Bài giảng Ong đốt - TS. Trần Quang Bính

Chia sẻ: Thị Huyền | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:4

Thêm vào BST

Báo xấu

99
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bài giảng Ong đốt - TS. Trần Quang Bính với mục tiêu biết được các triệu chứng và dấu hiệu lâm sàng tại chỗ và toàn thân của ong đốt. Hy vọng tài liệu sẽ cung cấp cho các bạn những thông tin cần thiết để phòng tránh ong đốt.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bài giảng Ong đốt - TS. Trần Quang Bính

ONG ÑOÁT TS. Traàn Quang Bính 1. Muïc tieâu toång quaùt : Bieát ñöôïc caùc trieäu chöùng vaø daáu hieäu laâm saøng taïi choã vaø toaøn thaân cuûa ong ñoát. 2. Muïc tieâu chuyeân bieät : 2.1 Thaùi ñoä: caàn nhaän ñònh ong ñoát laø moät caáp cöùu noäi khoa caàn phaûi ñöôïc chaån ñoaùn nhanh vaø xöû trí kòp thôøi, ñuùng caùch. 2.2 Hieåu bieát: ñoäc toá cuûa ong coù theå gaây ra phaûn öùng taïi choã vaø toaøn thaân, beänh caûnh laâm saøng naëng hay nheï coù theå tuøy thuoäc vaøo soá löôïng noát ñoát, loaïi ong, vaø ñaëc bieät laø cô ñòa cuûa naïn nhaân laø cô ñòa dò öùng hoaëc khoâng. 2.3 Kyõ naêng : - bieát xöû trí caáp cöùu trong tröôøng hôïp beänh nhaân coù phaûn öùng phaûn veä vaø bieát caùch ñaùnh giaù theo doõi caùc phaûn öùng tieán trieån muoän xaåy ra trong nhöõng ngaøy sau ñeå coù caùc chæ ñònh ñieàu trò phuø hôïp. NOÄI DUNG I. ÑAÏI CÖÔNG: Cuõng nhö ôû caùc nöôùc coù khí haäu oân hoøa, ôû nöôùc ta haøng naêm coù nhieàu tröôøng hôïp coân truøng caùnh maøng ñoát (Hymenoptera - chuû yeáu laø ong) gaây töû vong do khoâng ñöôïc xöû trí kòp thôøi vaø ñuùng caùch. ÔÛ Anh töø naêm 1959 – 1972 coù 61 tröôøng hôïp töû vong do ong ñoát. ÔÛ Myõ moãi naêm coù khoûang töø 40-50 tröôøng hôïp töû vong moät naêm do ong ñoát. Phaûn öùng phaûn veä do ong ñoát thöôøng laø nguyeân nhaân gaây töû vong hôn laø taùc duïng ñoäc tröïc tieáp töø baát kyø ñoäc toá cuûa chuùng. ÔÛ caùc nöôùc töû vong vì phaûn öùng phaûn veä do ong ñoát coù leõ chöa ñöôïc ghi nhaän ñaày ñuû vì nguyeân nhaân coân truøng ñoát khoâng ñöôïc nghi ngôø khi töû vong, phaàn lôùn tröôøng hôïp ñöôïc giaû ñònh laø nhoài maùu cô tim hoaëc tai bieán maïch maùu naõo. Ñoäc toá cuûa ong cuõng coù taùc duïng ñoäc tröïc tieáp nhöng thöôøng khoâng thaáy ôû ngöôøi tröø khi bò ñoát raát nhieàu thöôøng haøng traêm noát, nhö trong tröôøng hôïp bò taán coâng bôûi caû ñaøn ong maät Apis mellifera scutellata (Africanized honey bees) ôû Trung vaø Nam Myõ. Ong thuoäc loïai coân truøng caùnh maøng thuoäc hoï Apidae (vd ong maät Apis mellifera) vaø Vespidae (vd ong baép caøy, voø veõ Paravespula vulgaris). Ong voø veõ cuûa Vieät Nam ñöôïc ñònh danh laø Vespa affinis , coù maët ôû nhieàu tænh thaønh phía nam cuûa nöôùc ta. Ñoäc toá cuûa ong ñöôïc tieâm tröïc tieáp baèng kim ôû ñuoâi ong vaøo cô theå. Ong tieâm moãi laàn khoaûng 50 μg ñoäc toá, vaø ñeå laïi kim trong da cuûa naïn nhaân, nhöng ong voø veõ vaø ong baép caøy coù theå ruùt kim ra vaø ñoát nhieàu laàn lieân tieáp. Ñoäc toá cuûa ong goàm: 1
- caùc amine sinh hoïc (histamin, 5 hydroxytryptamine vaø acetylcholine) - caùc men nhö phospholipase A, hyaluronidase, - caùc peptide ñoäc, caùc kinin (hoï Vespidae), apamin, melitin vaø caùc hôïp chaát khaùng vieâm nhö caùc peptide phoùng thích töø caùc haït döôõng baøo boùn (mast cell). II. ÑAËC ÑIEÅM LAÂM SAØNG: Bieåu hieän laâm saøng cuûa ong ñoát tröôùc heát tuøy thuoäc vaøo loïai ong vaø soá löôïng ñoäc toá ñöa vaøo qua noát ñoát. Naïn nhaân bò nhieàu noát ñoát laâm saøng caøng naëng (thöôøng treân 50 noát). Keá ñeán phaûi keå ñeán cô ñòa cuûa naïn nhaân coù laø cô ñòa dò öùng hoaëc khoâng, vôùi cô ñòa dò öùng nhieàu khi chæ vaøi noát ñoát, nhöng naïn nhaân coù theå bò nguy hieåm ñeán tính maïng vì phaûn öùng phaûn veä xaåy ra. Khi ñoát ong thöôøng gaây ra nhöõng taùc haïi do ñoäc toá (taùc duïng gaây ñoäc cuûa noïc ong) vaø do caùc phaûn öùng dò öùng (chuû yeáu laø phaûn öùng phaûn veä qua trung gian IgE). 1. Haäu quaû cuûa ñoäc toá tröïc tieáp treân ngöôøi khoâng coù dò öùng: ÔÛ nhöõng ngöôøi khoâng coù dò öùng vôùi ñoäc toá cuûa ong, moät muõi ñoát ñôn thuaàn chæ gaây haäu quaû taïi choã lieân quan ñeán ñaëc tính cuûa caùc amine sinh hoïc ñaëc bieät laø 5 hydroxytryptamine. Trieäu chöùng vieâm söng, noùng, ñoû, ñau, phuø taïi choã tieán trieån nhanh vôùi ñöôøng kính khoaûng 2-3 cm; trieäu chöùng coù theå keùo daøi nhieàu giôø. Haäu quaû taïi choã chæ nguy hieåm khi ñöôøng thôû bò ngheõn taéc vd ong ñoát vaøo löôõi. ÔÛ ngöôøi khoâng coù dò öùng vôùi ñoäc toá, ñoäc tính toøan thaân gaây töû vong ôû treû em coù theå xaåy ra khi ong ñoát ít hôn 30 noát, trong khi ngöôøi lôùn coù theå vaãn soáng vôùi hôn 2000 noát ñoát vôùi loïai ong Apis mellifera. ÔÛ moät soá beänh nhaân haäu quaû laâm saøng cuûa nhieãm ñoäc toá vôùi soá löôïng lôùn gioáng nhö trieäu chöùng quaù lieàu histamin goàm giaõn maïch, tuït huyeát aùp, oùi möûa, tieâu chaûy, nhöùc ñaàu, vaø hoân meâ. Tuy nhieân loaøi ong Apis mellifera scutellata ôû chaâu Myõ Latinh coù theå gaây taùn huyeát noäi maïch, ly giaûi cô vaân (taêng men creatin phosphokinase, aminopeptidase, vaø myoglobin), taêng catecholamine maùu vôùi bieåu hieän taêng huyeát aùp, phuø phoåi vaø toån thöông cô tim, chaåy maùu, roái loïan chöùc naêng gan vaø suy thaän caáp. Ly giaûi cô vaân tieáp theo sau laø tieåu myoglobin vaø suy thaän coù theå xaåy ra sau khi bò ong voø veõ ñoát (Vespa affinis). Taùn huyeát noäi maïch vôùi tieåu hemoglobin do Vespa orientalis, xuaát huyùeât giaûm tieåu caàu , nhöôïc cô do Polites species vaø nhieàu toån thöông thaän khaùc nhau, goàm coù hoäi chöùng thaän hö ñaõ ñöôïc moâ taû. 2. Treân cô ñòa dò öùng: Coù khoûang 4% daân soá coù theå maãn caûm vôùi ñoäc toá cuûa coân truøng caùnh maøng. Laâm saøng nghi ngôø coù maãn caûm khi phaûn öùng taêng möùc ñoä nghieâm troïng vôùi nhöõng noát ñoát keá tieáp hoaëc coù trieäu chöùng toaøn thaân sau khi bò ñoát. Phaàn lôùn nhöõng ngöôøi dò öùng vôùi ñoäc toá cuûa ong laø nhöõng ngöôøi nuoâi ong hoaëc thaân nhaân cuûa hoï. Trieäu chöùng toaøn thaân goàm coù teâ da ñaàu, ñoû maët, choaùng vaùng, roái loaïn thò giaùc, ngaát, thôû rít, ñau buïng, tieâu chaûy, nhòp tim nhanh tieán trieån nhanh trong voøng vaøi phuùt sau khi bò ñoát. 15 ñeán 20 phuùt keá tieáp, noåi meà ñay, phuø maïch, phuø thanh moân, tuït huyeát aùp, vaø coù theå tieán trieån ñeán hoân meâ. Beänh nhaân coù theå töû vong trong voøng vaøi phuùt sau khi bò ong ñoát. Trong 2
moät soá ít tröôøng hôïp beänh huyeát thanh coù theå tieán trieån khoûang moät tuaàn hoaëc nhieàu tuaàn sau khi bò ñoát. Cô ñòa hen suyeãn neáu dò öùng vôùi ñoäc toá cuûa ong coù theå seõ coù phaûn öùng nghieâm troïng. Phaûn öùng thöôøng naëng hôn khi duøng caùc Beta blocker, vaø caùc khaùng vieâm khoâng steroid. Chaån ñoaùn taêng maãn caûm vôùi ñoäc toá ñöôïc xaùc ñònh baèng test trong da vôùi ñoäc toá ñaëc hieäu cuûa ong ñaõ ñöôïc tinh loïc ôû noàng ñoä 0.01 – 1 μg/ml hoaëc baèng caùch phaùt hieän khaùng theå ñaëc hieäu IgE trong huyeát thanh vôùi test radioallergosorbent (RAST). Dòch chieát töø thaân cuûa ong voø veõ vaø ong baép caøy ñöôïc söû duïng ñeå laøm test da theo caùch truyeàn thoáng. Chaån ñoaùn sau töû vong cuûa phaûn öùng phaûn veä do coân truøng ñoát coù theå ñöôïc hoã trôï baèng phaùt hieän IgE ñaëc hieäu ôû huyeát thanh cuûa caùc naïn nhaân. Nhöõng döõ kieän beänh lyù tìm thaây ôû nhöõng tröôøng hôïp töû vong coù phaûn öùng toaøn thaân goàm tröôùng nôû phoåi caáp, phuø thanh quaûn, phuø phoåi caáp vaø xuaát huyeát trong pheá nang. 3. Chaån ñoaùn: döïa vaøo beänh söû keát hôïp vôùi caùc trieäu chöùng laâm saøng taïi choã hay toaøn thaân o caùc phaûn öùng taïi choã: söng, phuø neà taïi veát ñoát o caùc trieäu chöùng toaøn thaân: coù theå nheï nhö noåi meà ñay, ñoû böøng maët hay naëng nhö bieåu hieän cuûa phaûn veä vôùi ñau buïng, oùi möûa, khoø kheø, thôû rít, taéc ngheõn ñöôøng thô,û khoù thôû thanh quaûn, choaùng vaùng, tím taùi vaø tuït huyeát aùp. Töû vong thöôøng xaûy ra do truïy tim maïch vaø suy hoâ haáp. Caàn chuù yù ñoái vôùi nhoùm coân truøng caùnh maøng Hymenoptera nhö ong ñoát choaùng phaûn veä coù theå xaûy ra muoän töø 38-72 gìôø sau khi naïn nhaân bò ñoát. o caùc trieäu chöùng khaùc do ñoäc toá cuûa ong gaây ra: Ly giaûi cô vaân: xuaát hieän raát sôùm coù theå chæ vaøi giôø sau khi bò ñoát, ñöôïc phaùt hieän qua söï hieän dieän cuûa myoglobin trong nöôùc tieåu, söï gia taêng caùc men CPK, LDH vaø CK-MB trong huyeát thanh (treân beänh nhaân coù ñieän taâm ñoà bình thöôøng). Taùn huîeát: coù söï hieän dieän hemoglobine trong nöôùc tieåu vaø Hct giaûm nhanh (maø khoâng coù baèng chöùng xuaát huyeát ôû nôi khaùc). Suy thaän caáp: beänh nhaân bò thieåu nieäu hay voâ nieäu, BUN vaø creatinin huyeát thanh taêng thöôøng gaëp treân beänh nhaân coù treân 50 noát ñoát. Suy gan: men gan AST, ALT taêng do hoaïi töû teá baøo gan. Roái loaïn ñoâng maùu. III. ÑIEÀU TRÒ: Sau khi ong ñoát naïn nhaân neân ñöôïc ñöa ñeán cô sôû y teá gaàn nhaát ñeå sô vaø caáp cöùu, kim noïc neân ñöôïc laáy ra sôùm neáu coù theå baèng caùch duøng löôõi dao nhoû hoaëc ngay caû moùng tay khöôïi nheï treân da nôi ñoát, khoâng neân naën eùp vì coù theå seõ ñöa theâm ñoäc toá vaøo. Duøng nöôùc maùy coù theå pha papaine röûa taïi choã coù taùc duïng giaûm ñau töùc thì. Coù 3
theå duøng thuoác saùt truøng taïi choã nhöng khoâng neân duøng thuoác khaùng histamin taïi choã vì coù theå laøm taêng maãn caûm. Khoâng coù thuoác khaùng noïc ñaëc hieäu ñoái vôùi ong ñoát. 1/ Khaùng histamines nhö diphenylhydramine 50 mg hoaëc chlorpheniramin 10mg tieâm baép hoaëc tieâm tónh maïch ñoái vôùi caùc trieäu chöùng taïi choã nhö meà ñay vaø söng phuø caùc veát ñoát. Khaùng histamin neân tieáp tuïc cho trong 24-48 giôø keá tieáp ñeå khaùng laïi haâu quaû cuûa histamin ñöôïc phoùng thích trong quaù trình phaûn öùng. 2/ Theo doõi saùt caùc daáu hieäu sinh toàn, tröôøng hôïp coù trieäu chöùng cuûa phaûn öùng phaûn veä: o Tieâm ngay döôùi da Epinephrine 1:1000 (0,5-1 ml) (ôû treû con duøng lieàu 0.01mg/kg) vaø coù theå laäp laïi sau 30 phuùt neáu caàn. o Thôû oxy, truyeàn dòch, baûo ñaûm ñöôøng thôû. o Neáu choaùng tieáp tuïc: Epinephrine TTM (chæ duøng loaïi pha loaõng 1:10000) vôùi toác ñoä 1ml/phuùt cho ñeán khi huyeát aùp beänh nhaân oån ñònh. o Hydrocortisone 100mg TM (hoaëc Methylprednisolone 60mg TM) coù theå giuùp laøm giaûm phuø nhanh choùng. o Salbutamol coù theå chæ chæ ñònh trong tröôøng hôïp coù co thaét pheá quaûn 3/ Ñieàu trò ly giaûi cô vaân : Cho dung dòch muoái ñaúng tröông duy trì löôïng nöôùc tieåu > 200 ml/giôø vaø kieàm hoùa nöôùc tieåu (giöõ pH nöôùc tieåu > 6,5) baèng Sodium bicarbonate hay Furosemide ñeå phoøng ngöøa bieán chöùng suy thaän caáp. 4/ Ñieàu trò Roái loaïn ñoâng maùu baèng truyeàn plasma töôi. 5/ Ñieàu trò Suy thaän caáp: Ñieàu chænh caùc nguyeân nhaân gaây suy thaän caáp nhö choaùng keùo daøi, ly giaûi cô vaân, taùn huyeát. Neáu ñieàu trò noäi khoa thaát baïi neân chæ ñònh chaïy thaän nhaân taïo kòp thôøi tuøy theo dieãn tieán laâm saøng. 6/ Ñieàu trò suy gan: khoâng coù bieän phaùp ñieàu trò ñaëc hieäu, coù theå ñieàu trò trieäu chöùng naâng ñôõ. TOÙM LAÏI: Ñoái vôùi caùc tröôøng hôïp ong ñoát neáu ñöôïc ñöa ñeán beänh vieän sôùm, phaùt hieän vaø xöû trí kòp thôøi ñuùng caùch ñaïc bieät laø phaûn öùng phaûn veä, caùc bieán chöùng sôùm hoaëc muoän ñe doïa tính maïng beänh nhaân, beänh nhaân coù theå ñöôïc cöùu soáng maø khoâng ñeå laïi di chöùng nghieâm troïng naøo. 4