Bàn thêm về nguồn gốc đình làng

BÀN THÊM VỀ NGUỒN GỐC ĐÌNH LÀNG<br /> KIỀU THU HOẠCH<br /> <br /> Tóm tắt<br /> Đình làng là một thiết chế văn hóa, tín ngưỡng có vai trò quan trọng trong đời sống văn hóa của<br /> cộng đồng cư dân người Việt trong lịch sử cũng như đương đại. Bởi vậy, đã xuất hiện nhiều công trình<br /> nghiên cứu về đình qua nhiều phương diện, trong đó có việc truy nguyên nguồn gốc đình làng. Lâu nay,<br /> cũng đã có một số tác giả bàn về nguồn gốc đình làng, song ý kiến còn khác nhau, và hầu hết các tác<br /> giả đều chưa đưa ra được những cứ liệu đáng tin cậy về mặt lịch sử cũng như về mặt khoa học. Thông<br /> qua nghiên cứu một số tài liệu từ điển học, công trình nghiên cứu về đình làng và tư liệu văn bia cũng<br /> như một số tư liệu thành văn khác, chúng tôi muốn bàn thêm để làm rõ hơn về vấn đề nguồn gốc đình<br /> làng qua việc tiếp cận, lý giải từ điển học và ngôn ngữ học; tiếp cận đình từ góc nhìn chức năng; tìm<br /> niên đại xuất hiện của đình.<br /> Từ khóa: Đình làng, chức năng, nguồn gốc<br /> Abstract<br /> The village hall is a cultural and religious institution that plays an important role in the cultural life<br /> of the Vietnamese community in history as well as in contemporary life. Therefore, there have been<br /> many studies on the village hall on many aspects, including the trace of the origin of the village hall.<br /> There have been some authors discussing the origins of the village hall for a long time, but the opinions<br /> differ, and most authors have failed to provide reliable historical and scientific aspect. Through the<br /> study of a number of dictionaries, village hall studies and epistemological documents as well as some<br /> other written texts, we would like to discuss further to clarify the issue of the origin of the village hall<br /> through access, interpretation of language and linguistics; approaching village hall from a functional<br /> perspective; finding age of the village hall.<br /> Keyword: village hall, function, origin<br /> <br /> 1. Về vấn đề chức năng của đình làng<br /> <br /> T<br /> <br /> heo tìm hiểu của chúng tôi, người<br /> nói đến đình làng sớm nhất và sơ bộ<br /> định nghĩa về chức năng cơ bản của<br /> ngôi đình có lẽ là Cha/ Linh mục Alexandre De<br /> Rhodes trong cuốn Từ điển Annam - Lusitan - La<br /> Tinh (Thường gọi Từđiển Việt - Bồ La) tên đầy đủ<br /> theo nguyên văn là Dictionarium Annamiticum<br /> Lusitanum et Latinum, Roma, 1651. (Hiện có<br /> bản phiên dịch của nhóm Thanh Lãng, Hoàng<br /> <br /> Xuân Việt, Đỗ Quang Chính, do Nxb. Khoa học<br /> xã hội xuất bản năm 1991). Ở mục từ Đình,<br /> được ghi như sau:<br /> - Đình: Nhà, nơi cộng đồng hội họp để bàn<br /> định công việc.<br /> - Đình hát: Nhà, nơi ca hát để tôn kính quỷ<br /> thần.<br /> Điều thú vị là mục từ đình hát trong Từ điển<br /> A. De Rhodes lại trùng hợp hoàn toàn với từ<br /> <br /> KIẾN TRÚC - MỸ THUẬT<br /> <br /> Ảnh 1. Cổng vào Kháp đình ở làng Vạn Vĩ - Nguồn ảnh: Tác giả<br /> <br /> Ảnh 2. Bên trong Kháp đình làng Vạn Vĩ - Nguồn ảnh: Tác giả<br /> <br /> thờ thần Trấn Hải đại vương và<br /> Hưng Đạo đại vương... Hai gian tả<br /> hữu khá rộng có thể chứa vài trăm<br /> người trong thôn làng tới ngồi ăn<br /> uống, ca hát trong các dịp lễ tiết.<br /> Theo các nhà nghiên cứu folklore<br /> Trung Quốc thì kháp đình có nhiều<br /> chức năng, như thờ thần, vui chơi<br /> diễn xướng văn nghệ trong ngày lễ<br /> hội, ăn uống việc làng, và là nơi hội<br /> họp cộng đồng. Giới nghiên cứu<br /> ngôn ngữ Trung Quốc cho biết,<br /> chữ kháp là ghi theo âm của người<br /> Kinh, gồm hai ý nghĩa: Một là hát<br /> xướng, nên có thể dịch kháp đình<br /> là ca đình (đình hát). Hai là ăn, nên<br /> có thể dịch là hương ẩm đình<br /> (đình ăn uống) (18, tr.3-10). Về<br /> chữ kháp đình (đình hát), theo<br /> chúng tôi được biết, thì từ kháp<br /> hoàn toàn tương đồng với từ khắp<br /> trong tiếng Thái, có nghĩa là hát<br /> (19, tr.271). Do vậy, rất có thể từ<br /> kháp của tộc người Kinh với từ<br /> khắp của người Thái là có cùng<br /> một nguồn gốc.<br /> Qua hai cứ liệu như vừa dẫn,<br /> cho thấy hai chức năng cơ bản<br /> của đình làng, đó là ngôi nhà để<br /> <br /> đình hát mà tộc người Kinh ở Trung Quốc gọi<br /> là kháp đình (哈亭). Tộc người Kinh, tức là tộc<br /> người Việt, di cư sang Trung Quốc vào năm Lê<br /> Hồng Thuận1 thứ 3, tương đương niên hiệu<br /> Minh Vũ Tông, Chính Đức thứ 6, tức năm 1511<br /> (theo bản hương ước do nhóm di dân mang<br /> theo). Hiện nay họ là một trong số 55 dân tộc<br /> thiểu số Trung Quốc, đang sống ở 3 làng Vu<br /> Đầu, Vạn Vĩ, Sơn Tâm trong vùng các bán đảo<br /> ven biển thuộc tỉnh Quảng Tây.<br /> Về phong tục, khi mới sang Trung Quốc, họ<br /> dựng kháp đình bằng tre gỗ mái tranh để làm<br /> nơi thờ thần, về sau kháp đình mới được xây<br /> bằng gạch ngói, trên bờ nóc có đắp hình“song<br /> <br /> long hý châu”(đôi rồng giỡn ngọc). Trong đình<br /> <br /> KIẾN TRÚC - MỸ THUẬT<br /> <br /> thờ thần, đồng thời cũng là ngôi nhà chung<br /> để hội họp cộng đồng. Đó là hai cứ liệu về<br /> mặt từ điển học và ngôn ngữ học lịch sử rất<br /> đáng tin cậy và có cơ sở khoa học chắc chắn.<br /> Sau đây, chúng ta xem xét tiếp hai tài<br /> liệu nghiên cứu đều tiếp cận ngôi đình từ<br /> góc nhìn chức năng.<br /> Tác giả Nguyễn Văn Khoan có công trình<br /> viết bằng tiếng Pháp Essai sur le đình et le<br /> culte du génie tutélaire des villages au<br /> Tonkin (Khảo luận về ngôi đình và việc thờ<br /> thần thành hoàng của các làng xã ở Bắc Kỳ)<br /> BEFEO, 1930. Học giả Pháp Louis Bezacier<br /> trong L’art Vietnamien, Paris, 1955, đánh<br /> giá cao công<br /> <br /> KIẾN TRÚC - MỸ THUẬT<br /> <br /> trình của Nguyễn Văn Khoan, cho rằng đây là<br /> một công trình nghiên cứu súc tích, có thể xếp<br /> đình vào kiến trúc dân dụng và cả kiến trúc tôn<br /> giáo cũng được. Nó ăn vào kiến trúc dân dụng<br /> với tính cách là ngôi nhà công cộng, nơi các<br /> kỳ hào hội họp khi làng có hội hè hay để bàn<br /> công việc của làng xã. Ở Chương III của công<br /> trình, nói tới bàn thờ của một hay nhiều vị thần<br /> thành hoàng của làng. (13, tr. 18).<br /> Còn ông Nguyễn Văn Huyên trong công trình<br /> Contribution à l`étude d`un génie tutélaire<br /> annamite Lý Phục Man (Góp phần vào việc<br /> nghiên cứu một vị thần thành hoàng An Nam,<br /> Lý Phục Man), BEFEO, 1938, đã theo lời của một<br /> vài chức sắc địa phương cung cấp cho ông, nói<br /> rằng: Ngày xưa đình là nơi vua ngự khi đi tuần<br /> du trong nước. Ở mỗi tỉnh lỵ có một hành cung,<br /> nơi ngự giá của nhà vua khi tuần du qua. Các<br /> làng nằm trên đường mà xa giá nhà vua thường<br /> đi qua, cũng dựng lên những tòa nhà có công<br /> dụng như hành cung... Điều này còn cắt nghĩa<br /> được tại sao ngày nay, ở một số ngôi đình ta lại<br /> thấy mặt trước trên gian giữa có một bức hoành<br /> phi sơn son thiếp vàng ghi bốn chữ “Thánh cung<br /> vạn tuế” 2.<br /> Sau khi trích dẫn, ông L. Bezacier phản biện<br /> rằng: Cách giải thích này khó đứng vững được, vì<br /> rằng hầu hết nếu không phải là tất cả các làng<br /> đều có đình, kể cả những làng nằm ở xa mọi con<br /> đường mà xa giá nhà vua có thể đi qua. Hơn nữa,<br /> cách xây dựng của đình khác hẳn cách cấu trúc<br /> của hành cung, không thể dùng làm nơi nghỉ<br /> ngơi như hành cung được (20, tr.18).<br /> Ông L. Bezacier ghi nhận đình là một trong<br /> những kiến trúc có ý nghĩa nhất ở Bắc Kỳ, ở đấy<br /> người ta thấy nghệ thuật kiến trúc cũng như<br /> nghệ thuật trang trí khu nhà thể hiện phong phú<br /> nhất. Ông cũng cho rằng nguồn gốc của đình<br /> chưa được biết rõ lắm. (20, tr.19)<br /> Chúng tôi hoàn toàn chia sẻ với nhận định<br /> của ông L. Bezacier, bởi nếu chỉ tìm biết chức<br /> năng của ngôi đình thì cũng chưa thể biết được<br /> cội nguồn lịch sử của nó. Điều quan trọng ở đây<br /> là phải biết được niên đại xuất hiện của<br /> <br /> đình làng trong lịch sử. Nhân đây chúng tôi cũng<br /> xin lưu ý một điều, đó là một số tác giả thường<br /> coi đình trạm như là tiền thân của đình làng. Đó<br /> là quan niệm hoàn toàn sai lầm, thiếu cơ sở<br /> khoa học. Đình trạm là nơi cho khách đi đường<br /> nghỉ chân và tiễn đưa nhau, vốn là kiến trúc của<br /> Trung Quốc.<br /> Bề ngoài mười dặm trường đình<br /> Vương ông gánh tiệc tiễn hành đưa theo<br /> Bản Kiều của Bùi Kỷ - Trần Trọng Kim hiệu<br /> khảo chú thích rằng: Theo Hán thư, đường đi<br /> bên Tàu cứ năm dặm có một đoản đình, mười<br /> dặm có một trường đình3. Chúng tôi tra từ điển<br /> Từ nguyên thì chữ đình ( 亭 ) có hai nghĩa cơ<br /> bản: một là nơi dừng chân ăn nghỉ của khách<br /> đi đường, hai là ngôi nhà có nóc nhưng không<br /> có tường bao quanh. Còn Hán Việt từ điển cửa<br /> Đào Duy Anh thì giải nghĩa đình là cái nhà nhỏ,<br /> cái nhà trạm cho người đi đường nghỉ.<br /> Đình trạm của Trung Quốc du nhập vào Việt<br /> Nam từ bao giờ, chúng tôi chưa tìm được cứ<br /> liệu. Chỉ biết về mặt văn bản lịch sử, thì đời Trần<br /> đã có ghi chép. Theo Đại Việt sử kỷ toàn thư,<br /> “Thượng hoàng (Trần Thừa) xuống chiếu rằng,<br /> trong nước hễ chỗ nào có đình trạm đều phải<br /> đắp tượng Phật để thờ. Trước đây, tục nước ta<br /> vì nóng bức, nên làm nhiều đình cho người đi<br /> đường nghỉ chân, thường quét vôi trắng, gọi là<br /> đình trạm. Thượng hoàng khi còn hàn vi từng<br /> nghỉ ở một đình trạm, gặp một nhà sư bảo rằng:<br /> Người trẻ tuổi này ngày sau sẽ đại quý. Nói xong<br /> thì không thấy nhà sư đâu nữa. Đến nay lấy<br /> được thiên hạ mới có lệnh này”. Sử thần Ngô Sĩ<br /> Liên bình luận:“Đó là mầm đầu tiên của sự sùng<br /> Phật”. (4, tr.11)<br /> Theo tìm hiểu của chúng tôi, thì từ thời<br /> Trần đến thời Lê - Nguyễn, đình trạm vẫn tiếp<br /> tục là nơi nghỉ ngơi của người đi đường. Sách<br /> Thượng Kinh ký sự của Lê Hữu Trác, viết năm Lê<br /> Cảnh Hưng 43 (1782) từng nhắc đến nhiều tên<br /> đình trạm trên đường tới Thượng Kinh4. Sách<br /> Hồi kinh nhật ký (Ký hiệu VNv216, kho sách<br /> Viện Nghiên cứu Hán Nôm) của Lý Văn Phức,<br /> soạn Minh Mệnh 10 (1829) bằng chữ Nôm, thể<br /> <br /> KIẾN TRÚC - MỸ THUẬT<br /> <br /> song thất lục bát, kể lại cuộc hành trình từ Hà<br /> Nội vào kinh đô Huế thời Nguyễn, qua 36 trạm<br /> dịch trên đường thiên lý. Ví dụ: Khởi trình tới<br /> trạm Hà Mai/ Có ai vì tặng một lời Giang Nam;<br /> Huyện Thanh Trì có làng Thịnh Liệt/ Nghe cá rô<br /> đầm Sét rằng tươi.... Như vậy, rõ ràng là trạm<br /> dịch (từ đình trạm) vẫn tồn tại suốt chiều dài<br /> lịch sử theo chức năng của nó mà không hề<br /> biến thành đình làng.<br /> Ở Trung Quốc, ngoài danh từ đình trạm, còn<br /> có danh từ hương đình (乡亭). Bộ từ điển Từ<br /> nguyên, 1993, giải nghĩa:“Trúc ư hương gian<br /> đích công xá” - nghĩa là ngôi nhà chung xây dựng<br /> ở trong làng, dẫn ví dụ trong sách Liệt tiên<br /> truyện, quyển Thượng, có nói đến hương đình<br /> trong Truyện An Kỳ Sinh, đời Tần Thủy Hoàng và<br /> sách Luận hành của Vương Sung (27 97) đời Hán cũng có nói đến hương đình.<br /> Đương nhiên, mặc dù cả tên gọi và thực thể<br /> hương đình Trung Quốc đã có từ thời Tần - Hán,<br /> song vẫn chưa có cơ sở để cho rằng đình làng<br /> Việt Nam là bắt nguồn từ hương đình Trung<br /> Quốc. Chúng tôi hoàn toàn đồng tình với ghi<br /> nhận của ông L. Bezacier, rằng chỗ khác biệt của<br /> đình làng Việt Nam là ở cái kiến trúc trên sàn<br /> cột của nó: “Thật vậy, đáng chú ý ở chỗ nó là<br /> loại nghệ thuật Việt Nam duy nhất xây dựng<br /> trên sàn cột. Chúng tôi chưa hề thấy một sự vi<br /> phạm nhỏ nào đôi với nguyên tắc ấy. Ở Trung<br /> Quốc, lối xây dựng này không có, ít ra theo chỗ<br /> chúng tôi được biết” (20, tr.19).<br /> 2. Về vấn đề niên đại của đình làng<br /> Truy tìm nguồn gốc đình làng, như trên<br /> chúng tôi đã đề cập, là ngoài chức năng của<br /> đình còn phải biết được niên đại xuất hiện của<br /> đình. Truy tìm theo hướng này, qua văn bia Hà<br /> Nội, hiện còn thấy tấm bia“Thanh Hà ngọc phả<br /> bi ký” nói về vị thần được thờ tại đình Thanh Hà<br /> là Trần Lựu, tướng đời Trần chống giặc Nguyên<br /> Mông tại Vũ Ninh, sau khi thắng trận về mở tiệc<br /> khao quân ở thôn Thanh Hà rồi hóa, được dân<br /> lập đình thờ (2, tr.27). Đình Thanh Hà vốn có sáu<br /> tấm bia, Tuyển tập văn bia Hà Nội chỉ chọn một<br /> văn bia ghi thần tích thần thành<br /> <br /> hoàng được thờ tại đình để dịch, như vừa nêu.<br /> Thần tích trong “Thanh Hà ngọc phả bi ký” ghi<br /> rõ niên đại sao chép là ngày 6 tháng 3 niên hiệu<br /> Thuận Thiên thứ 3 (1430) thời Lê Lợi. Còn nhóm<br /> tác giả Nguyễn Vinh Phúc, Nguyễn Duy Hinh căn<br /> cứ vào một tấm bia khác trong đình Thanh Hà,<br /> đã cho biết “bia ghi rõ đình được khởi dựng<br /> năm Thuận Thiên thứ 6 (1433)” (14, tr.73). Một<br /> thông tin vô cùng quý báu đó là những điều tra<br /> sâu sát, kỹ càng về quá trình kiến trúc ngôi đình<br /> Thanh Hà của một nhà “Hà Nội học” tầm cỡ, tác<br /> giả Nguyễn Văn Uẩn trong công trình đồ sộ Hà<br /> Nội nửa đầu thế kỷ XX. Theo tác giả, đình Thanh<br /> Hà nguyên gần cửa ô Quan Chưởng, năm Đinh<br /> Sửu, Gia Long 16 (1817), khi sửa cửa Ô và mở<br /> rộng đường phố, đình được di dời đến số 77<br /> phố Hàng Chiếu, song cổng chính của ngôi đình<br /> lại quay sang phố Ngõ Gạch, số 10. Năm Mậu<br /> Dần, Gia Long 17 (1818), đình mới chỉ dựng sơ<br /> sài bằng tre gỗ, đến năm Nhâm Ngọ, Minh<br /> Mệnh thứ 3 (1822), đình mới được xây lại bằng<br /> gạch kiên cố. Đây là những điều được tác giả kể<br /> lại theo văn bia do Bùi Tú Linh soạn năm 1855, Tự<br /> Đức 8 (16, tr.183). Chúng tôi đã đến thăm lại<br /> đình Thanh Hà tại số 10 Ngõ Gạch, quận Hoàn<br /> Kiếm, Hà Nội, được biết đình đã được xếp hạng<br /> di tích lịch sử văn hóa ngày 21 tháng 1 năm<br /> 1989. Về kiến trúc, đình vẫn có bộ mái cong và<br /> trên bờ nóc có đắp nổi đôi rồng chầu mặt trời.<br /> Chỉ có điều bốn chữ Hán trên cổng ra vào không<br /> ghi là đình, mà lại ghi “Thanh Hà linh từ” (Đền<br /> thiêng Thanh Hà). Dù sao, đây cũng là ngôi đình<br /> có niên đại sớm nhất từ thời Lê mà chúng ta<br /> được biết. Ngoài tư liệu văn bia, còn một sử liệu<br /> rất đáng tin cậy, đó là sự kiện được chép trong<br /> Lê triều thông sử thường gọi là Đại Việt thôngsử<br /> của nhà bác học Lê Quý Đôn như sau: “Năm<br /> Nhâm Ngọ, niên hiệu Quang Thiêu 7 (1522) đời<br /> Lê Chiêu Tông, nhà vua chạy lánh ra phía tây<br /> Thăng Long, đóng ở đình làng Nhân Mục Cựu”<br /> (5, tr.131) 5.<br /> Hai cứ liệu vừa dẫn đều cho biết niên đại<br /> tuyệt đối, tuy nhiên, để xác định cụ thể và chắc<br /> chắn hơn, chúng ta cần phải tiếp cận vấn đề từ<br /> <br />