi chính xác t i 7 phân s ; cu n “T dân y u thu t” c a Gi Tư Tư là tác ph m l n trong l ch s nông h c th gi i. bo Nam b c tri u < năm 420-589 công nguyên> là tên g i ghép gi a Nam tri u và B c tri u, các tri u ñ i B c tri u g m: B c Ng y, B c Ng y l i chia thành ðông Ng y và Tây Ng y, sau ñó là B c T thay th ðông Ng y, B c Chu thay th Tây Ng y, B c Chu l i tiêu di t B c T . NamTri u tương ñ i gi n lư c, l n lư t là T ng, T , Lương E và Tr n. Trong th i kỳ Nam B c tri u kinh t nghiêng v mi n nam, b i vì dân s vùng trung nguyên không ng ng lánh of n n chi n tranh t i vùng mi n nam, không nh ng tăng thêm s c lao ñ ng cho vùng Giang nam mà k thu t s n xu t tân ti n cũng ñư c truy n vào, xúc ti n m nh m kinh t ñ a phương phát tri n, vùng chung quanh Dương ld Châu là khu v c kinh t phát tri n nh t c a Nam Tri u lúc ñó. V m t văn hoá, n i b t nh t là s phát tri n c a tư tư ng Huy n H c, th gi i lo n l c ñã t o môi trư ng m u or m cho s t do v tư tư ng; các thành t u văn h c cũng r t cao, n i b t nh t là thơ ca. Trong th i kỳ này s giao lưu ñ i ngo i cũng r t sôi ñ ng, phía ñông t i Nh t và Tri u Tiên, phía tây ñ n Trung Á W và ð i Tân , còn t i c vùng ñông nam Á. T khi ðông T n di t vong, Nam B c Tri u tr thành m t trong nh ng th i kỳ phân chia nam b c ít có trong l ch e s Trung Qu c, tuy s hình thành c a nó làm cho s phát tri n kinh t có ph n ch m l i nhưng s h i nh p dân t c lưu v c sông Hoàng Hà ñư c hình thành do s th ng tr c a ngo i t c ñ i v i khu v c trung nguyên là Th chưa t ng có trong l ch s . Chính trong ñi u ki n này các dân t c vùng mi n b c Trung Qu c d n d n b dân t c Hán ñ ng hoá, cu i cùng tr thành cùng m t dân t c. B i v y có th nói s phân chia Nam B c tri u ñóng vai trò c c kỳ quan tr ng ñ y nhanh s th ng nh t dân t c, là m t khâu quan tr ng không th ho c thi u trong quá trình phát tri n c a Dân t c Trung Hoa. 7. Nhà Tùy T năm 581 công nguyên Tùy Văn ð Dương Kiên sáng l p Nhà Tùy ñ n năm 618 Tùy Thang ð Dương Qu ng b gi t h i c th y t n t i trong 37 năm, là tri u ñ i ng n nh t. ðóng góp c a Tùy Văn ð là l n nh t: m t là quan ch , ph b ch ñ l c quan th i B c Chu, thành l p ch ñ Tam t nh L c b . Tùy Văn ð còn xây d ng pháp lu t m i, hình ph t không tàn kh c như th i Nam B c tri u. Ngoài ra, còn sáng l p ch ñ khoa c , sáng t o hình th c tuy n ch n quan l i m i. Tùy Thang ð ngoài có m t n a công lao trong vi c xây d ng kênh ñào ra< m t n a khác là ñ thư ng ngo n> không còn gì ñ l i n tư ng t t cho ñ i sau. S tàn kh c c a Tùy Thang ð là có ti ng trong l ch s . Do ông tàn b o nên ñã d y lên s căm ph n c a nhân dân, cu i cùng ác gi ác báo b treo Giang ðô, nhà Tùy di t vong. c T năm 618 công nguyên Nhà ðư ng sáng l p ñ n năm 907 b Chu Ôn tiêu di t c th y kéo dài trong 289 năm. Nhà ðư ng chia làm ti n kỳ và h u kỳ, qu ng gi a l y cu c n i lo n c a An L c Sưn và S Tư Minh làm gi i h n, ti n kỳ là th i kỳ th nh vư ng, h u kỳ là th i kỳ suy tàn. ðư ng Cao T sáng l p nhà ðư ng, còn ðư ng - 12 -
Thái Tông Lý Th Dân d n ñ i quân chinh chi n 10 năm hoàn thành s nghi p th ng nh t. Tr i qua s bi n Huy n Vũ Môn, Lý Th Dân ñăng quang, tr i qua muôn vàn gian kh khi n cho nhà ðư ng tr nên ph n th nh hơn bao gi h t trong xã h i phong ki n Trung Qu c, xu t hi n “Trinh quan chi tr ”, d n ñ u th gi i lúc ñó c v chính tr , kinh t , văn hoá...Sau ñó trong th i kỳ ðư ng Huy n Tông l i xu t hi n “Khai nguyên th nh th ”, nư c m nh dân giàu, quang c nh th gi i bình yên l i l n n a xu t hi n. Nhưng cũng chính trong th i kỳ ðư ng Huy n Tông ñã phát sinh cu c n i lo n c a An L c Sơn và S Tư Minh, t ñó nhà ðư ng ñi d n t i di t vong. Th i kỳ Tùy ðư ng có nhi u thành t u v m t ch ñ chương ñi n, ch ng h n như ch ñ Tam t nh L c b , ch ñ khoa c , lu t lư ng thu ...có nh hư ng sâu xa cho ñ i sau. Tùy ðư ng áp d ng chính sách ñ i ngo i khá m c a, s giao lưu kinh t -văn hoá v i nư c ngoài khá d n d p. V văn h c n i b t nh t là thơ ðư ng. Th i kỳ ñ u nhà ðư ng có Tr n T Áng, th nh ñư ng có Lý B ch, ð Ph , trung ñư ng có B ch Cư D , Nguyên Trinh, cu i ðư ng có Lý Thương n, ð M c. Hàn Du, Li u Tông Nguyên ñ xư ng phong trào c văn có nh hư ng c c kỳ l n ñ i v i các ñ i sau. Thư pháp c a Nhan Chân Khanh, h i h a c a Diêm L p B n, Ngô ð o T , Lý Tư Hu n, Vương Duy, cũng như r t nhi u ngh thu t hang ñá ñ u lưu truy n t i ngày nay. V m t khoa h c-k thu t, có hai trong 4 phát minh l n c a Trung Qu c là k thu t in n và thu c n là ñư c phát minh trong th i kỳ này. Th i cu i ðư ng chính tr h n lo n, t s giành gi t Ngưu Lý ñ n s l ng quy n c a ho n quan, các cu c kh i nghĩa c a nông dân trong th i kỳ này không ng t x y ra, và cu i cùng là cu c kh i nghĩa Hoàng Xào, Chu Ôn, m t trong các lãnh t kh i nghĩa qui thu n nhà ðư ng, sau l i thay th nhà ðư ng t xưng vua, sáng l p nhà ok H u Lương-m t trong 5 tri u ñ i th i ngũ ñ i. bo 8. Nhà T ng Năm 960 công nguyên, T ng Thái T Tri u Khuông D n phát ñ ng cu c bình bi n Tr n Ki u, sáng l p lên Nhà E T ng, k t thúc c c di n phân chia Ngũ ñ i Th p qu c, ñ n năm 1279 nhà T ng b nhà Nguyên tiêu di t, c th y t n t i 319 năm. Nhà T ng ñư c chia làm hai th i kỳ B c T ng và Nam T ng. Cùng v i th i B c T ng, ngư i Di- of ñan ñã sáng l p lên nư c Liêu t i khu v c mi n b c Trung Qu c ; Ngư i ð ng H ng thành l p nư c Tây H phía tây b c nhà T ng ; năm 1115 ngư i N Chân sáng l p nư c Kim vùng mi n b c . Nhà Kim ñã di t nhà Liêu năm 1125, và ñánh vào Khai Phong ñô thành c a Nhà T ng ld năm 1127, b t T ng Huy, T ng Khâm, b c T ng b di t vong. Th i B c T ng là th i ký ñ i ñ u v i nhà Liêu, H và Kim, còn Nam T ng là th i kỳ ñi t i suy tàn. or B c T ng sau khi th ng nh t vùng mi n b c, kinh t -xã h i, văn hoá ñ u có bư c phát tri n l n, ngo i thương cũng khá phát tri n. “Khánh l ch tân chính” c a Ph m Tr ng Yêm, bi n pháp c a Vương An Th ch tuy không W hoàn toàn th c hi n ñư c s th nh vư ng trư ng kỳ c a nhà T ng nhưng cũng ñã gi i quy t ñư c m t s mâu thu n xã h i. Cu c kh i nghĩa nông dân c a Phương L p và T ng Giang ñã ch ng l i ách th ng tr ñen t i m c nát trong th i kỳ T ng Huy Tông. Sau khi nhà Kim tiêu di t B c T ng, Nam T ng cơ b n yên n khu vưc giang e nam, không có ý ñ b c ph t ñ th ng nh t tr l i. Th Trong th i kỳ này nh ng thành t u v khoa h c-k thu t khá n i b t, ba phát minh l n là kim ch nam, k thu t in n, thu c n l n lư t ra ñ i và ng d ng, trong ñó k thu t in n b ng ch n i c a T t Thăng s m hơn Châu Âu 400 năm; Tô T ng sáng ch ra Th y v n nghi tư ng ñài-chi c ñ ng h thiên văn ñ u tiên trên th gi i; “M ng khê bút ñàm” c a Th m Khoát có v trí r t cao trong l ch s khoa h c-k thu t. V m t văn hoá, lý h c th nh hành, xu t hi n các nhà khoa h c t nhiên như L c C u Uyên...ð o giáo, ph t giáo cũng như các tôn giáo t bên ngoài truy n vào ñ u r t th nh hành. Cu n “Tân ðư ng thư” c a Âu Dương Tu th i B c T ng có ñóng góp r t l n trong vi c b o t n l ch s nhà ðư ng. Còn “Tư tr thông giám” c a Tư Mã Quang l i càng là m u m c v biên niên s . V văn h c, xu t hi n các ñ i văn hào như Âu Dương Tu, Tô Th c...T ng T là ñ nh cao văn h c th i kỳ này, xu t hi n các nhà vi t t n i ti ng như Yên Chu, Li u Vĩnh, Chu Bang Nhan, Lý Thanh Chiêu...Ngh thu t sân khâu trong th i nhà T ng và nhà Kim khá th nh hành; H i h a thì n i ti ng nh t là tranh non nư c, hoa c , chim muông, trong ñó b c tranh “Thanh minh thư ng hà ñ ” c a Trương Tr ch ðoan là m t tác ph m b t h trong h i h c Trung Qu c. 9. Nhà Nguyên Thi t M c Chân Mông C thành l p nư c năm 1206 và ñ n năm 1271 H t T t Li t l y qu c hi u là Nguyên, năm 1279 nhà Nguyên tiêu di t Nhà T ng và ñ t ñô t i ð i ðô . - 13 -
Dân t c Mông C v n sinh s ng vùng phía b c ð i M c, Thi t M c Chân ñánh b i các b l c và hoàn thành s nghi p th ng nh t, d ng lên nư c Mông C , t phong cho mình là Thành Cát Tư Hãn. Quân Mông C trư c ñó còn phát ñ ng các cu c xâm l n v phía tây t i Trung Á, ðông Âu và Ba-tư. Nư c ð i Hãn xuyên su t hai châu l c Âu-Á này không lâu ñã b chia thành m y nư c Hãn ñ c l p, v danh nghĩa phong Nhà vua Mông C làm ð i Hãn. Vùng mi n b c Nhà Nguyên do chi n lo n kéo dài nên b phá ho i nghiêm tr ng, Nguyên Th T ñ xư ng nông kh n và tr th y sông Hoàng Hà. Trung Qu c trong th i ðư ng T ng là qu c gia phát tri n nh t th gi i, kinh t và văn hóa có s c cu n hút r t l n ñ i v i các nư c láng gi ng. Trong th i kỳ này các s gi , thương gia, h c gi các nư c lui t i d n d p, s giao lưu gi a Trung Qu c v i bên ngoài sôi ñ ng hơn bao gi h t. Trong th i Nhà Nguyên, s ñi l i gi a các s gi , nhà buôn phương ñông và phương tây nhi u hơn b t c lúc nào. Nhà Nguyên có nhi u m i liên h v i các nư c Nh t, ñông nam Á, có nhi u tàu thuy n Trung Qu c ñi l i trên vùng bi n gi a Trung Qu c v i n-ñ . Ba phát minh l n c a Trung Qu c là n loát, thu c n và kim ch nam cũng ñư c truy n sang châu Âu qua các nư c A- r p trong th i nhà Nguyên. Thiên văn h c, y h c và toán h c c a các nư c A-r p l n lư t ñư c truy n vào Trung Qu c, ñ o H i cũng ñư c truy n bá r ng rãi. Giao thông v i bán ñ o A-r p ngoài ñư ng bi n ra còn có ñư ng b qua Vân Nam. ð s Trung Qu c ñư c chuy n t i ðông Phi, th m chí tiêu th t i Ma-r c. Năm 1275, Mác-cô Pô-lô cùng cha, m t thương gia Vơ-ni-dơ t i Trung Qu c và sinh s ng trong 17 năm, ñ l i tác ph m n i ti ng v i t a ñ “Hành Ký”, cu n sách này luôn là m t văn hi n quan tr ng ñ ngư i phương tây hi u bi t Trung Qu c và ok châu Âu trong nhi u th k . V m t văn hóa, Nguyên Khúc ñ t thành t u khá cao trong ñó các nhân v t tiêu bi u là Quan Hán Khanh, Vương bo Th c Ph , Mã Chí Vi n...v i các tác ph m tiêu bi u như “ð u Nga Oan”, “Tây Tương Ký”... Chính quy n Mông C bóc l t và áp b c ngư i Hán t i t t ñ , gây lên s ph n kháng m nh m c a ngư i Hán. Năm 1333, cu c b o ñ ng c a nông dân v i c u n i là tôn giáo và các t ch c nghi p ñoàn bí m t ñã lan r ng E kh p toàn qu c, năm 1351, dân công tu s a xây d ng các công trình tr th y sông Hoàng ñã bùng n cu c kh i nghĩa l n v i tiêu chí là Khăn ñ . Năm 1341, Th lĩnh quân kh i nghĩa khăn ñ Hào Châu Chu Nguyên of Chương ñã ti n ñánh ð i ñô, l t ñ Nhà Nguyên, thành l p tri u ñ i Nhà Minh v i kh u hi u “tr c xu t ngư i H , khôi ph c Trung Hoa”. ld 10. Nhà Minh or Nam 1368 công nguyên, Chu Nguyên Chương ñăng quang t i Nam Kinh, sáng l p lên nhà Minh. Minh Thái T tr vì trong 31 năm, ra s c tăng cư ng ch ñ phong ki n chuyên ch t p quy n trung ương. Ông di t h t nh ng W công th n, lo i tr nh ng ngư i không h p v i mình, ñ cao hoàng quy n, ñàn áp các th l c ch ng ñ i. Sau khi Minh Thái T qua ñ i, cháu ông là Ki n Văn ð k v , sau b ngư i chú là Chu ð d y binh cư p ngôi. Chu ð lên ngôi và g i là Minh Thành T . Năm 1421 d i ñô t i B c Kinh. e Nhà Minh tuy tăng cư ng t p quy n trung ương nhưng nhi u th h vua ho c là d t nát ho c là tu i nh , không Th ñ m x a ñ n tri u chính, quy n hành rơi vào tay ho n quan. B n ho n quan tham lam ñ n t t ñ , b c h i nh ng ñ i th n chân chính, tri u chính ngày càng suy tàn, mâu thu n xã h i gay g t. Gi a th i nhà Minh x y ra nhi u cu c kh i nghĩa nông dân nhưng ñ u b ñàn áp. Th i nhà Minh có m t chính tr gia n i ti ng là Trương Cư Chính, ông ñã thi hành c i cách nh m xoa d u các mâu thu n xã h i và c u vãn ách th ng tr c a nhà Minh. Ông ch nh ñ n quan l i, ch n hưng nông nghi p và ngh nuôi t m, tu s a ñê ñi u, sáp nh p các lo i thu khoá thành m t, gi m nh gánh n ng c a nhân dân trên m c ñ nh t ñ nh. Nông nghi p trong th i Nhà Minh có s phát tri n hơn các tri u ñ i trư c, ngành d t tơ, g m s phát tri n, các ngành luy n s t, ñúc ñ ng, làm gi y, ñóng thuy n...cũng có bư c phát tri n l n. Giao lưu kinh t -văn hoá ñ i ngo i phát tri n. Nhà hàng h i Tr nh Hoà 7 l n d n ñ i tàu xu ng tây dương, t i hơn 30 nư c và khu v c châu Á và châu Phi. Nhưng ñ n gi a và cu i ñ i Nhà Minh, Trung Qu c t ng b các nư c Nh t, Tây Ban Nha, B ðào Nha, Hà Lan...xâm lư c và qu y nhi u. Trong th i Nhà Minh kinh t hàng hoá ñư c phát tri n, xu t hi n manh nha c a ch nghĩa tư b n. H i ñ u nhà Minh trong xã h i xu t hi n nhi u vùng ñ t hoang không ch , Minh Thái T ñã thu dung nh ng ngư i hành kh t, gi m mi n thu khi n cho s dân t canh tăng m nh, các ngh tr ng thu c lá, khoai lang, ngô, l c...l n lư t ñư c du nh p t nư c ngoài vào Trung Qu c. Trong th i kỳ này, ngành th công c a Trung Qu c như làm g m s , d t...phát tri n t i trình ñ khá cao. ð t bi t là trong ngành d t tơ, xu t hi n nh ng cơ s d t có t i hàng ch c - 14 -
máy d t, cũng như nh ng th lành ngh d y b o cho ngư i làm thuê. ði u này ch ng t ch nghĩa tư b n Trung Qu c ñã xu t hi n phôi thai. Trong ñ i Nhà Minh ch ng lo i hàng hoá r t nhi u, trao ñ i thư ng xuyên, t i nh ng nơi có v t s n d i dào, giao thông thu n ti n ñã hình thành nh ng trung tâm thương m i l n nh . Xu t hi n nh ng thành th s m u t như B c Kinh, Nam Kinh, Tô Châu, Hàng Châu, Qu ng Châu... Các cu c thi khoa c trong ñ i Nhà Minh thông hành Bát c văn. Các truy n dài r t ph n vinh, xu t hi n nh ng pho ti u thuy t như Th y H , Tam Qu c Di n Nghĩa, Tây Du Ký, Kim Bình Mai...Ngoài ra, ñ a lý h c như “T Hà Khách du ký”, y h c như “B n th o cương m c” c a Lý Th i Châm, nông h c như “Nông chính toàn thư” c a T Quang Kh i, công ngh h c như “Thiên công khai v t” c a T ng ng Tinh, sách văn hi n như “Vĩnh L c ñ i ñi n”...ñ u là xu t hi n trong th i Nhà Minh. Cu i th i Nhà Minh, tình hình ñ t ñai t p trung c c kỳ nghiêm tr ng, trang tr i c a các hoàng t c và s th n ñâu ñâu cũng có, thu khoá c a Tri u ñình cũng ngày càng gia tăng, mâu thu n xã h i ngày càng gay g t. M t b ph n quan l i mong xoa d u mâu thu n xã h i ñã nêu ra yêu c u h n ch ñ c quy n c a ho n quan và qúi t c, h ñi d y h c, bàn lu n th i chính và ñư c g i là “ðông lâm ñ ng nhân”. Nhưng h v p ph i s b c h i c a t ng l p quy n qúi và thái giám, vi c này l i càng làm cho xã h i không n ñ nh. Cu c ñ u tranh nông thôn cũng ngày càng gay c n, năm 1627 x y ra n n ñói Thi m Tây, quan l i b c thu gây lên s ph n kháng c a dân. Muôn vàn n n dân ñói khát ñã d ng c kh i nghĩa. Năm 1644 cu c kh i nghĩa c a nông dân ñã ñánh vào B c Kinh, Vua Sùng Trinh t v n. ok 11. Nhà Thanh bo Nhà Thanh t năm 1644 ñ n 1911. T khi N Nhĩ Ha Xích xưng vua ñ n vua Ph Nghi c th y g m 12 v vua; Tính t khi vào Trung nguyên c th y g m 10 v vua, kéo dài trong 268 năm. B n ñ hành chính Nhà Thanh lúc th nh vư ng lên t i hơn 1200 km2. Năm 1616, N Nhĩ Ha Xích sáng l p Nhà E H u Kim. Năm 1636, Hoàng Thái C c ñ i qu c hi u là Thanh. Năm 1644, cu c kh i nghĩa nông dân c a Lý T Thành l t ñ ách th ng tr c a nhà Minh, Minh Sùng Trinh t v n. Quân Thanh th a cơ ti n vào ñánh b i quân of kh i nghĩa nông dân, và ñ t ñô t i B c Kinh. Tri u ñình nhà Thanh l n lư t ñàn áp các cu c kh i nghĩa nông dân các nơi và l c lư ng Nam Minh ch ng quân Thanh, t ng bư c th ng nh t toàn qu c. H i ban ñ u, ñ xoa d u mâu thu n giai c p, Nhà Thanh thi hành chính sách thư ng cho nh ng ai khai kh n, ld gi m mi n thu khóa, kinh t -xã h i n i ñ a và vùng biên cương ñ u có s phát tri n. ð n gi a th k 18, n n kinh t phong ki n phát tri n t i m t ñ nh cao m i, trong l ch s g i là “Khang Ung Càn th nh th ”. Ch ñ chuyên or ch t p quy n trung ương càng thêm nghiêm ng t, qu c l c ñư c tăng cư ng, tr t t n ñ nh, dân s lên t i kho ng 300 tri u vào cu i ñ i Nhà Thanh. W Năm 1661, Tr nh Thành Công d n ñ i tàu vư t qua eo bi n ðài Loan, ñánh b i th c dân Hà Lan th ng tr ðài Loan trong 38 năm. ð u năm sau, th c dân Hà Lan ñ u hàng, ðài Loan tr v v i Trung Qu c. e Cu i th k 16, Nga Hoàng bành trư ng sang phía ñông. Khi quân Thanh ti n vào Trung nguyên, Nga Hoàng Th th a cơ chi m các nơi như Nhã Kh c Xa, Ni B S ...Tri u ñình nhà Thanh c c l c ñòi quân xâm lư c Nga Hoàng rút kh i lãnh th Trung Qu c. Năm 1685 và 1686, vua Khang Hy ra l nh cho quân Thanh hai l n ti n ñánh quân Nga Hoàng Nhã Kh c Xa, quân Nga Hoàng bu c ph i ñ ng ý gi i quy t v n ñ biên gi i ño n phía ñông Trung-Nga thông qua ñàm phán. Năm 1689, ñ i di n c a hai bên ti n hành ñàm phán t i Ni B S , chính th c ký “hi p ư c Ni B S ”-hi p ư c biên gi i ñ u tiên. ð n gi a th i vua Càn Long ñã bình ñ nh ñư c cu c phi n lo n vùng tây b c, th ng nh t Tân Cương, và áp d ng m t lo t chính sách phát tri n kinh t , văn hoá và giao thông c a khu v c Tân Cương. Trư c th i ð o Quang, Nhà Thanh thu ñư c thành t u to l n v văn hoa. S n sinh ra nhi u nhà tư tư ng ki t xu t như Vương Phú Chi, Hoàng Tông Hy, C Viêm Vũ, ð i Ch n...cũng như các nhà văn h c ngh thu t như Tào Tuy t C n, Ngô Kính T , Kh ng Thư ng Nhi m, Th ch ðào...V m t s h c thu ñư c thành qu r c r , xu t hi n nhi u nhà kh o c u l ch s , biên so n nhi u b sách l n như “T Kh Toàn Thư”, “C kim ñ thư t p thành”...Lĩnh v c khoa h c-k thu t cũng thu ñư c thành qu l n, trong ñó n i b t nh t là thành t u ki n trúc. V kinh t , Nhà Thanh v n l y nông nghi p làm qu c sách; v văn hóa tư tư ng, ñ xư ng l giáo phong ki n; v ñ i ngo i, b quan to c ng trong th i gian dài, t cho mình là l n m nh m t cách mù quáng. Bư c vào cu i nhà Thanh, các mâu thu n xã h i b c l , các cu c ñ u tranh ch ng Thanh không ng ng x y ra, trong ñó cu c kh i nghĩa B ch Liên Giáo ñã k t li u th i kỳ th nh vư ng c a tri u ñình Nhà Thanh. - 15 -
Cu c chi n tranh nha phi n năm 1840 và s xâm lư c c a ch nghĩa ñ qu c sau ñó ñã khi n nhà Thanh và k xâm lư c ký k t m t lo t hi p ư c không bình ñ ng, c t ñ t b i thương, m c a thông thương, Trung Qu c t ng bư c rơi vào xã h i n a phong ki n n a th c dân. Cu i nhà Thanh chính tr h b i, tư tư ng c ng nh c, suy y u t ti, c t bư c n ng n vào th i kỳ suy tàn. Nhân dân s ng trong c nh nư c sôi l a b ng, do ñó ñã bùng n m t lo t các phong trào ph n ñ ph n phong, ch ng h n như phong trào Thái bình thiên qu c...ð c u v t s ph n, nhà Thanh ñã ti n hành m t s c i cách trong n i b gi i c p th ng tr , như phong trào Dương V , bi n pháp Dung Tu t...mong thông qua s cách tân t trên xu ng dư i ñ Trung Qu c ñi lên con ñư ng giàu m nh và ñ c l p, nhưng ñáng ti c m i n l c này ñ u th t b i. Bi t bao nh ng chí sĩ yêu nư c ñã chi n ñ u hy sinh vì c u vãn ñ t nư c, ngư i trư c ngã xu ng ngư i sau ti n lên. Làn sóng ch nghĩa yêu nư c cu n cu n dâng cao hơn bao gi h t trong l ch s c n ñ i Trung Qu c. Năm 1911, cu c cách m ng Tân H i bùng n , Tri u ñình Nhà Thanh b l t ñ , t ñó ch m d t ñ ch phong ki n kéo dài hơn 2 nghìn năm Trung Qu c, l ch s Trung Qu c bư c vào m t th i kỳ m i. Chương 4. Nh ng tác ph m s h c c a Trung Qu c 1. Binh pháp Tôn T “Binh pháp Tôn T ” là pho lý lu n quân s vĩ ñ i nh t th i c ñ i Trung Qu c, ok cũng là m t trong nh ng pho sách c Trung Qu c có nh hư ng nh t và r ng nh t trên th gi i. Tư trư ng thao lư c và tư trư ng tri t h c miêu t trong pho sách này ñư c v n d ng r ng rãi trong các lĩnh v c quân s , chính tr , kinh t ... bo “Binh pháp Tôn T ” ñư c hình thành cách ñây 2500 năm, là tác ph m lý lu n quân s s m nh t trên th gi i, s m hơn cu n “chi n tranh lu n” c a E Clau-dơ-uýt châu Âu 2300 năm. of Tôn Vũ-tác gi c a “Binh pháp T n Tư” là nhà quân s l n trong th i kỳ Xuân thu Chi n qu c Trung Qu c, ñư c tôn xưng là “Thánh binh” ho t “Thánh võ” trong l ch s Trung Qu c. Năm ñó Tôn Vũ lánh n n chi n lo n t i nư c Ngô, ld ñư c vua Ngô tr ng d ng phong làm ñ i tư ng, d n 3 v n quân ñánh ñ i 20 v n quân c a nư c S , làm ch n ñ ng các nư c chư h u. Tôn Vũ t ng k t nh ng or kinh nghi m chi n tranh trong cu i th i Xuân thu và trư c ñó, vi t thành “Binh pháp Tôn T ”, nêu b t nh ng qui lu t quân s mang tính ph bi n và ñ xu t W m t h th ng lý lu n quân s hoàn ch nh. “Binh pháp Tôn T ” g m hơn 6000 t , chia làm 13 chương, m i chương ñ u có m t tư tư ng ch ñ . Ch ng h n e như chương “K ” ñã bàn lu n v v n ñ có nên ti n hành chi n tranh hay không. Ch ra m t cách sâu s c m i Th quan h gi a chi n tranh v i chính tr và kinh t , ñ xu t 5 nhân t quy t ñ nh cho th ng l i là chính tr , thiên th i, ñ a l i, tư ng soái và pháp ch , trong ñó x p hàng ñ u là nhân t chính tr . Chương “Tác chi n” trình bày ti n hành chi n tranh như th nào. Chương “Mưu công” bàn v ti n công nư c ñ i ñ ch như th nào. Tôn Vũ ch trương t n kh năng giành ñư c thành công l n nh t b ng cái gía nh nh t, t c mưu c u không ñánh mà th ng, chi m ñư c thành mà không c n ph i hy sinh l n, không c n ñánh lâu mà di t ñư c nư c ñ i ñ ch. ð th c hi n m c tiêu này ông ñ c bi t nh n m nh dùng mưu k ñ giành th ng l i. Ông nêu rõ thư ng sách dùng binh trư c h t giành th ng l i b ng mưu lư c chính tr , th ñ n là b ng bi n pháp ngo i giao, thêm n a là d d ng vũ l c, h sách m i ñi công thành. Mu n làm ñư c “mưu công” thì không nh ng ph i bi t th c l c c a mình mà còn ph i bi t tình hình c a ñ i phương. Trong chương “Dùng gián”, Tôn Vũ nêu rõ mu n bi t ñư c tình hình ñ ch thì ph i bi t v n d ng các lo i gián ñi p, thu lư m tình báo r ng rãi. “Binh pháp Tôn T ” bao hàm r t nhi u tư tư ng tri t h c có giá tr . Ch ng h n như: câu “bi t ngư i bi t ta, trăm tr n trăm th ng” ñã tr thành câu nói c a mi ng c a ngư i dân Trung Qu c. “Binh pháp Tôn T ” có tư tư ng bi n ch ng phong phú, trong sách ñã bàn lu n v s ñ i l p và chuy n hóa c a m t lo t mâu thu n liên quan v i chi n tranh, ví d ñ ch ta, ch khách, ít nhi u, công th , th ng b i, l i ho n... “Binh pháp Tôn T ” ñã nêu ra chi n lư c và chi n thu t chi n tranh trên cơ s nghiên c u nh ng mâu thu n này và ñi u ki n chuy n hóa c a nó. Trong ñó ñã th hi n lên tư tư ng bi n ch ng, chi m v trí quan tr ng trong l ch s phát tri n tư duy bi n ch ng c a Trung Qu c. - 16 -
ok “Binh pháp Tôn T ” bàn bình lu n chi n, h i t thao lư c và ng y ñ o, ñư c các nhà quân s các ñ i áp d ng r ng rãi, trong sách có gi i thi u r t nhi u nh ng danh k , ñi n c ... “Binh pháp Tôn T ” v i h th ng tư tư ng bo quân s , tri t h c ch t ch , tri t lý sâu xa, chi n lư c chi n thu t bi n hóa vô t n càng ñ c càng khám phá nh ng ñi u m i nên có nh hư ng sâu r ng trong lĩnh v c tư tư ng quân s th gi i, có ti ng tăm r t cao. Sách ñã ñư c d ch ra 29 th ti ng như Anh, Nga, ð c, Nh t...trên th gi i có hàng nghìn ñ u sách gi i thi u v “Binh E pháp Tôn T ”. Trư ng quân s c a nhi u nư c còn l y ñó làm giáo án. ðư c bi t, trong cu c chi n tranh Vùng V nh năm 1991, hai bên giao chi n ñ u t ng nghiên c u “Bình pháp Tôn T ”, tham kh o tư tư ng quân s trong binh pháp ñ ch ñ o chi n tranh. of “Binh pháp Tôn T ” cũng ñư c ng d ng r ng rãi trong các lĩnh v c xã h i, thương m i...R t nhi u doanh nghi p và thương gia Trung Qu c và nư c ngoài v n d ng tư tư ng “Binh pháp Tôn T ” vào trong qu n lý kinh doanh, ld ti p th , “Bình thư thương d ng” ñã phát huy hi u qu tích c c. or ký Tư Mã Thiên 2. S “S Ký” là m t tác ph m s h c vĩ ñ i trong l ch s Trung Qu c, ñ ng th i cũng là W m t pho truy n ký văn h c vĩ ñ i, có nh hư ng sâu xa ñ i v i s h c và văn h c sau này c a Trung Qu c (Các b n có th xem tác ph m này t i ñ a ch http://esnips.com/web/minhtuan89). “S Ký” ra ñ i vào th i Tây Hán Trung Qu c e th k th nh t trư c công nguyên, nó ghi l i nh ng s ki n chính tr , kinh t , văn Th hóa, l ch s trong 3 nghìn năm t th i thư ng c Trung Qu c ñ n th i Tây Hán. Là thông s th truy n ký ñ u tiên v i trung tâm là nhân v t, ñ ng th i cũng m ra n n văn h c truy n ký c a Trung Qu c. Trư c khi gi i thi u nh ng ñóng góp c a “S Ký” ñ i v i s h c và văn h c Trung Qu c, chúng tôi xin gi i thi u vài nét v Tư Mã Thiên-tác gi c a “S Ký”. Tư Mã Thiên là nhà s h c và văn h c th i kỳ Tây Hán Trung Qu c. Ông xu t thân trong gia ñình s h c, cha là quan s c a Tri u ñình, lúc nh Tư Mã Thiên thích tư duy suy nghĩ, có nh n xét ñ c ñáo ñ i v i các nhân v t và s ki n l ch s trong ñi n t ch. T Mã Thiên lúc còn tr ñi du ngo n kh p nơi, kh o sát phong t c t p quán xã h i, tình hình kinh t và v t s n, thăm các danh lam th ng c nh, thu t p truy n ký Tư Mã Thiên và tư li u c a các nhân v t và s ki n l ch s ñ a phương. Sau này Tư Mã Thiên n i nghi p cha, làm quan s c a tri u ñình. Nh ng ghi chép v các ñ i trư c lúc ñó ñ u s n sinh khi các chư h u cát c , quan ñi m l ch s c a ngư i vi t có khác hau, hơn n a t m m t h p hòi, Tư Mã Thiên trong khi ch nh lý các văn hi n th i c cũng chu n b vi t m t b toàn thư v l ch s . Lúc ñó Tư Mã Thiên do chính s ph m húy tri u ñình, b x cung hình. Thân th và tinh th n c a Tư Mã Thiên b tác ñ ng m nh, tuy sau này tri u ñình v n tr ng d ng ông nhưng trong lòng ông ñã có s thay ñ i, ông cho r ng m c ñích và ý nghĩa duy nh t ñ s ng là hoàn thành b “S Ký”. Tư Mã Thiên ñã vi t “S Ký” trong 13 năm, g m 103 chương, hơn 50 v n t . - 17 -
“S Ký” ñư c chia làm 5 b ph n là b n ký, bi u, thư, th gia và li t truy n. L y các nhân v t trung tâm chính tr như các ñ vương trong l ch s làm s i ch xuyên su t, “b n ký” gi l i s hưng th nh suy tàn và nh ng s ki n l ch s tr ng ñ i c a các ñ vương các ñ i; “Bi u” là th hi n các s ki n l n trong các th i kỳ l ch s b ng hình th c bi u m u; “Thư” là s chuyên ñ v các m t thiên văn pháp l ch, th y l i, kinh , văn hoá... “Th gia” là các ho t ñ ng và s tích c a chư h u qúi t c các tri u ñ i; “Li t truy n” là truy n ký c a nh ng nhân v t có nh hư ng thu c các t ng l p các ñ i, có m t vài chương ghi l i l ch s c a các dân t c thi u s ...Trong ñó “b n ký”, “th gia” và “li t truy n” chi m ph n l n trong s ký, ghi l i l ch s l y nhân v t làm trung tâm, như v y Tư Mã Thiên ñã sáng l p lên th truy n ký m i trong sách s . “S Ký” ñư c m nh danh là “th c l c”. Tư Mã Thiên khác v i các quan s trư c ñây coi vi c vi t s là ghi l i nh ng công tr ng c a quân th n và c ngơi s huy hoàng c a tri u ñình. Di n ghi chép c a “S Ký” r ng hơn r t nhi u nh ng “chính s ” trong xã h i phong ki n, ngòi bút c a Tư Mã Thiên không ch d ng chính tr mà liên h m t thi t chính tr v i kinh t , quân s , văn hóa, cũng như thiên văn ñ a lý, phong t c t p quán...hình thành m t th th ng nh t, ki n t o lên m t th gi i l ch s phong phú ña d ng. Do s không công b ng c a s ph n b n thân, Tư Mã Thiên ñ c bi t quan tâm s bùng phát c a s c s ng cá nhân và vi c th c hi n giá tr cá nhân. B i v y “S Ký” khác bi t v i “Chính s ” c a các tri u ñ i phong ki n trư c ñây, yêu ghét rõ ràng, v a phanh phui và châm bi m gi i c p th ng tr phong ki n ñ c bi t là t p ñoàn th ng tr t i cao ñ i nhà Hán, cũng ph n ánh s ph n kháng ch ng b o chúa phong ki n c a ñông ñ o nhân dân, nhi t tình ca ng i và kh ng ñ nh m t lo t các nhân v t t ng l p dư i, miêu t m t lo t các anh hùng yêu nư c. Có r t nhi u vi c có th nói là ph m húy trong ok l ch s quan và luân lý quan chính th ng, nhưng trong con m t Tư Mã Thiên ñ u là nh ng ñi u ñáng ghi l i. “S Ký” có giá tr văn h c khá cao. Tính ngh thu t c a nó trư c tiên ñư c bi u hi n trong vi c v n d ng các s li u chân th c ñ gây d ng lên nh ng hình nh nhân v t có tính cách rõ ràng. bo “S Ký” tư ng thu t m t cách ñơn gi n nhưng sinh ñ ng, h th ng rõ nét, sôi ñ ng, bút pháp sán l n, nh t là s miêu t quang c nh giàu tính sân kh u, càng tăng thêm s c h p d n c a tác ph m. Ngôn ng trong “S Ký” r t E m c m c, ñiêu luy n, thông t c d hi u, giàu tính bi n hóa, xưa nay ñư c tôn là thành t u cao nh t trong “c văn” Trung Qu c. of Chương 5. Ngũ ñ i th nh th trong l ch s Trung Qu c ld Trong l ch s phong ki n hơn 2 nghìn năm Trung Qu c, trư c sau xu t hi n m y th i kỳ l ch s sán l n, ñư c s sách g i là “Th nh th ”, ví d như “văn c nh chi tr ” th i Tây Hán phát tri n t i Hán Vũ ð là c c th nh, “Trinh or quan chi tr ” nhà ðư ng ñ n Khai Nguyên th nh th , “Vĩnh tuyên chi tr ” nhà Minh g i là Th nh và “Khang Ung Càn th nh th ” nhà Thanh, còn có “chi n qu c th nh th ” mà ít ngư i bi t ñ n. Trong ñó ph n l n m i ngư i l y “th nh W th ” ñ g i th i “Khai Nguyên th nh th ” và “Khang Càn th nh th ”. Ngũ ñ i th nh th là ch các tri u ñ i sau khi k th a ñ i trư c ñã ñưa tri u ñình lên t i ñ nh cao th nh vư ng. Tây e Hán thành l p tri u ñ i phong ki n trên ñ ng ñ nát c a nhà T n, sau hơn 170 năm phát tri n m i ñ t t i ñ nh cao th nh vư ng. Khai Nguyên th nh th ñ i nhà ðư ng là xu t hi n sau th i kỳ lo n l c cu i nhà Tùy. Tr i qua Th g n trăm năm tr c tr . Nhà Minh tiêu di t các cu c n i d y, ñánh ñu i quân Nguyên Mông ra kh i Trư ng Thành, th ng nh t thiên h , tr i qua hơn n a th k xây d ng m i m ra c c di n ph n th nh t c “Vĩnh L c chi tr ”. Trong th i kỳ Minh Th n Tông V n L ch, chi n lo n xu t hi n và ñ n th i Sùng Trinh thì ñ i lo n, trư c khi quân Thanh ñánh vào ñã lo n l c trong g n n a th k . Sau khi vào Trung nguyên, quân Thanh m t 20 năm m i tiêu di t ñư c tàn quân Lý T Thành, Trương Hi n Trung; d p yên th l c nhà Minh vùng mi n nam. Nhà Thành ñư c thành l p trên cơ s ñ i lo n trong cu i th i kỳ nhà Minh. Tr i qua g n 70 năm m i chuy n ñ i lo n thành ñ i tr . Th i kỳ Chi n qu c có m t s ñ c bi t, b ngoài trông thì 7 nư c n m trong tình tr ng h n lo n, nhưng th c t là b c c chính tr m i ñư c hình thành sau khi tr i qua “L băng nh c ho i” và thôn tính lâu dài, các nư c có s n ñ nh khá lâu dài, cu i cùng nhà T n th c hi n th ng nh t, và ñ t t i ñ nh cao ñ i tr . Các th i th nh th ñ u có ñ c ñi m chung: Nhà nư c th ng nh t, kinh t ph n th nh, chính tr n ñ nh, qu c l c hùng m nh, văn hóa ph n vinh... Th i kỳ Xuân Thu “l băng nh c ho i”, Kh ng T coi ñó là “lo n th ”, nhưng cũng ch ng t ch ñ cũ s p s p ñ , ch ñ m i ñang hình thành. Bư c vào th i kỳ Chi n qu c, l n lư t có Lý Li nư c Ng y và Ngô Kh i nư c S thi hành cách tân, ñ n gi a và cu i th i kỳ Chi n qu c các nư c T n, Hàn, T , Tri u và Yên cũng m nh lên do thi hành cách tân, nh t là s cách tân nư c T n là ñư c ti n hành tri t ñ nh t, k t qu nư c T n m nh hơn 6 nư c kia. M c dù s cách tân c a các nư c khác nhau v m c ñ nhưng cu i cùng ñ u hoàn thành ho c cơ b n hoàn thành s cách tân ch ñ xã h i, ch ñ nô l b ch ñ phong kiên thay th . - 18 -
T th i Tây Chu thi hành phân phong chư h u tr i qua s thôn tính trong th i Xuân Thu, ñ n th i Chi n qu c ch còn l i 7 nư c. Vi c này có s khác bi t v b n ch t ñ i v i s phân chia ñ t nư c sau này. Ba tri u ñ i H , Thương Chu trư c nhà T n không th con là s th ng nh t th t s , ch ng qua ch tôn thiên t H , Thương, Chu là trung tâm liên minh tông t c, b i v y không th l y “phân chia” ñ xác ñ nh Chi n qu c. T “v n qu c” th i Xuân Thu ñ n “7 nư c” th i Chi n qu c là m t ti n b quan tr ng; t 7 nư c cu i cùng tr thành m t nư c là T n, T n Th y Hoàng xây d ng t p quy n trung ương th ng nh t là k t qu c a s ti p t c phát tri n c a l ch s Xuân Thu Chi n Qu c. Nhà Tân thôn tính 6 nư c, ph b ch ñ phân phong và thi hành ch ñ Qu n Huy n, do Trung ương t c Nhà vua chuyên ch , l n ñ u tiên bi n lý lu n “ñ i nh t th ng” ñư c ñ xư ng trong th i Xuân Thu thành hi n th c. T ñó v sau th ng nh t và phân chia không th tr thành m t trong nh ng nguyên t c phán ñoán s tuân th phát tri n xã h i. T t nhiên không th nói mi n là th ng nh t ñ u ñúng ñ n, phân chia là t i l i. Khi cu i m t tri u ñ i nào ñó m c n t ñ n t t cùng, s phát tri n c a s c s n xu t b c n tr nghiêm tr ng th m thí th t lùi, ñ i s ng nhân dân trong c nh nư c sôi l a b ng thì lúc ñó nông dân s kh i nghĩa “phân chia” s th ng nh t c a nó, tr thành l t t nhiên. C n ph i kh ng ñ nh ho c nói r ng “ñây là m t vi c t t”. Vi c ch t ch Mao Tr ch ðông kh ng ñ nh vai trò tích c c c a các cu c kh i nghĩa nông dân ñã nói lên ñi u ñó. Sau khi phân chia cu i cùng r i s th ng nh t, ñúng như câu nói “chia lâu r i h p”. ðây là qui lu t phát tri n c a l ch s Trung Qu c. S dĩ kh ng ñ nh “ñ i nh t th ng” b i vì nó ñã t o ra m t môi trư ng xã h i n ñ nh, có l i cho phát tri n s c s n xu t, có l i cho c i thi n ñ i s ng nhân dân. Như v y m c ñ th c hi n “ñ i nh t th ng” ñã tr thành ñi u ki n quan tr ng ñ ok xác ñ nh Th nh th . Văn ð th i Tây Hán , C nh ð ñ n Vũ ð là th i kỳ m mang lãnh th . V phía b c, ñánh b i Hung nô, chi n tranh kéo dào trong n a th k , cu i cùng ñu i Hung Nô t i vùng m c b c. Vùng M c nam v n b Hung Nô chi m bo gi cũng như ñư ng hành lang Hà Tây ñã qui nh p vào b n ñ nhà Hán; V phía tây, t c phía tây i Ng c Môn, mi n nam Tân Cương, th i nhà Hán g i là Tây v c b trinh ph c và tr thành lãnh th Nhà Hán; V phía ñông, ñánh b i Tri u Tiên, thu h i vùng Liên ñông; v phía nam, tây nam và ñông nam, t c Qu ng ðông, Vân Nam, E Tri t Giang, Phúc Ki n ngày nay ñ u tr thành m t b ph n c a nhà Hán. Ch y u là trong th i kỳ Vũ ð ñã th c hi n “ñ i nh t th ng” vư t xa nhà T n. of Nhà ðư ng khi th nh vư ng th c hi n “ñ i nh t th ng” là m t l n m r ng ti p sau nhà Hán, trong l ch s thư ng g i chung là “Hán ðư ng”. Nhà ðư ng ñánh b i Tu c-ki-xtan phía tây b c và l p ph An Tây ðô; ðánh b i Cao Cư L phía ñông b c, l p ph An ðông ðô, l p ph ñô ñ c H c Th y ñô H c Long Giang ñ qu n lý khu ld v c ñông b c. Th i Khai Nguyên c c th nh, biên cương vư t c th i Tây Hán. or Hán ðư ng th c hi n s th ng nh t hơn bao gi h t, là hai th i kỳ quan tr ng m r ng biên cương c a Trung Qu c. W Trong th i Vĩnh L c, Tuyên ð c nhà Minh, ñã ti n ñánh h u du nhà Nguyên t hai hư ng b c và tây b c, ki m soát c vùng nam b c ð i M c; Tây nam và vùng mi n nam t c Vân Nam, Qúi Châu ngày nay thi hành ch ñ Th Tư, qui thu c quy n qu n lý c a Trung ương. Các nư c xung quanh như An Nam, Xiêm, Tri u Tiên ... ñ u là e nư c tr c thu c c a nhà Minh. Sau th i Vĩnh Tuyên, phía b c và tây b c Trư ng Thành l i rơi vào s ki m soát Th c a Mông C , lúc hoà lúc chi n v i nhà Minh, biên cương nhà Minh l i có ph n thu h p. Ngoài nhà Nguyên ch có Khang Hy th nh th có th sánh v i th i Hán ðư ng v biên cương r ng l n. Vua Ung Chính nói r ng: t xưa Trung Qu c và nư c ngoài là m t, ngư i ñông ñ t r ng, chưa t ng có tri u ñ i nào như ta”. Trong th c t mãi t i năm th 24 Can Long, nhà Thanh m i bình ñ nh ñư c Chun-gơ, Thanh H i, nam b c Tân Cương, Tây T ng và n m dư i quy n qu n lý c a trung ương. T th i Khang Hy ng ng vi c xây d ng Trư ng Thành, như v y m i phá v s ngăn cách h ng 2000 năm, khi n cho Trung Qu c và nư c ngoài th c s tr thành m t nhà, ñ t n n t ng cho s hình thành b n ñ Trung Qu c hi n ñ i và qu c gia g m nhi u dân t c. M i th i th nh th ñ u th c hi n s yên n, s n xu t phát tri n v ng ch c, lương th c d i dào, kho b c nhà nư c sung túc trong ñi u ki n “ð i nh t th ng”. Th i Hán Vũ ð “Hán th nh hơn 60 năm, h i n i yên n, kho b c sung túc”. Trong th i gian Khai Nguyên, Thiên B o nhà ðư ng, nhà nào nhà n y ñ u có lương th c d tr h ng vài năm. Th i Vĩnh-Tuyên nhà Minh, ngư i dân yên n sung túc. Th i Khang Hy nhà Thanh, d tr qu c gia sung túc. Th i Càn Long ñ t nư c hưng th nh, d tr d i dào, c th y 4 l n mi n thu và lương th c trong c nư c, t ng c ng lên t i 120 tri u l ng b c. Kho b c nhà nư c lên t i g n 80 tri u l ng b c, cho dù có chi n lo n v n ñ t t i 2-30 tri u l ng, nhi u ñ n hơn 60 tri u l ng. - 19 -
Chương 6. Trung Hoa Huy n bí Phúc ñi Nh t 1. T Sau khi T n Th y Hoàng xưng vua luôn mong sao ñư c trư ng sinh b t lão, ông nghe nói trên bi n B t h i có núi tiên, trên núi có thu c trư ng sinh b t lão, do ñó liên c ngư i xu ng bi n tìm thu c tiên. Ngư i ñ u tiên xu ng bi n tìm thu c tiên cho T n Th y Hoàng là Lư Sinh ngư i nư c Yên. Ông xu t phát t Thi t Th ch t c T n Hoàng ð o ngày nay, nhưng ông không tìm ñư c thu c tiên. Hi n nay Công viên ðông Sơn thành ph T n Hoàng ð o còn có di ch “Nơi xu ng bi n tìm thu c tiên cho T n Th y Hoàng”. Năm 1992, nơi ñây ñã xây d ng lên b c tư ng T n Th y Hoàng b ng ñá hoa cương ñen cao 6 mét, n ng 80 t n. Lư Sinh không tìm ñư c thu c ti n, T n Th y Hoàng l i c T Phúc xu ng bi n tìm thu c tiên. Sau chuy n ñi bi n ñ u tiên, T Phúc nói ñã tìm th y núi tiên B ng Lai, trông th y thu c tiên nhưng ñ i th n trên núi chê ông mang l v t quá ít không cho ông thu c tiên mang v , nói r ng mu n ñư c thu c tiên thì ph i cúng bi u nhi u nam n và th gi i. T n Th y Hoàng nghe T Phú nói ñã tìm ok ñư c thu c tiên r t ph n kh i li n tuy n ch n 3 nghìn nam ñ ng và n ñ ng cùng các th gi i giao cho T Phúc, l nh cho T Phúc ñi tìm thu c tiên. T Phúc ñi m t vòng trên bi n v n không tìm ñư c thu c tiên li n quay v nói v i bo T n Th y Hoàng r ng l n này không l y ñư c thu c tiên là vì nh ng con Giao Long trên bi n c n tr , không cho thuy n vào b , mu n lên ñư c núi tiên ph i c thêm các tay cung tên gi i và vũ khí tân ti n. Th t không ng lúc này T n E Th y Hoàng n m mơ th y ông giao chi n v i th n bi n, theo l i th y bói th n bi n chính là bi u tư ng c a Giao Long. B i v y T n Th y Hoàng tin vào l i T of Phúc, l i cho ông thêm các tay cung tên và vũ khí, ñ ng th i ñích thân ra bi n. Khi thuy n ñ n g n m t hòn ñ o thì b ng nhiên g p m t con cá l n, T n Th y Hoàng ñích thân b n ch t con cá ld và cho r ng l n này lên núi tiên là không thành v n ñ gì n a. Nào ng v n không tìm th y th n tiên và thu c tiên, T Phúc không dám ñ n g p T n Th y Hoàng bèn d n 3 nghìn nam ñ ng và n ñ ng cùng m t s th gi i or t i Nh t B n, và sinh s ng t i ñó. Cu i cùng T Phúc ch t vùng Phu-gi Nh t. Nh t có r t nhi u truy n thuy t và s sách nói v T Phúc, có h c gi th m chí cho r ng T Phúc là Th n Vũ W Thiên Hoàng n i ti ng trong l ch s gây d ng lên nư c Nh t. Nhân dân Nh t cũng tôn sùng T Phúc là Tiên Thánh c a mình, tôn ông là “Th n Tư Nông” và “Th n Tư Dư c”. Di ch c a T Phúc t i Nh t hi n còn b o t n m T Phúc, cung T Phúc, ðá T Phúc và ñài k ni m T Phúc ñ n Nh t...Năm 1991, Nhân dân Nh t còn xây e d ng m t công viên g i là “con ñư ng T Phúc”. Mùa thu h ng năm m i ngư i còn cúng ph ng T Phúc. C 50 Th năm l i t ch c m t cu c t l long tr ng. 2. M c Can ðôn Hoàng Hang M c Cao ðôn Hoàng là m t di ch ph t giáo có qui mô l n nh t và ñư c b o t n tr n v n nh t trên th gi i. Kho báu ngh thu t khi n c th gi i khâm ph c này t i sao l i xây d ng trên vánh núi sa m c Gô-bi tây b c Trung Qu c? Tương tuy n, di ch hang M c Cao ðôn Hoàng là do m t hoà thư ng tên là L c Tôn ñ t cho. Năm 366 công nguyên, hoà thư ng L c Tôn ñ n chân núi Tam Nguy ðôn Hoàng, lúc ñó là hoàng hôn, chưa tìm ñư c nơi ngh , ông ñang ñ n ñó r i ng ng ñ u lên thì trông th y c nh tư ng kỳ l xu t hi n trư c m t, th y trên núi Ô-xa ñ i di n óng ánh loá m t, hình như có muôn vàn ph t hi n ra trong ánh vàng l p lánh. Hoà thư ng b cu n hút b i c nh tư ng này và nghĩ r ng: nơi ñây qu là m t mi n ñ t l . Do ñó ông thuê ngư i ti n hành ñ c tr m, qui mô ngày càng l n, ñ n ñ i Nhà ðư ng nơi ñây ñã ñ c ñư c hơn m t nghìn hang ñá. Các chuyên gia sau m t th i gian dài nghiên c u cho r ng vi c ñ c tr m hang M c Cao không ph i là ng u nhiên mà là s k t tinh trí tu c a nhân dân th i c ñ i. Ch n ñ a ch t i m t vùng th m xanh trên sa m c ñã th hi n tư tư ng v s cách bi t gi a ph t giáo v i cu c s ng th t c và h i nh p v i thiên nhiên. - 20 -