Bài giảng bảo tồn đa dạng sinh học part 9

Chia sẻ: Sadfaf Asfsggs | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:12

Thêm vào BST

Báo xấu

109
lượt xem 17
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bảng số liệu này được lập cho mỗi mùa hoặc mỗi năm. Bảng số liệu gốc của mùa bẫy đầu tiên chưa cung cấp cho ta nhiều thông tin. Song khi ta có các số liệu cho mùa thứ 2 hoặc ở khu bảo tồn khác thì việc phân tích sẽ có nhiều ý nghĩa, đặc biệt là xu hướng biến đổi về thành phần loài, số lượng của các loài, số lượng cá thể giữa các sinh cảnh. Nếu chúng ta có đủ số liệu bắt và đánh dấu từ các lưới bẫy thì có thể so sánh được...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bài giảng bảo tồn đa dạng sinh học part 9

KiÓu sinh c¶nh A B C ... - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn 2 - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn ... B¶ng sè liÖu nμy ®−îc lËp cho mçi mïa hoÆc mçi n¨m. B¶ng sè liÖu gèc cña mïa bÉy ®Çu tiªn ch−a cung cÊp cho ta nhiÒu th«ng tin. Song khi ta cã c¸c sè liÖu cho mïa thø 2 hoÆc ë khu b¶o tån kh¸c th× viÖc ph©n tÝch sÏ cã nhiÒu ý nghÜa, ®Æc biÖt lμ xu h−íng biÕn ®æi vÒ thμnh phÇn loμi, sè l−îng cña c¸c loμi, sè l−îng c¸ thÓ gi÷a c¸c sinh c¶nh. NÕu chóng ta cã ®ñ sè liÖu b¾t vμ ®¸nh dÊu tõ c¸c l−íi bÉy th× cã thÓ so s¸nh ®−îc mËt ®é thó, mÆc dï viÖc sö dông c¸c sè l−îng c¸ thÓ lμm dÉn chøng cho xu h−íng biÕn ®æi dÔ h¬n nhiÒu. 9.2.4 Gi¸m s¸t c¸c quÇn thÓ chim Gi¸m s¸t c¸c quÇn thÓ chim còng cã ý nghÜa t−¬ng tù nh− gi¸m s¸t c¸c quÇn thÓ thó nhá hoÆc c¸c chñng quÇn Õch nh¸i. C¸c ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t sÏ cho ta biÕt vÒ t×nh tr¹ng cña khu b¶o tån, biÕt ®−îc nh÷ng biÕn ®æi vÒ sè l−îng (møc ®é phong phó cña c¸c loμi theo thêi gian), tÝnh hiÖu qu¶ cña nh÷ng biÖn ph¸p qu¶n lÝ ®· ¸p dông. §Ó cã thÓ gi¸m s¸t mét c¸ch thÝch hîp vμ hiÖu qu¶ chóng ta cÇn x¸c ®Þnh mét nhãm c¸c loμi t−¬ng ®èi dÔ quan s¸t, kh«ng tèn kÐm, dÔ ®Þnh lo¹i vμ nh÷ng ®Þa ®iÓm mμ ë ®ã sö dông cïng mét ph−¬ng ph¸p cã thÓ b¾t ®−îc nhiÒu loμi nh− c¸c loμi sèng ë sinh c¶nh trèng, dÔ quan s¸t vμ nh÷ng loμi kiÕm ¨n, lμm tæ trong c¸c c©y bôi vμ cã thÓ b¾t t¹i æ. Còng cã thÓ chän c¸c loμi dÔ dμng sö dông cho môc ®Ých gi¸o dôc quÇn chóng. Sö dông l−íi mê ®Ó b¾t chim lμ mét trong nh÷ng ph−¬ng ph¸p dÔ lμm vμ cã hiÖu qu¶ trong ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t quÇn thÓ chim rõng. Tuy nhiªn l−íi mê kh«ng thÓ ¸p dông ®−îc cho tÊt c¶ c¸c loμi chim v× mét sè loμi bay qu¸ cao (trªn c¸c ngän c©y) hay kÝch th−íc cña chóng qu¸ lín. • Chän ®Þa ®iÓm gi¨ng l−íi mê Th−êng l−íi mê ®−îc gi¨ng trªn c¸c tuyÕn ®iÒu tra ®· x¸c ®Þnh. Tuy nhiªn tuyÕn ®Æt l−íi cô thÓ thÕ nμo tuú thuéc néi dung cÇn gi¸m s¸t. C¸ch gi¨ng l−íi: T×m 2 c©y ®øng c¸ch nhau ®óng b»ng chiÒu dμi cña l−íi mê (12 hay 16m) vμ treo l−íi trªn 2 c©y ®ã. NÕu kh«ng cã c©y th× dïng 2 cäc th¼ng xuèng ®Êt ë ®óng kho¶ng c¸ch. Kh¸c víi c¸c lo¹i bÉy thó, l−íi mê kh«ng dïng h×nh thøc thu hót con vËt mμ chØ ®¬n gi¶n lμ chóng n»m ë ®Êy vμ chê chim t×nh cê bay qua mμ v−íng vμo l−íi. V× vËy cÇn chó ý gi¨ng l−íi sao cho c¸c loμi chim khã ph¸t hiÖn vμ tr¸nh l−íi. T¹i ranh giíi gi÷a c¸nh ®ång vμ rõng c©y, gi÷a sinh c¶nh trèng vμ sinh c¶nh kÝn, n¬i chim bay tõ vïng cã ¸nh s¸ng vμo vïng tèi lμ nh÷ng ®iÓm ®Æt l−íi tèt nhÊt v× l−íi khã bÞ ph¸t hiÖn. • §iÒu tra kiÓm kª NÕu chØ ®iÒu tra thμnh phÇn loμi chim cña khu b¶o tån th× chóng ta ®i däc c¸c tuyÕn vμ gi¨ng l−íi mê t¹i mçi ®iÓm n¬i kiÓu sinh c¶nh thay ®æi nh− ®· lμm tr−íc ®©y. NÕu muèn so s¸nh gi÷a c¸c sinh c¶nh th× chóng ta kh«ng ®−îc ®Æt c¸c l−íi c¸ch nhau d−íi 100m vμ cÇn sè l−íi ®Æt ë mçi kiÓu sinh c¶nh lμ nh− nhau. VÞ trÝ ®Æt l−íi ph¶i ®−îc ®¸nh dÊu cè ®Þnh cho c¸c n¨m nghiªn cøu gi¸m s¸t, sè lÇn vμ sè l−íi sö dông trong mçi lÇn ë mçi n¨m hay mçi mïa ph¶i b»ng nhau. C¸ch lμm ®ã sÏ cho ta biÕt ®−îc loμi nμo ®Êy xuÊt hiÖn hoÆc biÕn mÊt khái c¸c kiÓu sinh c¶nh kh¸c nhau. 97
• Gi¸m s¸t c¸c xu h−íng cña quÇn thÓ Môc ®Ých gi¸m s¸t nh»m ®Ó biÕt sè l−îng chim t¨ng hay gi¶m. C¸ch lμm lμ gi¨ng l−íi mê däc c¸c tuyÕn tû lÖ víi ®é phong phó t−¬ng ®èi cña mçi kiÓu sinh c¶nh víi kho¶ng c¸ch 100m mét däc theo tuyÕn ®iÒu tra. • KiÓm tra l−íi mê L−íi cÇn ®−îc kiÓm tra th−êng xuyªn. N¬i cã bãng r©m, cÇn kiÓm tra l−íi 1,5 - 2 giê mét lÇn, n¬i mÆt trêi chiÕu trùc tiÕp sau mçi 0,5 - 1 giê. Trêi m−a nhá kiÓm tra 0,5 - 1 giê mét lÇn, trêi m−a to kh«ng nªn gi¨ng l−íi. ¸nh s¸ng mê lμm cho l−íi khã ph¸t hiÖn, v× vËy nh÷ng giê ®Çu cña b×nh minh vμ tr−íc hoμng h«n lμ thêi gian bÉy chim tèt nhÊt. Chóng ta tÝnh giê/ bÉy tõ thêi ®iÓm gi¨ng bÉy thø nhÊt vμo buæi s¸ng cho ®Õn thêi ®iÓm thu bÉy thø nhÊt. Vμo cuèi mçi ngμy bÉy ta cã thÓ cuén ®Ó l−íi treo trªn c©y vμ vμo buæi h«m sau ta míi më l−íi l¹i. Còng nh− ®èi víi ®Æt bÉy thó, chóng ta ph¶i cã sè giê/ bÉy gièng nhau ë c¸c sinh c¶nh nghiªn cøu. NÕu ®Æt 5 l−íi trong mét sinh c¶nh vμ l−íi gi¨ng trong 5 giê, khi ®ã ta cã 25 giê/ l−íi vμ lμm nh− vËy trong 4 ngμy th× ta kh¶o s¸t ®iÓm nghiªn cøu ®ã 100 giê/ l−íi. • Xö lý chim b¾t ®−îc: + Gì chim khái l−íi nhÑ nhμng, kh«ng g©y th−¬ng tÝch vμ kh«ng lμm r¸ch l−íi. + X¸c ®Þnh loμi vμ giíi tÝnh cña chim. + KiÓm tra chim ®· tr−ëng thμnh hay cßn non. Chim non th−êng cã bé l«ng kh¸c víi chim tr−ëng thμnh. + KiÓm tra t×nh tr¹ng sinh s¶n; Chim bÞ mÊt l«ng ë vïng ngùc cã thÓ lμ ®ang Êp trøng (th−êng chØ cã con c¸i Êp trøng). Chim trèng tÝch tinh dÞch quanh khu hËu m«n vμo mïa sinh s¶n. Chóng cã thÓ cã vïng quanh hËu m«n s−ng lªn, ®ã lμ dÊu hiÖu sinh s¶n râ rμng. + KiÓm tra sù thay l«ng: Trong thêi gian thay l«ng, l«ng c¸nh vμ l«ng ®u«i kh«ng dμi b»ng nhau. + §¸nh dÊu chim: NÕu cã vßng sè ®o th× ®eo nã vμo ch©n chim, cÇn cã 3-4 lo¹i vßng cã kÝch th−íc kh¸c nhau ®Ó chän lo¹i thÝch hîp nhÊt cho loμi b¾t ®−îc. NÕu kh«ng cã vßng th× c¾t mét Ýt l«ng ®u«i ngoμi ®Ó ®¸nh dÊu lμ chim ®· bÞ b¾t. + Th¶ l¹i chim ngay t¹i n¬i mμ nã bÞ b¾t. + Tr¸nh c¸c sù cè trong bÉy b¾t chim: - Chim bÞ chÕt trong l−íi: th−êng x¶y ra ë 2 tr−êng hîp do qu¸ nãng khi ®Æt l−íi d−íi ¸nh mÆt trêi hoÆc do bÞ −ít khi trêi m−a to. Trong tr−êng hîp nμy, cÇn rót ng¾n thêi gian gi÷a c¸c lÇn th¨m l−íi. Nguyªn t¾c chunglμ tû lÖ chÕt ph¶i nhá h¬n 5%. NÕu tû lÖ chim chÕt lín h¬n 5%, cÇn thiÕt ph¶i xem xÐt l¹i ph−¬ng ph¸p vμ quy tr×nh bÉy b¾t. - L−íi kh«ng b¾t ®−îc chim: cã thÓ trong mét sè ®ît ®Æt bÉy cã mét sè l−íi kh«ng thÓ b¾t ®−îc chim. Trong tr−êng hîp nμy, nªn xem xÐt mét sè nguyªn nh©n nh− : chÊt l−îng l−íi, vÞ trÝ ®Æt bÉy, ¸nh s¸ng n¬i ®Æt bÉy, thêi gian më l−íi vμ thêi gian ®Æt l−íi kÐo dμi (chim biÕt n¬i ®Æt bÉy) 98
• Ph©n tÝch kÕt qu¶ bÉy b¾t b»ng l−íi mê B−íc ®Çu tiªn trong qu¸ tr×nh ph©n tÝch sè liÖu vμ lËp b¶ng sè liÖu: §èi víi mçi mïa hoÆc mçi n¨m bÉy b¾t ta cÇn lËp mét b¶ng nh− vËy. Sè liÖu lÇn bÉy b¾t mïa ®Çu hoÆc n¨m ®Çu ch−a cho ta mét kh¸i niÖm g× nh−ng c¸c mïa hoÆc sau sÏ cho thÊy sù biÕn ®æi vÒ thμnh phÇn loμi, vÒ sè l−îng c¸c loμi, ph¶n ¸nh t×nh h×nh tμi nguyªn cña khu b¶o tån t¨ng hay gi¶m vμ hiÖu qu¶ cña c«ng t¸c qu¶n lý. MÉu biÓu 11.4: BiÓu sè liÖu gèc ph©n tÝch kÕt qu¶ bÉy b¾t b»ng l−íi mê KiÓu sinh c¶nh A B C ... Sè ®iÓm ®Æt l−íi Sè l−íi ®Æt ë mçi ®iÓm Sè ngμy më l−íi Tæng sè c¸c sè liÖu ghi trªn 1. Loμi - Sè c¸ thÓ b¾t ngμy ®Çu - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn 2 - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn 3 - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn n 2. Loμi - Sè c¸ thÓ b¾t ngμy ®Çu - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn 2 - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn ... 10 §iÒu tra, gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ ®a d¹ng loμi thùc vËt C¸c loμi thùc vËt cã thÓ cho biÕt nhiÒu vÒ t×nh tr¹ng, gãp phÇn vμo tÝnh ®a d¹ng sinh häc chung cña khu b¶o tån. §iÒu tra, gi¸m s¸t thùc vËt cho phÐp ta biÕt tÊt c¶ hoÆc nhiÒu loμi thùc vËt trong khu b¶o tån ®ang ®−îc b¶o vÖ tèt nh− thÕ nμo bëi chiÕn l−îc qu¶n lý b¶o tån. §iÒu tra thùc vËt sÏ gióp chóng ta nhËn d¹ng c¸c kiÓu sinh c¶nh vμ ph©n bè cña chóng trong khu b¶o tån. Thùc vËt sinh tr−ëng nhanh nªn cã ¶nh h−ëng ®Õn nh÷ng thay ®æi cña m«i tr−êng. V× vËy, ®iÒu tra thùc vËt sÏ gióp ta gi¸m s¸t vμ nhËn ra nh÷ng thay ®æi cña sinh c¶nh vμ nguyªn nh©n lμm thay ®æi (do ho¹t ®éng cña con ng−êi, do ®éng vËt hoang d·, do s©u h¹i, bÖnh dÞch vμ c¸c thiªn tai, …). Trªn c¬ së c¸c sè liÖu ®iÒu tra ng−êi qu¶n lý ®Ò ra nh÷ng biÖn ph¸p tÝch cùc ®Ó æn ®Þnh, triÖt tiªu hoÆc duy tr× c¸c thay ®æi ®ã nh− mét bé phËn cña chiÕn l−îc qu¶n lý khu b¶o tån. Ho¹t ®éng qu¶n lý cã thÓ bao gåm c¸c biÖn ph¸p nh− phôc håi sinh c¶nh, kiÓm tra viÖc ®èt c¸c tr¶ng cá, c¸c b¶o vÖ ®Æc biÖt,... ViÖc ®iÒu tra cã thÓ tËp trung vμo c¸c loμi thùc vËt nh¹y c¶m víi nh÷ng biÕn ®æi ®Æc biÖt, cã thÓ sö dông nh− nh÷ng loμi chØ thÞ cho sù biÕn ®æi hay xuèng cÊp sinh c¶nh. V× vËy, cã thÓ phôc vô nh− mét hÖ thèng c¶nh b¸o sím c¸c vÊn ®Ò m«i tr−êng. • §iÒu tra, gi¸m s¸t ®a d¹ng loμi thùc vËt ë mçi d¹ng sinh c¶nh cÇn thiÕt ph¶i quan t©m ®Õn tÊt c¶ c¸c d¹ng sèng cã trong sinh c¶nh ®ã, bao gåm: c©y th©n gç, c©y th©n th¶o, thùc vËt ngo¹i tÇng (d©y leo, thùc vËt ký sinh, …) • C¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra thùc vËt ®· ®−îc tr×nh bμy kü trong m«n häc §iÒu tra rõng. Liªn quan ®Õn gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ ®a d¹ng thμnh phÇn loμi thùc vËt, ë ®©y chØ l−u ý ®Õn mét sè tr×nh tù trong ®iÒu tra, gi¸m s¸t c¸c d¹ng sèng cña thùc vËt víi 2 h×nh thøc, ®ã lμ: ®iÒu tra theo tuyÕn vμ ®iÒu tra trªn « tiªu chuÈn. 99
10.1 §iÒu tra, gi¸m s¸t theo tuyÕn 10.1.1 LËp tuyÕn ®iÒu tra Còng gièng nh− ®iÒu tra, gi¸m s¸t ®éng vËt; sau khi x¸c ®Þnh c¸c d¹ng sinh c¶nh chÝnh cña khu b¶o tån (khu vùc cÇn gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸), trªn c¬ së nguån lùc, kinh phÝ vμ môc tiªu ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t chóng ta cÇn x¸c ®Þnh khu vùc lËp tuyÕn ®iÒu tra, sè tuyÕn ®iÒu tra, gi¸m s¸t cÇn lËp vμ sè lÇn lËp l¹i cho mçi ®ît ®iÒu tra. • Cù ly c¸c tuyÕn: Kho¶ng c¸ch gÇn xa cña c¸c tuyÕn phô thuéc vμo møc ®é chi tiÕt cña ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t. §èi víi ®iÒu tra, gi¸m s¸t thùc vËt kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c tuyÕn cã thÓ chän lùa trong kho¶ng tõ 100m - 1000m (1km). • H−íng tuyÕn: Trong ®iÒu tra thùc vËt, h−íng tuyÕn ph¶i vu«ng gèc víi ®−êng ®ång møc chÝnh ®Ó cã thÓ ghi nhËn ®−îc sù thay ®æi cña thμnh phÇn thùc vËt theo ®Þa h×nh hoÆc sinh c¶nh. 10.1.2 Thu thËp d÷ liÖu trªn tuyÕn • X¸c ®Þnh cù ly ghi chÐp: T−¬ng tù nh− cù ly gi÷a c¸c tuyÕn, trªn mçi tuyÕn ®iÒu tra ®· ®−îc lËp cÇn ®¸nh dÊu chia ®o¹n ®Ó ghi chÐp, thu thËp d÷ liÖu. Tïy theo møc ®é chi tiÕt cña ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t, cù ly ghi chÐp cã thÓ x¸c ®Þnh víi kho¶ng c¸ch tõ 100m - 500m. • Ghi chÐp d÷ liÖu: T¹i c¸c ®iÓm ®· x¸c ®Þnh, chóng ta tiÕn hμnh ghi chÐp toμn bé c¸c loμi c©y gÆp ®−îc trªn tuyÕn. D÷ liÖu thu thËp ®èi víi c¸c loμi thùc vËt tïy theo tõng d¹ng sèng kh¸c nhau. + §èi víi c©y th©n gç: cÇn thiÕt ph¶i x¸c ®Þnh tªn loμi; ®o c¸c d÷ liÖu vÒ chiÒu cao (H), ®−êng kÝnh ngang ngùc (D1,3); ghi nhËn ®Æc ®iÓm sinh tr−ëng; phÈm chÊt c©y. + §èi víi c©y th©n th¶o: c¸c d÷ liÖu ghi nhËn bao gåm tªn loμi, −íc l−îng ®é che phñ (%), ®Æc ®iÓm ph©n bè, … + §èi víi thùc vËt ngo¹i tÇng: cÇn thiÕt ghi nhËn c¸c d÷ liÖu nh− tªn loμi, ®é nhiÒu (®é phong phó t−¬ng ®èi), tÇng ph©n bè cña loμi. Chó ý: - ViÖc ghi nhËn tªn loμi thùc vËt ®èi víi c¶ 3 d¹ng sèng nªu trªn nÕu ch−a thÓ x¸c ®inh ®−îc t¹i hiÖn tr−êng, cÇn ®Æt ký hiÖu cho c©y ®ång thêi thu h¸i mÉu hoÆc chôp ¶nh, … mang vÒ ®Ó tra cøu sau. - Mét trong nh÷ng h¹n chÕ cña h×nh thøc ®iÒu tra trªn tuyÕn lμ kh«ng thÓ −íc l−îng ®−îc mËt ®é c©y (Ntb) cña c¸c loμi c©y th©n gç. 10.2 §iÒu tra, gi¸m s¸t theo « tiªu chuÈn Kh¸c víi ®iÒu tra theo tuyÕn, ®iÒu tra theo « tiªu chuÈn gióp cho ng−êi ®iÒu tra cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc diÖn tÝch ®iÒu tra vμ ghi chÐp d÷ liÖu mét c¸ch cô thÓ, chi tiÕt h¬n. 100 H×nh 11.2. §iÒu tra vμ ghi chÐp sè liÖu trªn « tiªu chuÈn
• Cã 2 lo¹i « tiªu chuÈn: « tiªu chuÈn t¹m thêi vμ « tiªu chuÈn cè ®Þnh. ViÖc lùa chän « tiªu chuÈn lo¹i nμo cßn tïy thuéc vμo yªu cÇu cña ch−¬ng tr×nh ®iÒu tra, gi¸m s¸t. Mét nguyªn t¾c khi x©y dùng vμ thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc lμ cÇn ph¶i tuyÖt ®èi tu©n thñ viÖc ®iÒu tra lËp l¹i. Do ®ã, trong gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc tèt nhÊt nªn chän « tiªu chuÈn cè ®Þnh. • Ph−¬ng ph¸p ®Æt « tiªu chuÈn: cã thÓ lùa chän mét trong 3 ph−¬ng ph¸p: ngÉu nhiªn, hÖ thèng hay ®iÓn h×nh. 10.2.1 §èi víi thùc vËt th©n gç • X¸c ®Þnh h×nh d¹ng, kÝch th−íc vμ sè l−îng « tiªu chuÈn: + §èi víi ph−¬ng ph¸p « tiªu chuÈn ®iÓn h×nh: ®Ó ®iÒu tra ®a d¹ng thμnh phÇn loμi thùc vËt th©n gç kh«ng thÓ Ên ®Þnh tr−íc diÖn tÝch « tiªu chuÈn mμ ph¶i x¸c ®Þnh th«ng qua qu¸ tr×nh ®iÒu tra trªn thùc tÕ. ViÖc ®iÒu tra cã thÓ b¾t ®Çu tõ « tiªu chuÈn cã diÖn tÝch tèi thiÓu, sau ®ã më réng dÇn diÖn tÝch « cho ®Õn khi sè liÖu ghi nhËn vÒ thμnh phÇn loμi kh«ng cßn thay ®æi (møc æn ®Þnh loμi) th× dõng l¹i DiÖn tÝch « tiªu chuÈn ®−îc x¸c ®Þnh trong tr−êng hîp nμy gäi lμ diÖn tÝch biÓu hiÖn loμi. H×nh d¹ng « tiªu chuÈn cã thÓ lμ h×nh ch÷ nhËt, h×nh vu«ng hoÆc h×nh trßn Cã thÓ biÓu thÞ viÖc x¸c ®Þnh diÖn tÝch biÓu hiÖn loμi b»ng ®å thÞ sau: Sè loμi æn ®Þnh loμi DiÖn tÝch «tc (S) DiÖn tÝch biÓu hiÖn loμi §å thÞ 11.1: X¸c ®Þnh diÖn tÝch biÓu hiÖn loμi + §èi víi ph−¬ng ph¸p ngÉu nhiªn, hÖ thèng: - DiÖn tÝch « tiªu chuÈn th−êng ®−îc Ên ®Þnh tr−íc. Tïy thuéc vμo ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra, diÖn tÝch « tiªu chuÈn cã thÓ chän trong kho¶ng tõ 100 m2 - 2.500 m2. H×nh d¹ng « tiªu chuÈn cã thÓ lμ h×nh ch÷ nhËt, h×nh vu«ng hoÆc h×nh trßn. - X¸c ®Þnh dung l−îng mÉu (sè « tiªu chuÈn) cho tõng sinh c¶nh theo c«ng thøc: t 2 .V% 2 N ct ≥ Δ% Trong ®ã: t = 1,96 V%: hÖ sè biÕn ®éng vÒ sè loμi, ®−îc tÝnh theo c«ng thøc: 101
(∑ x )2 ⎛ ⎞ ⎜ x− ⎟ ⎜∑ 2 ⎟ n V % = × 100 víi S = ⎝ ⎠ S n −1 X S: sai tiªu chuÈn mÉu n: sè « rót mÉu thö (th−êng chän n ≥ 30) x: sè loμi trªn mçi « Δ%: sai sè cho phÐp tõ 1% - 10%. Th−êng rót thö 30 « ®Ó ®iÒu tra, nÕu sè liÖu ghi nhËn kh«ng ®¶m b¶o dung l−îng mÉu cÇn thiÕt theo c«ng thøc trªn th× cÇn ph¶i tiÕn hμnh ®iÒu tra bæ sung, ng−îc l¹i nÕu dung l−îng mÉu cÇn thiÕt ®· ®¶m b¶o qua tÝnh to¸n th× viÖc ®iÒu tra bæ sung kh«ng cßn cÇn thiÕt. - Sau khi x¸c ®Þnh sè l−îng « tiªu chuÈn rót mÉu thö, tiÕn hμnh x¸c ®Þnh cù ly gi÷a c¸c tuyÕn vμ cù ly gi÷a c¸c « trªn tuyÕn. • Tæ chøc ®iÒu tra vμ thu thËp sè liÖu trªn « tiªu chuÈn: ViÖc thu thËp sè liÖu tiÕn hμnh trªn « tiªu chuÈn theo sinh c¶nh, trong tõng « tiªu chuÈn ghi nhËn tªn loμi, c¸c chØ tiªu vÒ sinh tr−ëng nh− ®−êng kÝnh ngang ngùc (D1,3), chiÒu cao c¶ c©y (Hcc), chiÒu cao d−íi cμnh (Hdc), ®−êng kÝnh t¸n (Dt), phÈm chÊt c©y, t×nh h×nh sinh tr−ëng,… MÉu biÓu 11.5: BiÓu ®iÒu tra, gi¸m s¸t thùc vËt th©n gç ¤tc sè: Ngμy ®iÒu tra: Ng−êi/nhãm ®iÒu tra: Tr¹ng th¸i rõng/kiÓu sinh c¶nh: vÞ trÝ: ch©n/s−ên/®Ønh Stt Loμi c©y D1,3 Hcc Hdc Dt TÇng Sinh tr−ëng/ PhÈm VËt (cm) (m) (m) (m) thø s©u bÖnh chÊt hËu h¹i Chó ý: viÖc ghi nhËn vμ ký hiÖu ®èi víi c¸c loμi ch−a thÓ x¸c ®Þnh ®−îc tªn gièng nh− h×nh thøc ®iÒu tra theo tuyÕn. • Mèi quan hÖ loμi: TÝnh ®a d¹ng thμnh phÇn thùc vËt cßn thÓ hiÖn ë mçi quan hÖ gi÷a c¸c loμi víi nhau. §Æc biÖt ë rõng hçn loμi nhiÖt ®íi bao gåm nhiÒu loμi c©y cïng tån t¹i. Thêi gian cïng tån t¹i cña mét sè loμi trong ®ã phô thuéc vμo møc ®é phï hîp hay ®èi kh¸ng gi÷a chóng víi nhau trong qu¸ tr×nh lîi dông nh÷ng yÕu tè m«i tr−êng, cã thÓ ph©n ra 3 tr−êng hîp: + Liªn kÕt d−¬ng: lμ tr−êng hîp nh÷ng loμi c©y cã thÓ cïng tån t¹i suèt qu¸ tr×nh sinh tr−ëng, gi÷a chóng kh«ng cã sù c¹nh tranh vÒ ¸nh s¸ng, vÒ c¸c chÊt dinh d−ìng trong ®Êt vμ kh«ng lμm h¹i nhau th«ng qua c¸c chÊt hoÆc sinh vËt trung gian kh¸c. 102
+ Liªn kÕt ©m: lμ tr−êng hîp nh÷ng loμi c©y kh«ng thÓ tån t¹i l©u dμi bªn c¹nh nhau ®−îc do cã nh÷ng ®èi kh¸ng quyÕt liÖt trong qu¸ tr×nh lîi dông c¸c yÕu tè m«i tr−êng (¸nh s¸ng, chÊt dinh d−ìng, n−íc,…), cã khi lo¹i trõ víi nhau th«ng qua nhiÒu yÕu tè nh−: ®éc tè l¸ c©y, c¸c tinh dÇu hoÆc sinh vËt trung gian, … + Quan hÖ ngÉu nhiªn: lμ tr−êng hîp nh÷ng loμi c©y tån t¹i t−¬ng ®èi ®éc lËp víi nhau. Tuy nhiªn, nghiªn cøu ®Çy ®ñ mèi quan hÖ gi÷a c¸c loμi c©y trong rõng tù nhiªn lμ mét vÊn ®Ò rÊt phøc t¹p, ®ßi hái c¨n cø trªn nhiÒu yÕu tè. Trong ph¹m vi bμi gi¶ng, ph−¬ng ph¸p dù b¸o ®−îc sö dông ®Ó x¸c ®Þnh mèi quan hÖ gi÷a c¸c loμi , lμm c¬ së cho viÖc ®Þnh h−íng trong c«ng t¸c b¶o tån bÒn v÷ng tÝnh ®a d¹ng sinh häc ®èi víi thùc vËt. Sö dông c¸c tiªu chuÈn thèng kª sau ®Ó ®¸nh gi¸ quan hÖ theo tõng cÆp loμi: P (AB ) − P (A ).P (B ) ρ= (P (A )(1 − P (A )) × P (B )(1 − P (B ))) ρ: HÖ sè t−¬ng quan gi÷a 2 loμi A vμ B. Víi ρ = 0 : 2 loμi A vμ B ®éc lËp nhau. 0 < ρ ≤ 1: loμi A vμ B liªn kÕt d−¬ng. -1 ≤ ρ < 0: loμi A vμ B liªn ©m (bμi xÝch nhau). Gäi: nA: sè « tiªu chuÈn chØ xuÊt hiÖn loμi A. nB: sè « tiªu chuÈn chØ xuÊt hiÖn loμi B. nAB: sè « tiªu chuÈn xuÊt hiÖn ®ång thêi 2 loμi A vμ B. n: tæng sè « quan s¸t ngÉu nhiªu P(AB): x¸c suÊt xuÊt hiÖn ®ång thêi cña 2 loμi A vμ B P(A): x¸c xuÊt xuÊt hiÖn loμi A. P(B): x¸c xuÊt xuÊt hiÖn loμi B. n A + n AB n B + n AB P (AB ) = P (A ) = P (B ) = n AB , , n n n ρ nãi lªn chiÒu h−íng liªn hÖ vμ møc ®é liªn hÖ gi÷a 2 loμi. ρ < 0: 2 loμi liªn kÕt ©m vμ |ρ| cμng lín th× møc ®é bμi xÝch nhau cμng m¹nh, ng−îc l¹i ρ > 0: 2 loμi liªn kÕt d−¬ng vμ |ρ| cμng lín th× møc ®é hç trî nhau cμng cao. BiÕt ®−îc ba lo¹i quan hÖ trªn lμ c¬ së ®Ó gãp phÇn trong viÖc lùa chän c¸c biÖn ph¸p kü thuËt t¸c ®éng còng nh− c¸c gi¶i ph¸p b¶o tån phï hîp víi tõng lo¹i ®èi t−îng loμi c©y, sinh c¶nh, ... kh¸c nhau 10.2.2 §èi víi thùc vËt th©n th¶o • X¸c ®Þnh kÝch th−íc vμ sè l−îng « tiªu chuÈn: gièng nh− ®iÒu tra thùc vËt th©n gç ë c¶ ba ph−¬ng ph¸p rót mÉu: ®iÓn h×nh, ngÉu nhiªn hay hÖ thèng. Tuy nhiªn, diÖn tÝch « tiªu chuÈn Ên ®Þnh ®èi víi ph−¬ng ph¸p chän mÉu ngÉu nhiªn, hÖ thèng trong ®iÒu 103
tra thùc vËt th©n th¶o nhá h¬n trong ®iÒu tra thùc vËt th©n gç. DiÖn tÝch « tiªu chuÈn cã thÓ chän trong kho¶ng tõ 2 m2 - 25m2. • Tæ chøc ®iÒu tra vμ thu thËp sè liÖu trªn « tiªu chuÈn: triÓn khai viÖc thu thËp sè liÖu trªn « tiªu chuÈn theo sinh c¶nh. Trong mçi « tiªu chuÈn ghi nhËn tªn loμi, phÇn tr¨m ®é che phñ, sè l−îng… MÉu biÓu 11.6. BiÓu ®iÒu tra gi¸m s¸t thùc vËt th©n th¶o ¤tc sè: Ngμy ®iÒu tra: Ng−êi/nhãm ®iÒu tra: Tr¹ng th¸i rõng/kiÓu sinh c¶nh: vÞ trÝ: ch©n/s−ên/®Ønh Stt Loμi c©y §é che phñ (%) Sè l−îng Chó ý: viÖc ghi nhËn vμ ký hiÖu ®èi víi c¸c loμi ch−a thÓ x¸c ®Þnh ®−îc tªn gièng nh− h×nh thøc ®iÒu tra theo tuyÕn. 10.2.3 §èi víi thùc vËt ngo¹i tÇng • X¸c ®Þnh kÝch th−íc vμ sè l−îng « tiªu chuÈn: Thùc tÕ, qu¸ tr×nh sinh tr−ëng vμ ph¸t triÓn cña phÇn lín c¸c loμi thùc vËt ngo¹i tÇng liªn quan ®Õn c©y th©n gç. ChÝnh v× thÕ nªn ph−¬ng ph¸p rót mÉu, x¸c ®Þnh diÖn tÝch, sè l−îng « tiªu chuÈn gièng nh− ®èi víi tr−êng hîp ®iÒu tra thùc vËt th©n gç. Th«ng th−êng khi triÓn khai thu thËp sè liÖu trªn « tiªu chuÈn ®èi víi c©y th©n gç, ®ång thêi víi viÖc thu thËp sè liÖu cña thùc vËt ngo¹i tÇng cã ph©n bè trong «. • Thu thËp sè liÖu trªn « tiªu chuÈn ®èi víi thùc vËt ngo¹i tÇng th−êng ghi nhËn: tªn loμi, tÇng ph©n bè, sè l−îng,… BiÓu 11.7. BiÓu ®iÒu tra, gi¸m s¸t thùc vËt ngo¹i tÇng ¤tc sè: Ngμy ®iÒu tra: Ng−êi/nhãm ®iÒu tra: Tr¹ng th¸i rõng/kiÓu sinh c¶nh: vÞ trÝ: ch©n/s−ên/®Ønh Stt Loμi c©y TÇng ph©n bè chÝnh Sè l−îng VËt hËu Chó ý: viÖc ghi nhËn vμ ký hiÖu ®èi víi c¸c loμi ch−a thÓ x¸c ®Þnh ®−îc tªn gièng nh− h×nh thøc ®iÒu tra theo tuyÕn. 10.3 Mét tr−êng hîp ®iÓn h×nh vÒ ®iÒu tra, gi¸m s¸t thùc vËt Cã nhiÒu h×nh thøc ®iÒu tra thùc vËt, viÖc ¸p dông h×nh thøc nμo lμ phô thuéc vμo c¸c môc tiªu qu¶n lý vμ c¸c th«ng tin cÇn. Chóng ta ®· lËp mét sè tuyÕn trong khu b¶o tån ®Ó tiÕn hμnh c¸c ch−¬ng tr×nh ®iÒu tra vμ gi¸m s¸t. VÒ mÆt lÝ thuyÕt, ®iÒu tra thùc vËt däc theo tuyÕn nμy cã thÓ thùc hiÖn b»ng 2 c¸ch: C¸ch thø nhÊt lμ ®¸nh dÊu, ®o vμ ®Þnh lo¹i c¸c c©y däc theo tuyÕn vμ lÆp l¹i mçi n¨m. Ph−¬ng ph¸p nμy kh«ng thÓ biÕt chÝnh x¸c diÖn tÝch ®ang nghiªn cøu nh−ng vÊn ®Ò n¶y sinh lμ c¸c c©y to th−êng v−ît ra khái ph¹m vi tuyÕn ®iÒu tra cßn nh÷ng c©y nhá th× kh«ng. V× vËy, tèt nhÊt lμ x¸c ®Þnh mét khu cè ®Þnh (« kh¶o s¸t) vμ ë ®ã nghiªn cøu tÊt c¶, x¸c ®Þnh nh÷ng c©y t×m thÊy, sè c©y trªn mçi ha nghiªn cøu. ¤ kh¶o s¸t cã kÝch th−íc cè ®Þnh, ®−îc ®¸nh dÊu vÜnh cöu däc 104
theo c¸c tuyÕn vμ cã thÓ lÆp l¹i nghiªn cøu cho tõng n¨m hoÆc tõng mïa. (nguån: Ph¹m NhËt, 2001) KÝch th−íc « phô thuéc vμo sù ®a d¹ng cña n¬i nghiªn cøu. ë nh÷ng vïng cã nhiÒu c©y nhá hoÆc nhiÒu loμi kh¸c nhau th−êng khã kh¶o s¸t cho c¶ mét « trßn b¸n kÝnh h¬n 10m. ë c¸c savan hoÆc khu vùc trèng, « cã b¸n kÝnh 10m cã thÓ kh«ng chøa mét c©y nμo. §èi víi rõng nhiÖt ®íi chuÈn cã tuæi tõ non ®Õn trung b×nh th× « b¸n kÝnh 11m lμ tèt nhÊt. §èi víi c¸c rõng giμ h¬n hoÆc trèng h¬n th× c¸c « cÇn lín h¬n. Tuy nhiªn, kÝch th−íc cña « cã thÓ lμ kh«ng quan träng nÕu nh− chóng ta kh«ng thay ®æi nã trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t. Khi x¸c ®Þnh ®−îc kÝch th−íc cÇn thiÕt cña «, ta lËp c¸c « däc theo tuyÕn trong c¸c sinh c¶nh trªn c¬ së ph©n lo¹i sinh c¶nh m« t¶ tr−íc ®©y. C¸ch lËp «: ph¶i ®¸nh dÊu « khi ®· chän ®−îc vÞ trÝ thÝch hîp b»ng c¸ch ®ãng mét cäc vμo gi÷a vÞ trÝ ®ã. Dïng 2 th−íc d©y kÐo thμnh 2 ®−êng th¼ng vu«ng gãc víi nhau theo ph−¬ng B¾c-Nam vμ §«ng-T©y (dïng ®Þa bμn). T¹i mçi h−íng h·y lÊy mét ®o¹n th¼ng dμi 11,2m kÓ tõ cäc trung t©m vμ ®¸nh dÊu 4 ®iÓm ®ã. Nh− vËy, ta sÏ ®−îc mét h×nh trßn diÖn tÝch lμ 400m2. HoÆc còng cã thÓ lÊy d©y dμi 11,2m vμ lÊy cäc lμm t©m quay mét vßng trßn. §Ó gi¸m s¸t l©u dμi thùc vËt ph¶i ®¸nh dÊu cè ®Þnh cäc trung t©m vμ 4 ®iÓm ë 4 h−íng trªn (b»ng s¬n vÜnh cöu vμo c¸c c©y gÇn ®ã vμ treo nh÷ng l¸ cê nhá ë ®é cao thÝch hîp) ®Ó sau nμy dÔ dμng t×m l¹i. §¸nh dÊu cÈn thËn trªn b¶n ®å vÞ trÝ cña « (dïng m¸y ®Þnh vÞ GPS x¸c ®Þnh to¹ ®é cña «). B»ng c¸ch ®ã th× bÊt k× ng−êi nμo ®−îc cung cÊp nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt nμy còng cã thÓ t×m ra vÞ trÝ cña « vμo mïa, hoÆc n¨m ®iÒu tra sau. Ghi chÐp thùc vËt trong « MÉu biÓu 11.8: Sè liÖu gi¸m s¸t thùc vËt TuyÕn sè: ................Sè ng−êi ®iÒu tra:....................Ngμy: .............................. ¤ sè: .......................§Þa ®iÓm:.......................................................................... Míi (< 2 tuÇn); Ch¸y C K Th©n c©y bÞ chÆt C K Di chuyÓn cá l¸ C K N−íc ®äng C K ThÒm suèi C K Qu¶ trªn mÆt ®Êt C K Ph©n míi cña thó mãng guèc b¶n ®Þa C K (bao nhiªu.....) VËt nu«i C K Loμi c©y gç Loμi c©y bôi Loμi cá Loμi cá nhá (loμi vμ kÝch th−íc) (loμi vμ RA ) (loμi vμ RA) (loμi vμ RA) §¸nh dÊu c¸c c©y cã qu¶ (F), cã hoa (FL) hoÆc h¹t (S) vμ ghi râ t×nh tr¹ng cña loμi RA = §é phong phó t−¬ng ®èi: 1 ≤ 5%, 2 ≤ 25%, 3 = 25-75%, 4 = 75-95%. Nh÷ng c©u hái trªn sÏ m« t¶ ®Æc tÝnh cña thiªn nhiªn trong « trßn kh¶o s¸t. Kh«ng ghi thªm bÊt cø th«ng tin g× xuÊt xø tõ phÝa ngoμi «. Khi t×m ph©n cña ®éng vËt hoang d· h·y tÝnh sè l−îng ®èng ph©n chø kh«ng ph¶i sè l−îng viªn ph©n. Ph©n cã mμu ®en 105
míi ®−îc xem lμ ph©n míi vμ míi ®−îc ghi vμo b¶ng. §©y lμ b¶ng sè liÖu chung nÕu thÊy cÇn cã thÓ bæ sung thªm c¸c th«ng tin kh¸c phï hîp víi khu b¶o tån cña m×nh. + §Þnh lo¹i c¸c c©y gç vμ c©y bôi: X¸c ®Þnh tªn cña c¸c c©y cã ®−êng kÝnh ë ®é cao ngang ngùc > 3,9 cm vμ xÕp chóng thμnh nhãm theo ®é lín ®−êng kÝnh. §Þnh lªn vμ tÝnh tÊt c¶ c¸c c©y bôi d¹ng th©n gç cã ®é cao ngang ngùc < 4 cm vμ chiÒu cao > 1m. + §o mËt ®é c©y d−íi t¸n: C¾m cäc ë kho¶ng c¸ch 1m mét däc theo h−íng cña ®Þa bμn vÒ phÝa ph¶i cña th−íc d©y. Xem xÐt tõng kho¶ng mét gi÷a c¸c cäc vμ tÝnh sè kho¶nh cã chøa c¸c thùc vËt sèng. + §o mËt ®é tÇng t¸n vμ tÇng mÆt ®Êt: Dïng èng cã sîi tãc ch÷ thËp. N©ng èng lªn ngang tÇm m¾t råi h−íng èng th¼ng lªn vμ th¼ng xuèng theo mçi v¹ch mÐt cña 2 th−íc d©y. Kh«ng ®o ë c¸c kho¶ng 0,22 hoÆc 11m v× chóng n»m ë gi÷a vμ ë 2 ®Çu th−íc d©y. T¹i mçi v¹ch mÐt ghi vËt thÓ ®Çu tiªn nh×n thÊy qua tãc ch÷ thËp, sö dông kho¸ phÝa d−íi b¶ng sè liÖu. + NÕu t¸n cã vμi tÇng, ®Õm sè tÇng nh×n thÊy trong tr−êng nh×n cña èng. + X¾p xÕp theo trËt tù ®é phong phó cña c©y con vμ c©y gç con: §Þnh lªn tÊt c¶ c¸c loμi c©y cá, c©y cá nhá vμ c©y con cã mÆt trong « vu«ng §«ng - Nam t¹o bëi 2 th−íc d©y c¾t ngang « kh¶o s¸t. Sö dông kho¸ phÝa d−íi b¶ng sè liÖu ®Ó x¾p xÕp c¸c loμi b¹n thÊy theo tû lÖ phÇn tr¨m mμ nã che phñ diÖn tÝch mÆt ®Êt thuéc « vu«ng ®Êy. NÕu kh«ng thÓ x¸c ®Þnh loμi, h·y ®¸nh dÊu vμ ghi sè vμo c©y ®ã ®Ó x¸c ®Þnh sau. + X©y dùng s−u tËp mÉu ®èi chøng: S−u tËp nμy bao gåm tÊt c¶ c¸c loμi ta ®Þnh lo¹i ®−îc trong c¸c « kh¶o s¸t. Nã sÏ gióp c¸c chuyªn gia chØnh lý c¸c t− liÖu cña m×nh vμ sÏ gióp nh÷ng ng−êi kh¸c ®Þnh lo¹i c¸c loμi c©y ë c¸c khu vùc kh¸c. NÕu chóng ta kh«ng biÕt tªn khoa häc, h·y dïng tªn phæ th«ng mμ c¸c chuyªn gia ®Þa ph−¬ng th−êng dïng. H·y cè t×m tÊt c¶ c¸c tªn ®Þa ph−¬ng cho mçi loμi c©y ®Ó tr¸nh nhÇm lÉn khi tªn khoa häc cña nã ®−îc c¸c chuyªn gia x¸c ®Þnh vμ mét s−u tËp ®èi chøng hoμn chØnh ®−îc h×nh thμnh. + KiÓm tra l¹i lÇn cuèi: KiÓm tra l¹i tÊt c¶ c¸c sè liÖu thu thËp ®−îc tr−íc khi rêi khái ®iÓm nghiªn cøu. Sau khi vÒ h·y xÕp tÊt c¶ c¸c b¶ng ghi sè liÖu ®· hoμn chØnh vμ cïng mét kÑp. L−u gi÷ b¶n ®å gèc cã ®¸nh dÊu tÊt c¶ c¸c « kh¶o s¸t. 11 Gi¸m s¸t t¸c ®éng cña con ng−êi ®Õn khu b¶o tån Mèi ®e do¹ lín nhÊt ®èi víi c¸c khu b¶o tån th−êng lμ c¸c ho¹t ®éng cña con ng−êi. T¸c ®éng cña con ng−êi ®Õn c¸c khu b¶o tån lμ t−¬ng ®èi gièng nhau trªn toμn thÕ giíi. Tuy nhiªn, møc ®é nghiªm träng cña nã kh¸c nhau ë mçi n−íc, mçi khu b¶o tån, mçi sinh c¶nh vμ mçi quÇn thÓ. §Ó cã kh¸i niÖm ®Çu tiªn vÒ c¸c t¸c ®éng cã thÓ cã trong khu b¶o tån, h·y H×nh 11.2. Ch¨n th¶ gia sóc lμ mét trong nh÷ng ph©n cÊp møc nghiªm träng cña c¸c nh©n t¸c ®éng cña con ng−êi ®èi víi KBT tè tiÒm n¨ng sau ®èi víi khu b¶o tån cña chóng ta: Sù x©m nhËp tr¸i phÐp, thu l−îm cñi, chÆt c©y rõng. NÕu nh− cã mét trong sè 106
c¸c t¸c ®éng ®ã lμ nghiªm träng trong khu b¶o tån, ta cã thÓ sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p m« t¶ d−íi ®©y ®Ó gi¸m s¸t møc nghiªm träng cña mèi ®e do¹ ®ã. 11.1 T¸c ®éng cña con ng−êi lªn c¸c sinh c¶nh C¸c khu d©n c− cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn c¸c sinh c¶nh cña khu b¶o tån b»ng nhiÒu c¸ch: sö dông c¸c nguån tμi nguyªn, ch¨n th¶ gia sóc... Cïng víi thêi gian, c¸c ¶nh h−ëng lªn sinh c¶nh cã thÓ t¨ng lªn do sù t¨ng kÝch th−íc quÇn thÓ hoÆc do sù nhËp c−..., hoÆc cã thÓ gi¶m xuèng do sù di d©n bít hoÆc chuyÓn lμng ®i n¬i kh¸c. Møc t¸c ®éng th−êng kh¸c nhau ë nh÷ng khu vùc kh¸c nhau, møc ®é cμng cao h¬n ®èi víi khu vùc cμng gÇn khu d©n c−, däc c¸c ®−êng ®i, ®−êng mßn, hoÆc gÇn nguån n−íc. Con ng−êi cã thÓ g©y nªn c¸c t¸c ®éng ng¾n h¹n hoÆc dμi h¹n. T¸c ®éng tøc thêi nh− ch¨n th¶ qu¸ møc cã thÓ lμm mÊt nguån thøc ¨n cho ®éng vËt hoang. T¸c ®éng l©u dμi lμm mÊt ®i sù t¸i sinh tù nhiªn cña c¸c loμi c©y gç vμ lau sËy chiÕm −u thÕ. Còng nh− ®èi víi c¸c d¹ng ®iÒu tra kh¸c, ®iÒu quan träng lμ chóng ta ph¶i hiÓu s©u s¾c c¸c môc tiªu ®¸nh gi¸ t¸c ®éng cña con ng−êi vμ vËt nu«i lªn c¸c sinh c¶nh. ChØ khi ®ã ta míi thu thËp th«ng tin mét c¸ch chÝnh x¸c vμ kÞp thêi ®Ó lªn kÕ ho¹ch qu¶n lÝ. Mét chiÕn l−îc qu¶n lÝ khu b¶o tån hoμn chØnh bao gåm viÖc gi¸m s¸t møc ®é quÊy nhiÔu sinh c¶nh do t¸c ®éng cña con ng−êi ®Ó dù b¸o ®−îc møc ®é t¸c ®éng trong t−¬ng lai vμ thùc thi nh÷ng biÖn ph¸p chèng l¹i. 11.2 LËp tuyÕn ®iÒu tra t¸c ®éng cña con ng−êi ViÖc liÖt kª t¸c ®éng cña c¸c khu d©n c− lªn khu b¶o tån lμ t−¬ng ®èi dÔ nh−ng viÖc ®¸nh gi¸ ®Þnh l−îng c¸c t¸c ®éng ®ã nh»m ®−a ra c¸c quyÕt ®Þnh qu¶n lý tho¶ ®¸ng th× khã h¬n. D−íi ®©y lμ mét kü thuËt ®¬n gi¶n cho phÐp thu thËp nhanh c¸c sè liÖu ®Þnh l−îng vÒ møc ®é t¸c ®éng lªn sinh c¶nh hiÖn t¹i còng nh− nh÷ng thay ®æi réng lín h¬n theo thêi gian. C¸c sè liÖu thu ®−îc cã thÓ chØ ra nh÷ng khu vùc cã t¸c ®éng thÊp còng nh− cù li ¶nh h−ëng cña con ng−êi tõ khu lμng b¶n vμo khu b¶o tån. Th«ng tin nμy cã thÓ sö dông ®Ó thiÕt lËp mét hÖ thèng gi¸m s¸t dμi h¹n vμ tÝch cùc h¬n nÕu cÇn. C¸c con ®−êng mßn dÉn vμo rõng th−êng do ng−êi d©n t¹o nªn khi vμo khai th¸c tμi nguyªn cña khu b¶o tån. V× vËy, mét trong nh÷ng c¸ch ®¸nh gi¸ t¸c ®éng cña con ng−êi lμ ®¸nh gi¸ t¸c ®éng däc theo c¸c ®−êng mßn vμ ®iÓm xuÊt ph¸t tõ trung t©m lμng, ®i theo ®−êng mßn dÉn vμo rõng ®−îc sö dông nhiÒu nhÊt cho ®Õn khi kh«ng cßn t×m ra dÊu vÕt t¸c ®éng n÷a. §iÒu ®ã cho phÐp ta x¸c ®Þnh toμn bé ph¹m vi kh«ng gian cña t¸c ®éng. NÕu cã thêi gian chóng ta cã thÓ chän thªm ®−êng mßn kh¸c dÉn vμo khu vùc kh¸c cña khu b¶o tån thiªn nhiªn. 11.2.1 §¸nh gi¸ t¸c ®éng theo kho¶ng c¸ch 100m hoÆc 200m TuyÕn kh¶o s¸t b¾t ®Çu tõ ng«i nhμ cuèi cïng cña lμng vμ cho ®iÓm møc ®é t¸c ®éng theo c¸c yÕu tè sau ë mçi ®iÓm ®iÒu tra. Kh¸c víi viÖc ph©n tÝch thùc vËt, ë ®©y chØ ®¸nh gi¸ nhanh t¸c ®éng cña con ng−êi. Kh«ng ®Õm tõng b·i ph©n, gèc c©y, mμ chØ xem xÐt nhanh mét diÖn tÝch kho¶ng 400m2 (h×nh trßn b¸n kÝnh 11m) vμ ®¸nh gi¸ s¬ bé c¸c lo¹i t¸c ®éng. Xãi mßn: møc nghiªm träng cña xãi mßn r·nh, m¸ng, khe nhá. ¡n gÆm: chiÒu cao cña c©y cá hoÆc phÇn tr¨m ®Êt trèng. ChÆt c©y: tØ lÖ hoÆc sè l−îng c©y gç, c©y bôi gç bÞ chÆt hoÆc c¾t cμnh. §éng vËt nu«i: sè l−îng hoÆc lÇn sè gÆp ph©n cña ®éng vËt nu«i. Cá lau sËy: møc ®é cã hoÆc kh«ng cã. 107
§èt: kÝch th−íc khu vùc bÞ ®èt quang. Trong mçi tr−êng hîp, chóng ta tiÕn hμnh ®¸nh gi¸ møc nghiªm träng cña t¸c ®éng b»ng c¸ch cho ®iÓm theo thang tõ 0 nÕu kh«ng cã t¸c ®éng, ®Õn 3 víi t¸c ®éng lín nhÊt. ThÝ dô, cã thÓ cho ®iÓm vÒ sè l−îng ph©n vËt nu«i nh− sau: 0 = kh«ng cã ph©n vμ 3 = l−îng ph©n lín, VÒ lau sËy nh−: 0 = kh«ng cã, 1 = Ýt, 2 = phæ biÕn vμ 3 = chiÕm −u thÕ. TuyÕn gi¸m s¸t t¸c ®éng con ng−êi xuÊt ph¸t tõ lμng ®i vμo KBT Nhμ cuèi cïng Trªn mçi kho¶ng c¸ch 100m lËp mét « trßn Lμng 400m2 ®Ó ®o ®Õm c¸c sè liÖu cÇn thiÕt S¬ ®å 11.4: TuyÕn ®iÒu tra, gi¸m s¸t t¸c ®éng cña con ng−êi ®èi víi khu b¶o tån MÉu biÓu 11.9: BiÓu ghi sè liÖu t¸c ®éng cña con ng−êi vμ vËt nu«i Ngμy..................Giê b¾t ®Çu..............KÕt thóc............Tê sè.........Cña tê............. Ng−êi ®iÒu tra thø nhÊt:........................................................................................ Ng−êi ®iÒu tra kh¸c:.............................................................................................. Ng−êi ghi:.............................................................................................................. Tªn khu vùc:........................................................................................................... TuyÕn ®iÒu tra:........................................................................................................ Thêi tiÕt tr−íc vμ khi ®iÒu tra:................................................................................ Sè lÇn Kho¶ng ChÆt ChÆt DÊu vÕt vËt §èt ph¸ DÊu ®éng vËt §Æc ®iÓm ®o c¸ch (m) c©y cμnh nu«i ¨n/ph©n quang hoang d¹i kh¸c 1 2 3 ... 108