Bài giảng Phân loại thực vật (Dành cho chuyên ngành nông lâm nghiệp): Phần 1

Chia sẻ: Lê Thị Na | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:84

Thêm vào BST

Báo xấu

217
lượt xem 60
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nội dung phần 1 bài giảng trình bày nguyên tắc phân loại thực vật, cơ sở về hình thái học thực vật, sơ bộ phân loại giới thực vật. Tham khảo nội dung phần 1 bài giảng qua 3 chương đầu của tài liệu. Mời các bạn cùng tham khảo.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bài giảng Phân loại thực vật (Dành cho chuyên ngành nông lâm nghiệp): Phần 1

®¹i häc th¸i nguyªn trêng ®¹i häc n«ng l©m ************** Bμi Gi¶ng Ph©n lo¹i thùc vËt (Dμnh cho chuyªn ngμnh n«ng l©m nghiÖp) Th¸i nguyªn, n¨m 2008 http://www.ebook.edu.vn
®¹i häc th¸i nguyªn trêng ®¹i häc n«ng l©m ************** Bμi Gi¶ng Ph©n lo¹i thùc vËt (Dμnh cho chuyªn ngμnh n«ng l©m nghiÖp) Ngêi so¹n: Th. S. §ç Hoμng Chung Th¸i nguyªn, n¨m 2008 http://www.ebook.edu.vn
MӨC LӨC CHѬѪNG 1. NGUYÊN TҲC PHÂN LOҤI THӴC VҰT.....................................................1 1.1. Khái niӋm, ÿӕi tѭӧng và nhiӋm vө ..................................................................................1 1.1.1. Khái niӋm..................................................................................................................1 1.1.2. Ĉӕi tѭӧng và nhiӋm vө .............................................................................................1 1.2. Lѭӧc sӱ phát triӇn ............................................................................................................1 1.3. Các phѭѫng pháp phân loҥi thӵc vұt................................................................................3 1.4. Luұt danh pháp thӵc vұt...................................................................................................4 1.4.1. Ĉѫn vӏ phân loҥi (Taxon) và các bұc phân loҥi ........................................................5 1.4.1.1. Ĉѫn vӏ phân loҥi (Taxon)...................................................................................5 1.4.1.2. Bұc phân loҥi......................................................................................................5 1.4.2. Cách gӑi tên các bұc phân loҥi..................................................................................6 1.4.2.1. Cách gӑi tên taxon bұc loài................................................................................6 1.4.2.2. Cách gӑi tên taxon bұc trên bұc loài ..................................................................7 1.4.2.3. Cách gӑi tên taxon dѭӟi bұc loài........................................................................7 CHѬѪNG 2. CѪ SӢ Vӄ HÌNH THÁI HӐC THӴC VҰT ..................................................13 2.1. Khái niӋm.......................................................................................................................13 2.2. Hình thái các cѫ quan sinh dѭӥng ӣ thӵc vұt.................................................................13 2.2.1. Lá cây (Folium).......................................................................................................13 2.2.1.1. ĈiӇm ÿһc trѭng cӫa cành cây...........................................................................13 2.2.1.2. Cách sҳp xӃp ....................................................................................................14 2.2.1.3. Hình thái phiӃn lá.............................................................................................15 2.2.2. Thân cây (Caulis)....................................................................................................21 2.2.2.1. Các dҥng thân...................................................................................................21 2.2.2.2. Tán cây (Coma)................................................................................................22 2.2.3. RӉ cây (Radix) ........................................................................................................22 2.3. Hình thái các cѫ quan sinh sҧn ӣ thӵc vұt .....................................................................23 2.3.1. Hoa và cөm hoa ......................................................................................................23 2.3.1.1. Cөm hoa ...........................................................................................................23 2.3.1.2. Hoa (Flos) ........................................................................................................27 2.3.2. Quҧ (Fructus) ..........................................................................................................36 2.3.2.1. Vӓ quҧ (Pericarpium).......................................................................................37 2.3.2.2. Phân loҥi quҧ....................................................................................................37 CHѬѪNG 3. SѪ BӜ PHÂN LOҤI GIӞI THӴC VҰT .......................................................40 3.1. Các ngành thӵc vұt bұc thҩp (Các ngành Tҧo - Algae) .................................................40 3.1.1. Ĉһc ÿiӇm chung ......................................................................................................40 3.1.2. Nguӗn gӕc và tiӃn hoá ............................................................................................40 3.1.3. HӋ thӕng phân loҥi ..................................................................................................41 3.2. Ngành Ĉӏa y - Lichenes .................................................................................................50 3.2.1. Ĉһc ÿiӇm chung ......................................................................................................50 3.2.2. HӋ thӕng phân loҥi ..................................................................................................51 3.3. Các ngành thӵc vұt bұc cao – Kormobionta ..................................................................51 3.3.1. Ngành rêu (Bryophyta) ...........................................................................................53 3.3.2. Các ngành quyӃt thӵc vұt........................................................................................56 3.3.2.1. Ngành Dѭѫng xӍ trҫn - Rhyniophyta ...............................................................56 3.3.2.2. Ngành Lá thông - Psilotophyta ........................................................................57 3.3.2.3. Ngành Thông ÿҩt - Lycopodiophyta ................................................................57 http://www.ebook.edu.vn
3.3.2.4. Ngành Cӓ tháp bút - Equisetophyta .................................................................61 3.3.2.5. Ngành Dѭѫng xӍ - Polypodiophyta ..................................................................62 3.3.3. Các ngành thӵc vұt có hҥt .......................................................................................69 3.3.3.1. Ngành Hҥt trҫn - Gymnospermae ....................................................................69 3.3.3.2. Ngành Hҥt kín – Angiospermae.......................................................................75 CHѬѪNG 4. PHÂN LOҤI LӞP HAI LÁ MҪM (DIOTYLEDONAE)...............................80 4.1. Phân lӟp Ngӑc lan (Magnoliidae)..................................................................................80 4.1.1. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa phân lӟp.................................................................................80 4.1.2. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Ngӑc lan (Magnoliaceae) .................................................81 4.1.3. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Na (Annonaceae)..............................................................82 4.1.4. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Long não (Lauraceae) ......................................................84 4.2. Phân lӟp Súng (Nymphaeidae) ......................................................................................85 4.2.1. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa phân lӟp.................................................................................86 4.2.2. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Súng (Nymphaeaceae) .....................................................86 4.3. Phân lӟp Sen (Nelumbonidae) .......................................................................................87 4.3.1. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa phân lӟp.................................................................................87 4.3.2. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Sen (Nelumbonaceae) ......................................................88 4.4. Phân lӟp Hoàng liên (Ranunculidae) .............................................................................89 4.4.1. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa phân lӟp.................................................................................89 4.4.2. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ TiӃt dê (Menispermaceae)................................................89 4.5. Phân lӟp Cҭm chѭӟng (Caryophyllidae) .......................................................................91 4.5.1. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa phân lӟp.................................................................................91 4.5.2. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Xѭѫng rӗng (Cactaceae) ..................................................91 4.5.2. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Rau dӅn (Amaranthaceae) ................................................92 4.6. Phân lӟp Sau sau (Hamamelididae) ...............................................................................95 4.6.1. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa phân lӟp.................................................................................95 4.6.2. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Sau sau hay hӑ Tô hҥp (Altingiaceae)..............................95 4.6.3. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Dҿ (Fagaceae)...................................................................95 4.7. Phân lӟp Sә (Dilleniidae)...............................................................................................98 4.7.1. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa phân lӟp.................................................................................98 4.7.2. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Chè (Theaceae).................................................................98 4.7.3. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Bҫu bí (Cucurbitaceae)...................................................100 4.7.4. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Ĉay (Tiliaceae)...............................................................102 4.7.5. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Bông (Malvaceae) ..........................................................103 4.7.6. Ĉ̿c ÿi͋m chung cͯa h͕ Dâu t̹m (Moraceae)......................................................106 4.7.7. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Thҫu dҫu (Euphorbiaceae) .............................................109 4.7.7. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Dҫu (Dipterocarpaceae) ................................................113 4.8. Phân lӟp Hoa hӗng (Rosidae) ......................................................................................114 4.8.1. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa phân lӟp...............................................................................114 4.8.2. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Hoa hӗng (Rosaceae) .....................................................114 4.8.3. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Ĉұu (Fabaceae)...............................................................117 4.8.4. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Bӗ hòn (Sapindaceae) ....................................................122 4.8.5. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Cam (Rutaceae) ..............................................................122 4.8.6. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ ĈiӅu (Anacardiaceae).....................................................124 4.9. Phân lӟp Thù du (Cornidae).........................................................................................125 4.9.1. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa phân lӟp...............................................................................125 4.9.2. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ NgǊ gia bì (Araliaceae) ..................................................125 4.10. Phân lӟp Cúc (Asteridae)...........................................................................................127 4.10.1. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa phân lӟp.............................................................................127 4.10.2. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Cúc (Asteraceae) ..........................................................127 http://www.ebook.edu.vn
4.11. Phân lӟp Hoa môi (Lamiidae)....................................................................................132 4.11.1. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa phân lӟp.............................................................................132 4.11.2. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Cà phê (Rubiaceae) ......................................................132 4.11.3. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Trúc ÿào (Apocynaceae) ..............................................135 4.11.4. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Cà (Solanaceae)............................................................137 4.11.5. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Hoa môi (Lamiaceae)...................................................139 CHѬѪNG 5. PHÂN LOҤI LӞP MӜT LÁ MҪM (MONOCOTYLEDONAE).................................................................................................143 5.1. Phân lӟp Loa kèn (Liliidae) .........................................................................................143 5.1.1. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa phân lӟp...............................................................................143 5.1.2. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Loa kèn (Liliaceae) ........................................................143 5.1.3. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Lan (Orchidaceae) ..........................................................145 5.2. Phân lӟғp Thài lài (Commelinidae)...............................................................................147 5.2.1. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa phân lӟp...............................................................................147 5.2.2. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Chuӕi (Musaceae) ..........................................................147 5.2.3. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Gӯng (Zingiberaceae) ....................................................148 5.2.4 Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Hoà thҧo (Poaceae) .........................................................150 5.3. Phân lӟp Cau (Arecidae)..............................................................................................153 5.3.1. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa phân lӟp...............................................................................153 5.3.2. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Cau (Arecaceae) .............................................................153 5.4. Phân lӟp Trҥch tҧ (Alismatidae) ..................................................................................157 5.4.1. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa phân lӟp...............................................................................157 5.4.2. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Trҥch tҧ (Alismaceae) ....................................................157 5.5. Phân lӟp Háo rӧp (Triurididae)....................................................................................158 5.6. Phân lӟp Ráy (Aridae) .................................................................................................158 5.6.1. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa phân lӟp...............................................................................158 5.6.2. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Ráy (Araceae).................................................................158 TÀI LIӊU THAM KHҦO ..................................................................................................162 http://www.ebook.edu.vn
1 CHѬѪNG 1. NGUYÊN TҲC PHÂN LOҤI THӴC VҰT 1.1. Khái niӋm, ÿӕi tѭӧng và nhiӋm vө 1.1.1. Khái niӋm HiӋn nay có rҩt nhiӅu khái niӋm khác nhau vӅ phân loҥi hӑc thӵc vұt. Ӣ nѭӟc ta cǊng có lúc mӝt sӕ tác giҧ coi các khái niӋm “phép phân loҥi” (classification), “phân loҥi hӑc” (taxonomia) và “hӋ thӕng hӑc” (systematica) nhѭ nhau và cùng gӑi chung là phân loҥi hӑc. Trѭӟc tiên ta cҫn hiӇu rҵng phân loҥi thӵc vұt hӑc là mӝt phҫn cӫa Thӵc vұt hӑc. Theo De Candole (1813), phân loҥi hӑc là lý thuyӃt chung vӅ phép phân loҥi, bao gӗm cҧ nguyên tҳc, phѭѫng pháp và quy tҳc cӫa phép phân loҥi. Khái niӋm phân loҥi hӑc thӵc vұt (theo Tӯ ÿiӇn thӵc vұt hӑc, 1982): Khoa hӑc vӅ mô tҧ và sҳp xӃp quan hӋ phát sinh loài và các quan hӋ giӳa các loài, chi và hӑ tuân theo nhӳng quy ÿӏnh cӫa các hӋ thӕng phân loҥi nhân tҥo và tӵ nhiên và nhӳng Luұt quӕc tӃ vӅ danh pháp thӵc vұt. Phân loҥi hӑc thӵc vұt cǊng bao gӗm cҧ viӋc xây dӵng và sӱ dөng các sә tay thӵc vұt, các khoá và các thӫ tөc phân loҥi, phѭѫng pháp thu mүu, ghi chép và bҧo quҧn các mүu thӵc vұt. 1.1.2. Ĉӕi tѭӧng và nhiӋm vө Ĉӕi tѭӧng cӫa Phân loҥi hӑc thӵc vұt là giӟi thӵc vұt vô cùng ÿa dҥng, bao gӗm các cá thӇ và các quҫn thӇ khác nhau. NhiӋm vө cӫa Phân loҥi hӑc thӵc vұt là dӵa vào các ÿһc tính chung và riêng cӫa thӵc vұt ÿӇ phân loҥi và sҳp xӃp chúng theo mӝt hӋ thӕng tiӃn hoá tӵ nhiên. 1.2. Lѭӧc sӱ phát triӇn Lӏch sӱ phát triӇn môn phân loҥi hӑc thӵc vұt có tҫm quan trӑng lӟn. CǊng nhѭ chính bҧn thân các cây, nó cǊng tiӃn hoá dҫn dҫn tӯ mӝt ÿiӇm khӣi ÿҫu nhӓ. Sӵ phát triӇn cӫa môn khoa hӑc này gҳn liӅn vӟi sӵ phát triӇn cӫa toàn bӝ tri thӭc vӅ thӵc vұt cӫa loài ngѭӡi. Có thӇ chia quá trình phát triӇn ÿó thành ba giai ÿoҥn: Thͥi kǤ phân lo̩i nhân t̩o: Vào thӡi kǤ này, sӵ phân loҥi sҳp xӃp các loài thӵc vұt chӫ yӃu dӵa theo ý nghƭ chӫ quan cӫa các tác giҧ, do ÿó có nhiӅu cách phân loҥi thӵc vұt khác nhau và ngѭӡi ta cǊng chѭa ÿӅ ra các http://www.ebook.edu.vn
2 nguyên tҳc và phѭѫng pháp phân loҥi, vì vұy vào giai ÿoҥn này nó chѭa trӣ thành mӝt khoa hӑc thӵc thө. Các tác giҧ tiêu biӇu trong thӡi kǤ này có thӇ kӇ ÿӃn nhѭ: Théophraste (371-286TCN), ông là ngѭӡi ÿҫu tiên ÿӅ xuҩt phѭѫng pháp phân loҥi và phân biӋt mӝt sӕ tính chҩt cѫ bҧn trong cҩu tҥo cѫ thӇ thӵc vұt. Trong hai tác phҭm “Cѫ sӣ thӵc vұt” và “Lӏch sӱ thӵc vұt tӵ nhiên” ông ÿã mô tҧ khoҧng 500 loài cây, nguyên tҳc chӫ yӃu là dӵa vào hình thái. Plinus (79-24 TCN) ÿã viӃt bӝ “lӏch sӱ tӵ nhiên” và mô tҧ gҫn 1000 loài thӵc vұt. Trong suӕt thӡi gian dài Trung cә, do sӵ thӕng trӏ cӫa cӫa giáo hӝi và nhà thӡ, khoa hӑc bӏ kìm hãm vì vұy Phân loҥi hӑc thӵc vұt không phát triӇn ÿѭӧc. ĈӃn thӡi kǤ phөc hѭng (ThӃ kӹ 15-16) Phân loҥi hӑc thӵc vұt phát triӇn trӣ lҥi, sӕ loài thӵc vұt ÿѭӧc biӃt ÿã tăng lên rҩt nhiӅu, ÿòi hӓi phҧi xây dӵng mӝt hӋ thӕng phân loҥi ÿӇ sӱ dөng. Trong thӡi kǤ này, có 3 sӵ kiӋn xҧy ra ÿóng vai trò quan trӑng ÿӕi vӟi sӵ phát triӇn cӫa ngành Phân loҥi thӵc vұt là: Sӵ hình thành tұp bách thҧo (thӃ kӹ 16), viӋc xây dӵng các vѭӡn bách thҧo (thӃ kӹ 15-16) và viӋc biên soҥn tұp “Bách khoa toàn thѭ” vӅ thӵc vұt. Tӯ thӃ kӹ 16 ÿӃn thӃ kӹ 18 ÿã xuҩt hiӋn nhiӅu bҧng phân loҥi nhѭ: Bҧng phân loҥi cӫa Ceasalpine (1519-1603) là mӝt trong nhӳng bҧng phân loҥi ÿҫu tiên ÿѭӧc ÿánh giá cao, ông ÿã dӵa vào ÿһc ÿiӇm cӫa quҧ và hҥt ÿӇ phân loҥi. Ray (1628 - 1705) Ngѭӡi ÿҫu tiên phân loҥi thӵc vұt dӵa vào lá mҫm, theo ông, thӵc vұt gӗm 2 nhóm lӟn: nhóm “bҩt toàn”: Nҩm, Rêu, Dѭѫng xӍ, thӵc vұt thuӹ sinh, nhóm “hiӇn hoa” gӗm thӵc vұt mӝt lá mҫm và hai lá mҫm. Tournefort (1656 - 1708) căn cӭ vào tính chҩt cӫa cánh hoa ÿӇ phân loҥi và chia thӵc vұt có hoa thánh nhóm không cánh và có cánh Linnée (1707-1778) vӟi bҧng phân loҥi ÿѭӧc coi là ÿӍnh cao nhҩt cӫa các hӋ thӕng phân loҥi nhân tҥo. Ông chӑn cѫ quan sinh sҧn là tiêu chuҭn phân loҥi, nhѭng lҥi căn cӭ vào sӕ lѭӧng nhӏ. HӋ thӕng cӫa ông rҩt ÿѫn giҧn, dӉ hiӇu, dӉ thӵc hành, nhѭng cǊng bӝc lӝ mӝt sӕ thiӃu sót. Thͥi kǤ phân lo̩i t͹ nhiên: Sau Linnée, phân loҥi hӑc bѭӟc sang thӡi kǤ xây dӵng các hӋ thӕng phân loҥi tӵ nhiên. Khác vӟi hӋ thӕng phân loҥi nhân tҥo, hӋ thӕng phân loҥi tӵ nhiên ÿѭӧc xây dӵng trên cѫ sӣ các mӕi quan hӋ tӵ nhiên thӵc vұt, viӋc phân loҥi không phҧi chӍ dӵa vào mӝt http://www.ebook.edu.vn
3 hay mӝt vài tính chҩt lӵa chӑn tuǤ ý, mà phҧi dӵa vào toàn bӝ tính chҩt cӫa chúng. Thӡi kǤ này bҳt ÿҫu tӯ cuӕi thӃ kӹ 18 ÿӃn ÿҫu thӃ kӹ 19, các hӋ thӕng phân loҥi cӫa gia ÿình Jussieu ÿã sҳp xӃp thӵc vұt theo trình tӵ tӯ thҩp ÿӃn cao, xӃp chung các hӑ và giӳa các hӑ ÿӅu mang nhӳng dҥng chuyӇn tiӃp, phҧn ánh ÿѭӧc mӕi quan hӋ giӳa các nhóm thӵc vұt. De Candolle (1778-1841) chia thӵc vұt ҭn hoa thành thӵc vұt ҭn hoa có mҥch và không mҥch,.... ĈiӅu ÿáng chú ý là các hӋ thӕng phân loҥi trong thӡi kǤ này vүn còn mang quan niӋm cӫa Linnée cho rҵng loài là bҩt biӃn. Thͥi kǤ ti͇n hoá: Vӟi sӵ ra ÿӡi cӫa cӫa hӑc thuyӃt tiӃn hoá Lamarck, Darwin và nhӳng ngѭӡi kӃ tөc ông. ViӋc thӯa nhұn bҧn chҩt cӫa sӵ tiӃn hoá ÿã khiӃn ngѭӡi ta nhұn ra rҵng trong khi phân loҥi thӵc vұt, cҫn phҧi tұp hӧp nhӳng dҥng thӵc vұt thӕng nhҩt vӟi nhau vӅ mһt nguӗn gӕc, chӭ không chӍ ÿѫn thuҫn giӕng nhau vӅ ÿҥi bӝ phұn tính chҩt nhѭ thӡi kǤ phân loҥi tӵ nhiên ÿã làm. Cho ÿӃn nay, ÿã có rҩt nhiӅu hӋ thӕng tiӃn hoá khác nhau nhѭ: Bouch, Kursanov, Takhatjan, Engler, Metz;...Vì vұy phân loҥi hӑc ngày nay vүn còn nhiӋm vө tiӃp tөc giҧi quyӃt các vҩn ÿӅ vӅ nguӗn gӕc, quan hӋ tiӃn hoá. 1.3. Các phѭѫng pháp phân loҥi thӵc vұt Các phѭѫng pháp phân loҥi ÿӅu dӵa trên nguyên tҳc sau: nhӳng thӵc vұt có chung nguӗn gӕc, có nhӳng tính chҩt giӕng nhau. Thӵc vұt càng gҫn nhau thì tính chҩt giӕng nhau càng nhiӅu. Sӵ giӕng nhau có thӇ vӅ ÿһc ÿiӇm hình thái, giҧi phүu, sinh lý sinh hoá, phôi sinh hӑc,...do ÿó có nhiӅu phѭѫng pháp phân loҥi khác nhau. + Phѭѫng pháp hình thái so sánh: Dӵa vào ÿһc ÿiӇm hình thái, ÿһc biӋt là hình thái cѫ quan sinh sҧn, vì loҥi cѫ quan này ít biӃn ÿәi hѫn so vӟi cѫ quan sinh dѭӥng khi ÿiӅu kiӋn môi trѭӡng thay ÿәi. Nhӳng cá thӇ gҫn nhau có nhӳng ÿһc ÿiӇm chung vӅ hình thái. Ĉây là phѭѫng pháp cә ÿiӇn nhѭng hiӋn nay vүn ÿѭӧc dùng phә biӃn và là chӫ yӃu. + Phѭѫng pháp giҧi phүu so sánh: ĈӃn thӃ kӹ 19, nhӡ sӵ phát triӇn cӫa kính hiӇn vi mà giҧi phүu hӑc thӵc vұt có ÿiӅu kiӋn phát triӇn. Các nhà hӋ thӕng hӑc sӱ dөng phѭѫng pháp này ÿã nhұn ÿѭӧc các kӃt quҧ nghiên cӭu chính xác và khách quan cho viӋc phân loҥi thӵc vұt. Các ÿһc ÿiӇm giҧi phүu so sánh cho phép xác lұp mӕi quan hӋ thân cұn không nhӳng cӫa các http://www.ebook.edu.vn
4 nhóm lӟn, mà cҧ cӫa các bұc taxon nhӓ, nhѭ có thӇ xây dӵng ÿѭӧc nhӳng tiêu chuҭn phân loҥi cho các chi, các loài thuӝc các hӑ. + Phѭѫng pháp cә thӵc vұt hӑc: Dӵa vào các mүu hoá thҥch cӫa thӵc vұt ÿӇ lҥi trong các tҫng lӟp ÿӏa chҩt ÿӇ tìm quan hӋ thân thuӝc và nguӗn gӕc cӫa các nhóm mà các khâu trung gian hiӋn nay không còn nӳa. + Phѭѫng pháp ÿӏa lý hӑc: mӛi chi, mӛi loài thӵc vұt trên thӃ giӟi ÿӅ có mӝt khu phân bӕ nhҩt ÿӏnh. Nghiên cӭu khu phân bӕ cӫa thӵc vұt ngѭӡi ta có thӇ xác ÿӏnh ÿѭӧc quan hӋ hӑ hàng. + Phѭѫng pháp sinh hoá hӑc: Các loài cây có quan hӋ gҫn nhau thѭӡng có các quá trình sinh hoá giӕng nhau dүn ÿӃn tích tө mӝt sӕ hӧp chҩt hoá hӑc giӕng nhau. + Phѭѫng pháp phát triӇn cá thӇ: dӵa trên cѫ sӣ cӫa quy luұt phát triӇn cá thӇ: trong quá trình phát triӇn cá thӇ, cѫ thӇ trҧi qua nhӳng giai ÿoҥn (hình thӭc) chӫ yӃu mà tә tiên nó ÿã trҧi qua. Có thӇ theo dõi quá trình phát triӇn lӏch sӱ cӫa cây ÿӇ xét ÿoán quan hӋ nguӗn gӕc cӫa nó. + Phѭѫng pháp miӉn dӏch: miӉn dӏch là tính không cҧm thө cӫa cѫ thӇ ÿӕi vӟi mӝt bӋnh nào ÿó. Tính chҩt miӉn dӏch ӣ mӝt mӭc ÿӝ nhҩt ÿӏnh có thӇ ÿѭӧc kӃ thӯa qua các thӃ hӋ và là mӝt ÿһc ÿiӇm cӫa mӝt hӑ hay mӝt chi. Ngoài ra, ngày càng có thêm nhiӅu phѭѫng pháp nghiên cӭu mӟi, hiӋn ÿҥi nhѭ: tӃ bào hӑc, phҩn hoa hӑc, hoá hӑc thӵc vұt,...Ĉһc biӋt vӟi sӵ phát triӇn mҥnh mӁ và nhӳng bѭӟc tiӃn to lӟn trong lƭnh vӵc sinh hӑc phân tӱ, mà mӝt phѭѫng pháp mӟi ÿã xuҩt hiӋn và ngày càng phát triӇn ÿó là phѭѫng pháp phân loҥi phân tӱ (Molecular taxonomy), chӫ yӃu dӵa trên các kӻ thuұt phân tích ADN cӵc kǤ chính xác. Các kӻ thuұt "ÿiӇm chӍ ADN" phân tích và so sánh trình tӵ nucleotide cӫa các ÿoҥn ADN…ÿã giúp cho phát hiӋn các loài mӟi, giҧi quyӃt các mӕi nghi ngӡ vӅ vӏ trí phân loҥi, ÿánh giá ÿҫy ÿӫ tính ÿa dҥng di truyӅn, quan hӋ chӫng loҥi và tiӃn hoá cӫa nhiӅu loài thӵc vұt. Tuy nhiên, viӋc nghiên cӭu phân loҥi không thӇ chӍ dӵa vào 1 phѭѫng pháp nào ÿó mà phҧi kӃt hӧp mӟi cho kӃt quҧ chính xác. 1.4. Luұt danh pháp thӵc vұt Nӱa sau thӃ kӹ 19, nghiên cӭu phân loҥi và xây dӵng hӋ thӕng phát sinh cӫa thӵc vұt phát triӇn mҥnh, sӵ hӧp tác và trao ÿәi cҫn thiӃt trên phҥm vi toàn ThӃ giӟi. Lúc ÿó thӵc vұt hӑc ÿòi hӓi mӝt hӋ thӕng danh pháp chính xác và ÿѫn giҧn, ÿѭӧc các nhà thӵc vұt cӫa tҩt cҧ các nѭӟc công nhұn. HӋ thӕng danh pháp ÿó mӝt mһt liên quan ÿӃn các thuұt ngӳ dùng ÿӇ chӍ bұc cӫa taxon, mһt khác liên quan ÿӃn tên gӑi gán cho tӯng taxon. http://www.ebook.edu.vn
5 Tӯ năm 1867 ÿӃn nay ÿã qua 15 Ĉҥi hӝi thӵc vұt quӕc tӃ, trong các ÿҥi hӝi này các nhà thӵc vұt ÿã thҧo luұn nhҵm sӱa ÿәi và xây dӵng mӝt luұt chung cho hӋ thӕng hӑc thӵc vұt, trong ÿó có luұt vӅ thang bұc phân loҥi và danh pháp. 1.4.1. Ĉѫn vӏ phân loҥi (Taxon) và các bұc phân loҥi 1.4.1.1. Ĉѫn vӏ phân loҥi (Taxon) Ĉѫn vӏ phân loҥi (Taxon) là nhóm sinh vұt có thӵc, ÿѭӧc chҩp nhұn làm ÿѫn vӏ phân loҥi ӣ bҩt kǤ bұc nào. Ví dө: bӝ Hành tӓi – Liliales là taxon bұc bӝ ; hӑ Hành tӓi - Liliaceae là taxon bұc hӑ; chi Hành tӓi - Lilium là taxon bұc chi; loài hoa Loa kèn - Lilium longiflorum Thunb. là taxon bұc loài. Ĉѫn vӏ phân loҥi cѫ sӣ là loài. Khái niӋm vӅ loài phát sinh tӯ thӵc tӃ quan sát sinh vұt trong thiên nhiên, sӵ giӕng nhau và khác nhau giӳa các cá thӇ. Có nhiӅu ÿӏnh nghƭa khác nhau vӅ loài, trong ÿó ÿӏnh nghƭa cӫa Komarov (1959) ÿѭӧc xem là tѭѫng ÿӕi hoàn chӍnh: “Loài là tұp tұp hӧp các cá thӇ cùng xuҩt phát tӯ mӝt tә tiên chung, trҧi qua quá trình ÿҩu tranh sinh tӗn và chӑn lӑc tӵ nhiên mà cách ly vӟi các sinh vұt khác, ÿӗng thӡi loài là mӝt giai ÿoҥn nhҩt ÿӏnh trong quá trình tiӃn hoá chung cӫa sinh vұt”. Ông cǊng nhҩn mҥnh ÿӃn ÿһc tính di truyӅn và sӵ phân bӕ cӫa loài: “các cá thӇ trong cùng loài có thӇ giao phӕi tӵ nhiên vӟi nhau sinh ra thӃ hӋ con cái có khҧ năng sinh sҧn”, và “mӛi loài có mӝt khu phân bӕ riêng”. 1.4.1.2. Bұc phân loҥi Bұc phân loҥi là mӝt tұp hӧp mà thành viên cӫa nó là các taxon ӣ bұc ÿó. Ví dө bұc bӝ có rҩt nhiӅu thành viên là các bӝ cө thӇ nhѭ Bӝ ÿұu, Bӝ hoa tán, Bӝ Hoa hӗng… Nhӳng loài có tính chҩt giӕng nhau, có tә tiên chung tұp hӧp thành ÿѫn vӏ lӟn hѫn gӑi là chi (Genus). CǊng theo nguyên tҳc chung nhau vӅ nguӗn gӕc, giӕng nhau vӅ tính chҩt, chi hӧp thành hӑ (Family), hӑ thành bӝ (Order), bӝ thành lӟp (Class), lӟp thành ngành (Division). Ngoài ra, ÿôi khi ngѭӡi ta còn dùng các bұc trung gian nhѭ: dѭӟi loài có phân loài (Subspecies), thӭ (Varietas), dҥng (Forme), hay các bұc phө nhѭ phân bӝ, phân hӑ,... Bұc phân loҥi giӟi thӵc vұt gӗm các bұc cѫ bҧn sau: http://www.ebook.edu.vn
6 Giӟi – Kingdom Ngành – Division Lӟp – Class Phân lӟp - Subclass Bӝ – Order Hӑ – Family Chi – Genus Loài – Species Ví dө: Plantae--bao gӗm toàn bӝ thӵc vұt Magnoliophyta-- thӵc vұt có hoa Magnoliopsida--hai lá mҫm Magnoliidae--phân lӟp Ngӑc lan Magnoliales-- bӝ Ngӑc lan Magnoliaceae-- hӑ Ngӑc lan Magnolia--chi Ngӑc lan grandiflora--tính ngӳ ÿһc trѭng chӍ loài Ngoài nhӳng bұc cѫ bҧn trên, ngѭӡi ta còn dùng các bұc trung gian nhѭ tông (tribus) là bұc giӳa hӑ và chi; nhánh (section) và loҥt (series) là bұc giӳa chi và loài. Còn có thӇ dùng các tiӃp ÿҫu ngӳ vào các phân hҥng trên ÿӇ chӍ các bұc phө nhѭ super- cho phân hҥng trên nó, ÿѭӧc gӑi là “trên…” nhѭ superordo là trên bӝ và sub- cho phân hҥng dѭӟi nó gӑi là “phân…” nhѭ supordo là phân hӑ. 1.4.2. Cách gӑi tên các bұc phân loҥi 1.4.2.1. Cách gӑi tên taxon bұc loài Tên loài ÿѭӧc sӱ dөng bҵng tiӃng Latinh do Linnée ÿӅ xѭӟng (1753), chính thӭc công nhұn vào năm 1867. Cҩu trúc gӗm hai tӯ ghép lҥi (hӋ nhӏ danh). Tӯ ÿҫu là tên chi, luôn luôn viӃt hoa, tӯ sau là mӝt tính tӯ hoһc danh tӯ chӍ loài, không viӃt hoa. Tӯ này có thӇ chӍ tính chҩt cӫa cây, nѫi mӑc, công dөng,... ví dө: globa: nhҹn; spinosa: có gai; alba: màu trҳng; baviensis: mӑc ӣ Ba vì... Tên loài phҧi viӃt in nghiêng hoһc gҥch chân. Sau tên loài, ngѭӡi ta thѭӡng viӃt tҳt hay nguyên hӑ tác giҧ ÿã công bӕ tên ÿҫu tiên, ví dө Oryza sativa L., (Chi Oryza, dҥng cây trӗng: sativa, L. viӃt tҳt tên hӑ cӫa Linnée). http://www.ebook.edu.vn
7 NӃu sau tên chi gӗm nhiӅu tӯ thì các tӯ này phҧi viӃt gҳn liӅn làm mӝt hoһc nӕi bӣi gҥch nӕi. Ví dө: Loa kèn có tên Lilium longiflorum L.; Ý dƭ viӃt là Coix lachryma-jobi L. 1.4.2.2. Cách gӑi tên taxon bұc trên bұc loài Các taxon ӣ bұc trên bұc loài quy ÿӏnh dùng thuұt ngӳ 1 tӯ, chӳ ÿҫu cӫa tӯ phҧi viӃt hoa, ví dө chi Hoa hӗng – Rosa, hӑ Hoa hӗng – Rosaceae, bӝ Hoa hӗng – Rosales. Tên chi là mӝt danh tӯ sӕ ít hoһc mӝt tӯ ÿѭӧc coi là danh tӯ, ví dө Rosa, Calamus, Castanopsis...Tên chi phҧi viӃt in nghiêng hoһc gҥch chân. Các taxon tӯ bұc tông trӣ lên lҩy tên chi ÿѭӧc công nhұn và thêm ÿuôi: tông thêm -eae; phân tông thêm -inae; hӑ thêm –aceae; phân hӑ thêm –oideae; bӝ thêm –ales; phân bӝ thêm –ineae; lӟp thêm –opsida ÿӕi vӟi thӵc vұt bұc cao; phân lӟp thêm ÿuôi –idae ÿӕi vӟi thӵc vұt bұc cao, thêm – phycidae ÿӕi vӟi Tҧo, thêm –myceridae ÿӕi vӟi nҩm; ngành thêm –phyta ÿӕi vӟi thӵc vұt bұc cao và Tҧo, thêm –mycotina vӟi nҩm. Tên cӫa các taxon trên bұc chi không phҧi viӃt in nghiêng hoһc gҥch chân Ví dө: Magnoliopsida và Magnoliophyta ÿѭӧc ÿһt dӵa trên chi Magnolia. Asteridae, Asterales và Asteraceae dӵa trên Aster. Lactucoideae và Lactuceae dӵa trên Lactuca. Mӝt sӕ hӑ có hai tên cùng ÿѭӧc chҩp nhұn bӣi Luұt danh pháp quӕc tӃ: Tên ÿúng danh pháp Tên truyӅn thӕng Apiaceae................................................Umbelliferae Arecaceae..............................................Palmae Asteraceae.............................................Compositae Brassicaceae..........................................Cruciferae Clusiaceae.............................................Guttiferae Fabaceae................................................Leguminosae Lamiaceae..............................................Labiatae Poaceae..................................................Gramineae 1.4.2.3. Cách gӑi tên taxon dѭӟi bұc loài Sau tên loài viӃt tҳt thuұt ngӳ chӍ bұc dѭӟi loài nhѭ phân loài (spp.), thӭ (var.), dҥng (f.) rӗi ÿӃn tính tӯ chӍ ÿһc ÿiӇm bұc dѭӟi loài (không viӃt hoa) và tên tác giҧ (viӃt hoa chӳ ÿҫu tiên). http://www.ebook.edu.vn
8 Ví dө: Táu mұt - Vatica odorata Symington var. tonkinensis Ashton Táu muӕi - Vatica odorata Symington spp. brevipetiolata P. Hoang Sѫ lѭӧc vӅ cҩu tҥo và cách ÿӑc tӯ La tinh TiӃng La tinh là tiӃng nói cӫa mӝt bӝ lҥc ngѭӡi La tinh cѭ trú ӣ vùng Latium, thuӝc trung tâm bán ÿҧo Apennin (Italia) vào thӡi thѭӧng cә. Sang thӃ kӹ thӭ VIII trѭӟc công nguyên (năm 754-753) dân tӝc La tinh ÿã xây dӵng ÿѭӧc thành phӕ La Mã (Rôma) trên bӡ sông Tiber. Vài thӃ kӹ sau, ngѭӡi La Mã ÿã chinh phөc ÿѭӧc mӝt vùng rӝng lӟn thuӝc bán ÿҧo Italia và vùng ven bӡ biӇn Ĉӏa Trung Hҧi, xây dӵng nên ĈӃ quӕc La Mã. Tӯ mӝt thә ngӳ, tiӃng La tinh trӣ thành ngôn ngӳ chính thӭc cҧu toàn ÿӃ quӕc La Mã, mӝt nѭӟc lӟn nhҩt thӃ giӟi thӡi ÿó. Tӯ lúc Hy Lҥp bӏ chinh phөc (năm 146 trѭӟc C.N.), nӅn y hӑc cә, sáng lұp ӣ Hy Lҥp ÿѭӧc truyӅn sang nѭӟc La Mã. Trong thӡi gian này, tiӃng La tinh ÿã sӱ dөng mӝt sӕ lӟn danh tӯ chuyên môn cӫa Hy Lҥp và ÿã La tinh hoá các danh tӯ ÿó. Năm 476 sau C.N. ÿӃ quӕc La Mã suy tàn, tiӃng La tinh ÿã mҩt tác dөng vӅ mһt hӝi thoҥi và chӍ còn ÿѭӧc sӱ dөng trong mӝt sӕ ngành khoa hӑc trong ÿó có ngành Sinh hӑc. Nhѭ trên ÿã rõ trong phân loҥi thӵc vұt hӑc các taxon ÿӅu ÿѭӧc ÿһt tên bҵng tiӃng La tinh, do ÿó tìm hiӇu cҩu tҥo cѫ bҧn và cách ÿӑc tӯ La tinh là rҩt cҫn thiӃt. TiӃng La tinh có 24 chӳ cái và 9 loҥi tӯ ÿó là: danh tӯ, tính tӯ, ÿӝng tӯ, ÿҥi tӯ, sӕ tӯ, phó tӯ, liên tӯ, giӟi tӯ, thán tӯ. Tên thӵc vұt thѭӡng liên quan nhiӅu ÿӃn danh tӯ và tính tӯ, 2 loҥi tӯ này thѭӡng phө thuӝc lүn nhau vӅ giӕng sӕ và cách, vì vұy khi ÿӑc và viӃt tên mӝt taxon phҧi chú ý ÿһc ÿiӇm ÿó. Cách ÿӑc 24 chӳ cái La tinh Chӳ cái Tên gӑi Cách phát âm Aa a a Bb bê b Cc xê x, k Dd ÿê ÿ Ee ê ê Ff ép - phӡ ph Gg ghê gh Hh hát h Ii i i Jj iôta i http://www.ebook.edu.vn
9 Kk ca k Ll e - lӡ l Mm em m Nn en n Oo ô ô Pp pê p Qq cu q Rr e - rӡ r Ss ét - xӡ x, d Tt tê t, x Uu u u Vv vê v Xx ích - xӡ cӡ - xӡ Yy íp - xi - lon uy Zz dê - ta d TiӃng La tinh gӗm 24 chӳ cái, chia thành hai loҥi: Sáu nguyên âm: a, e, i, o, u, y. 1. Chӳ e, ÿӑc là "ê". Ví dө: bene = tӕt, ÿӑc là "bê-nê". 2. Chӳ i và chӳ j (iôta) ÿӕi vӟi tiӃng La tinh chӍ là mӝt chѭ thôi và ÿӑc là "i". Ví dө: in ectio = thuӕc tiêm, ÿӑc là "in-i Ӄch-xi-ô". Vì vұy cho nên thuұt ngӳ iot có thӇ viӃt là iodum hoһc là jodum. 3. Chӳ o ÿӑc là "ô". Ví dө: sapo = sà phòng, ÿӑc là "xa-pô". 4. Chӳ u và chӳ v, tuy là hai chӳ khác nhau, nhѭng trong các văn kiӋn cә xѭa, cҧ hai chӳ ÿó ÿӅu viӃt nhѭ chӳ V. Ví dө: duo = 2, xѭa kia viӃt là DVO. 5. Chӳ y (ipxilon) chӍ có trong các tӯ nguӗn gӕc Hy Lҥp. Ĉúng ra phҧi ÿӑc nhѭ chӳ u (uy) trong tiӃng Pháp, nhѭng ta quen ÿӑc nhѭ chӳ i. Ví dө: pyramidonum, ÿúng ra phҧi ÿӑc là "puy-ra-mi-ÿô-num" nhѭng thѭӡng ÿӑc là "pi-ra-mi-ÿô-num". Mѭӡi tám phө âm: b, c, d, f, g, h, k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, x, z. 1. Chӳ c trѭӟc chӳ a, o, u thì ÿӑc nhѭ chӳ k: trѭӟc e, i, y, ae, oe thì ÿӑc nhѭ chӳ x. Ví dө: carbo (ca-rӡ-bô) than cor (cô-rӡ) tim cubitus (cu-bi-tu-xӡ) khuӹu tay cera (xê-ra) sáp http://www.ebook.edu.vn
10 cito (xi-tô) nhanh, khҭn cystis (xi-xӡ-ti-xӡ) bӑng caedo (xe-ÿô) tôi cҳt coelia (xe-li-a) phҫn bөng 2. Chӳ d ÿӑc nhѭ chӳ ÿ. Ví dө: da (ÿa) = hãy cho. 3. Chӳ f phát âm nhѭ "ph". 4. Chӳ g bao giӡ cǊng ÿӑc nhѭ gh, không bao giӡ ÿӑc nhѭ gi. Ví dө: Digitalis (ÿi-ghi-ta-li-xӡ) = Cây dѭѫng ÿӏa hoàng. 5. Chӳ q bao giӡ cǊng ÿi kèm vӟi chӳ u và cǊng ÿӑc nhѭ qu trong tiӃng ViӋt. Ví dө: aqua (a-qua) = nѭӟc. 6. Chӳ r ÿӑc uӕn lѭӥi. Ví dө: recipe (rê-xi-pê) = hãy lҩy. 7. Chӳ s ÿӑc nhѭ chӳ x, trӯ khi nó ÿӭng giӳa hai nguyên âm hoһc giӳa mӝt nguyên âm và chӳ hay chӳ n thì ÿӑc nhѭ chӳ "d". Ví dө: semen (xê-mên) hҥt dosis (ÿô-di-xӡ) liӅu mensa (mên-da) cái bàn gargarisma (ga-rӡ-ga-ri-dӡ-ma) thuӕc súc miӋng 8. Chӳ t ÿӑc nhѭ "t" trong tiӃng ViӋt, trӯ khi chӳ t ÿӭng trѭӟc mӝt chӳ i có kèm theo mӝt nguyên âm nӳa, thì ÿӑc nhѭ chӳ x. Nhѭng nӃu trѭӟc chӳ t, chӳ i và nguyên âm lҥi có mӝt trong ba chӳ s, t, x, thì chӳ t vүn ÿӑc là "t". stipula (xӡ-ti-pu-la) lá kèm natio (na-xi-ô) quӕc gia ustio (u-xӡ-ti-ô) sӵ ÿӕt cháy mixtio (mích-xӡ-ti-ô) sӵ trӝn lүn 9. Chӳ x ÿӑc nhѭ kx. NӃu x nҵm giӳa hai nguyên âm thì ÿӑc nhѭ kd. Ví dө: radix (ra-ÿích-xӡ) rӉ exemplar (Ӄch-dêm-pѫ-la-rӡ) bҧn 10. Chӳ z chӍ có trong các danh tӯ gӕc Hy Lҥp và ÿӑc nhѭ chӳ "d". Ví dө: Zea (dê-a) = ngô. Trong các tӯ nguӗn gӕc tiӃng Ĉӭc thì ÿӑc nhѭ "x". Ví dө: zincum (xin-cum) = kӁm. Ngoài 24 chӳ cái nói trên, hiӋn nay ngѭӡi ta còn thêm chӳ w ÿӇ tiӋn viӋc ÿӑc các danh tӯ khoa hӑc mӟi. NӃu thuұt ngӳ ÿó nguӗn gӕc tiӃng Ĉӭc http://www.ebook.edu.vn
11 thì chӳ w (v kép) ÿӑc nhѭ chӳ "v"; nӃu danh tӯ ÿó nguӗn gӕc tiӃng Anh thì chӳ w ÿӑc nhѭ chӳ "u". Nguyên âm kép Hai nguyên âm có thӇ kӃt hӧp vӟi nhau thành mӝt âm thôi và ÿѭӧc gӑi là nguyên âm kép hay song nguyên âm. Ví dө: 1. ae (viӃt rӡi hoһc có thӇ viӃt dính liӅn nhau) ÿӑc là "e" Ví dө: eaqualis (e-qua-lít) = bҵng nhau; saepe (xe-pê) = nhiӅu khi 2. oe ÿӑc là "ѫ". Ví dө: foetus (phѫ-tu-xӡ) = thai Nhѭng trong hai trѭӡng hӧp trên, nӃu trên chӳ e có hai chҩm ngang e thì phҧi ÿӑc tách riêng tӯng nguyên âm mӝt. Ví dө: aër (a-ê-rӡ) = không khí; aloë (a-lô-ê) = lô hӝi 3. au, eu, ei, ui ÿӑc thành 2 âm nhanh liӅn nhau. Ví dө: Lauraceae (hӑ Re), Melaleuca (chi Tràm), sanguineus (ÿӓ nhѭ máu), lecomtei (thuӝc vӅ Lѫ công). Phө âm kép Hai phө âm có thӇ ÿi ÿôi vӟi nhau thành mӝt phө âm kép 1. ch ÿӑc nhѭ "kh" trong tiӃng ViӋt. Ví dө: charta (kha-rӡ-ta) = giҩy; rhachis (ra-khít) = cành 2. ph ÿӑc nhѭ "ph" trong tiӃng ViӋt. Ví dө: camphora (cam-phô-ra) = long não. 3. rh ÿӑc nhѭ "r" (uӕn lѭӥi). Ví dө: Rheum (rê-um) = ÿҥi hoàng 4. th ÿӑc nhѭ "th" trong tiӃng ViӋt. Ví dө: Thea (thê-a) = chè 5. ng ÿӕi vӟi tiӃng ViӋt là mӝt phө âm kép, nhѭng tiӃng La tinh lҥi tách ÿôi ra, chӳ n xӃp vào cuӕi âm tiӃt trѭӟc, chӳ g ÿһt ӣ ÿҫu âm tiӃt sau. Ví dө: lingua (lin-gu-a, không ÿӑc là li-ngu-a) = lѭӥi, ngôn ngӳ. Chú ý - Vì tiӃng La tinh là mӝt ngôn ngӳ chӃt, không sӱ dөng trong hӝi thoҥi nӳa nên mӛi nѭӟc thѭӡng ÿӑc tiӃng La tinh theo kiӇu riêng cӫa nѭӟc mình. Ví dө: ngѭӡi Pháp quen phát âm um thành "om", ch thành "k". Âm lѭӧng Âm lѭӧng là tính dài hay ngҳn cӫa các âm tiӃt. Âm dài (ký hiӋu: mӝt gҥch ngang trên nguyên âm) phҧi ÿӑc kéo dài. Âm dài gӗm: 1. Nguyên âm kép. Ví dө: Atomochlaenus = có bao nhӓ. 2. Nguyên âm e trѭӟc hai phө âm. Ví dө: Belophyllus = lá hình dáo. Trӯ khi hai phө âm kép nhѭ: bl, cl,br, cr, dr, fl, fr, pl, pr,tr. http://www.ebook.edu.vn
12 3. Nguyên âm ӣ trѭӟc chӳ x hoһc chӳ z. Ví dө: rhizoma = thân rӉ , hay maximum = cӵc ÿҥi. Âm ngҳn (Ký hiӋu: dҩu ‫ ٵ‬trên nguyên âm) phҧi ÿӑc ngҳn, gӑn. Âm ngҳn gӗm: 1. Nguyên âm ӣ trѭӟc mӝt nguyên âm khác hay trѭӟc phө âm h. Ví dө: bractea = lá bҳc; nihil = không có gì. 2. Nguyên âm ӣ trѭӟc các phө âm kép: ch, ph, rh, th, qu, bl, cl, fl, pl, br, cr, fr, pr, tr. Ví dө: ăqua = nѭӟc. 3. Nguyên âm trѭӟc nd và nt hoһc trѭӟc m và t ӣ tұn cùng cӫa tӯ: Ví dө: ănticus = trѭӟc; ăndroecium = bӝ nhӏ. Nguyên âm ÿӭng trѭӟc mӝt phө âm có thӇ dài hoһc ngҳn. Âm tiӃt ur thѭӡng là dài. Ví dө: maturus = chín. Âm tiӃt ul, ol thѭӡng là ngҳn. Ví dө: capitulum = dҫu, malleolus = cái búa con. Trӑng âm Trong mӝt tӯ có nhiӅu âm tiӃt, âm tiӃt ÿӑc mҥnh hѫn ÿѭӧc gӑi là trӑng âm và ký hiӋu bҵng dҩu " ' ". Qui tҳc thông thѭӡng ÿӇ tìm trӑng âm: trӑng âm rѫi vào âm tiӃt ӣ trѭӟc âm tiӃt cuӕi cùng nӃu âm tiӃt này là mӝt âm tiӃt dài, và rѫi vào âm tiӃt thӭ ba kӇ tӯ cuӕi, nӃu âm tiӃt trѭӟc âm tiӃt cuӕi cùng là mӝt âm tiӃt ngҳn. Trӑng âm không bao giӡ ӣ âm tiӃt cuӕi cùng hoһc ӣ âm tiӃt thӭ tѭ, thӭ năm kӇ tӯ âm tiӃt cuӕi cùng cӫa tӯ ngѭӧc trӣ lҥi. NӃu tӯ chӍ có hai âm tiӃt thôi, trӑng âm thѭӡng ÿһt vào âm tiӃt ÿҫu tiên. Ví dө: monébo, amáverant; genéralis = tәng quát ; rósa = hoa hӗng; pedúnculus = cuӕng cөm hoa; purpúreus = màu tía. http://www.ebook.edu.vn
13 CHѬѪNG 2. CѪ SӢ Vӄ HÌNH THÁI HӐC THӴC VҰT 2.1. Khái niӋm Hình thái hӑc thӵc vұt là khoa hӑc nghiên cӭu vӅ hình dҥng, cҩu tҥo cùng nhӳng biӃn ÿәi vӅ các dҥng cây cӓ ӣ các mӭc ÿӝ khác nhau. Hình thái thӵc vұt rҩt ÿa dҥng, vì thӃ môn khoa hӑc này phҧi giҧi thích qui luұt cӫa sӵ phát sinh, phát triӇn cá thӇ, cǊng nhѭ cӫa quá trình lӏch sӱ phát sinh thӵc vұt. Ӣ mөc này chúng ta chӍ dӯng lҥi ӣ phҫn hình thái ngoài cӫa cѫ thӇ thӵc vұt bұc cao, nhҵm cung cҩp mӝt sӕ khái niӋm hình thái phөc vө cho viӋc nghiên cӭu phân loҥi thӵc vұt. 2.2. Hình thái các cѫ quan sinh dѭӥng ӣ thӵc vұt 2.2.1. Lá cây (Folium) Cây cӓ ViӋt nam, có dҥng lá rҩt phӭc tҥp, thay ÿәi theo tính di truyӅn, chӭc phұn sӕng và các ÿiӅu kiӋn ngoҥi cҧnh. 2.2.1.1. ĈiӇm ÿһc trѭng cӫa cành cây Cҩu trúc chung cӫa cành mang lá có các ÿһc ÿiӇm sau (Hình 01). Hình 01. Ĉһc ÿiӇm cҩu trúc cành mang lá http://www.ebook.edu.vn
14 - Chӗi ngӑn: Chӗi ӣ ÿӍnh thân hoһc cành. Chӗi ngӑn phát triӇn làm thân dài và cao lên. - Chӗi nách: Chӗi hình thành ӓ nách lá, ÿôi khi có hai ba chӗi nách. - Vҧy bao chӗi: Vҧy do lá biӃn ÿәi, bӑc ngoài chӗi làm nhiӋm vө bҧo vӋ chӗi ӣ bên trong. Vҧy chӗi trӵc tiӃp dính vӟi thân cành và bӏ rөng sau khi chӗi nӣ, các sҽo bao chӗi thѭӡng tҥo thành vòng trên cành cây. - VӃt lá: VӃt ÿӇ lҥi sau khi lá rөng trên cành cây. - Hәng lá: VӃt ÿӇ lҥi cӫa bó mҥch ӣ cuӕng lá (tӯ mӝt tӟi nhiӅu) sau khi lá rөng. - Lóng (gióng): Khoҧng cách giӳa hai mҩu tiӃp nhau cӫa thân cây hoһc giӳa hai chӛ ÿính cӫa lá trên mӝt cành cây. - Mҩu lá: ĈiӇm ÿӕt cӫa thân mà ӣ ÿó có ÿính mӝt lá hay mӝt nhóm lá, có thӇ có chӗi nách. - Bì khәng (lӛ khí): Khe hӣ dҥng lăng kính ӣ biӇu bì cây non do hai tӃ bào dҥng hҥt ÿұu kӅ nhau. - Trung trө: Trө giӳa cӫa thân hay cành cây, nѫi tұp trung các bó mҥch gӛ. - Lá kèm: Lá nhӓ phө thuӝc vào lá, dính ӣ gӕc cuӕng lá. Hình dҥng, kích thѭӟc cӫa lá kèm khác nhau ӣ tӯng loài cây. Trên cành có thӇ mang lá ÿѫn hoһc lá kép: - Lá ÿѫn là lá có mӝt phiӃn ÿính trên mӝt cuӕng, nách lá có chӗi, khi rөng cuӕng và phiӃn rөng cùng mӝt lúc. - Lá kép là lá có mӝt cuӕng phân nhánh 1 ÿӃn 2 hoһc 3 lҫn, mӛi nhánh mang mӝt phiӃn riêng gӑi là lá chét, nách lá chét không có chӗi, cuӕng chung và các lá chét tҥo thành mһt phҷng, khi rөng cuӕng lá rөng sau cùng. 2.2.1.2. Cách sҳp xӃp Thѭӡng ӣ sát ngӑn, lá xӃp gҫn nhau ÿӇ che chӗi, nên khó phân biӋt. Nhѭng ӣ xa chӗi, có mҩy cách sҳp xӃp ÿһc trѭng (Hình 02): - Lá mӑc cách: Mӑc tӯng lá riêng rӁ, theo mӝt công thӭc nhҩt ÿӏnh. Ví dө: cây Na, cây Mít. - Lá mӑc ÿӕi: Mӑc hai chiӃc ÿӕi diӋn nhau trên mӝt mҩu. Ví dө: cây Cà phê, cây Thӯng mӵc. Mӝt sӕ loài có lá mӑc ÿӕi chӳ thұp: Các ÿôi lá trên và dѭӟi xӃp bҳt chéo nhau. Ví dө: cây Bҥc hà, cây TӃch. http://www.ebook.edu.vn
15 - Lá mӑc vòng: Mӑc tӯ ba lá trӣ lên thành vòng trên mӝt mҩu Ví dө: cây Sӳa. - Lá mӑc bó: Lá mӑc sát nhau, xӃp toҧ rӝng sát ÿҩt hay ÿҫu cành. Ví dө: cây Dӭa, cây Bӗng bӗng. Hình 02. Cách sҳp xӃp lá 2.2.1.3. Hình thái phiӃn lá + Lá ÿѫn Phân biӋt lá nguyên, lá có thuǤ, lá phân thuǤ và lá xҿ thuǤ (chҿ thuǤ) (hình 03). - Lá nguyên: mép trѫn, có răng, có chӛ lӗi, lõm không ÿáng kӇ trên mép lá. - Lá có thuǤ: trên mép có chӛ lӗi, lõm tҥo thành nhӳng thuǤ nhӓ ÿi sâu ÿӃn 1/2 cӫa nӱa phiӃn lá. - Lá phân thuǤ: lá có chӛ lӗi, lõm, mép có thuǤ sâu vào quá 1/2 cӫa nӱa phiӃn lá. - Lá xҿ thuǤ (hay chҿ thuǤ): các chӛ lõm cӫa mép lá ӣ giӳa thuǤ ăn sâu vào cho ÿӃn gҫn hay sát vӟi gân giӳa cӫa lá. Lá có thuǤ, phân thuǤ và xҿ thuǤ có thӇ là hình lông chim hay chân vӏt. http://www.ebook.edu.vn