Báo cáo nghiên cứu khoa học: "NGUYỄN MINH CHÂU VỚI VAI TRÒ “MỞ ĐƯỜNG” TRONG CÔNG CUỘC ĐỔI MỚI VĂN XUÔI SAU 1975"

Chia sẻ: Nguyễn Phương Hà Linh Linh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:4

Thêm vào BST

Báo xấu

225
lượt xem 36
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Ba mươi năm miệt mài trên chặng đường sáng tạo văn học Nguyễn Minh Châu để lại số lượng lớn những sáng tác vừa mang giá trị nhân văn cao cả vừa độc đáo về bút pháp thể hiện. Có lẽ cả cuộc đời người nghệ sĩ cách mạng này là sự kiếm tìm, khám phá mê mải đối với hiện thực cuộc sống và tâm hồn con người. Và trong lộ trình văn học nhọc nhằn ấy, Ông đã được công luận trân trọng ghi nhận là “người mở đường đầy tài hoa và tinh anh”....

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học: "NGUYỄN MINH CHÂU VỚI VAI TRÒ “MỞ ĐƯỜNG” TRONG CÔNG CUỘC ĐỔI MỚI VĂN XUÔI SAU 1975"

NGUYỄN MINH CHÂU VỚI VAI TRÒ “MỞ ĐƯỜNG” TRONG CÔNG CUỘC ĐỔI MỚI VĂN XUÔI SAU 1975 NGUYEN MINH CHAU WITH THE INITIATING ROLE IN INNOVATIVE REVOLUTION IN VIETNAMESE LITERATURE AFTER 1975 HOÀNG THỊ HƯỜNG Trung tâm KHXH & Nhân văn, Đại học Đà Nẵng TÓM TẮT Ba mươi năm miệt mài trên chặng đường sáng tạo văn học Nguyễn Minh Châu để lại số lượng lớn những sáng tác vừa mang giá trị nhân văn cao cả vừa độc đáo về bút pháp thể hiện. Có l ẽ cả cuộc đời người nghệ sĩ cách mạng này là sự ki ếm tìm, khám phá mê mải đối với hi ện thực cuộc sống và tâm hồn con người. Và trong lộ trình văn học nhọc nhằn ấy, Ông đã được công luận trân trọng ghi nhận là “người mở đường đầy tài hoa và tinh anh”. ABSTRACT For thirty years, Nguyen Minh Chau devoted himself to literature creativity. He left a numerous art works, which are not only valuable in human culture, but also show an original penmanship in expression. Perhaps, during his life, this revolutionary artist always busied himself discovering the reality of life and human's soul. And during that itinerary of literature, he was cherished and acknowledged by wide public opinion as "the exquisite talent and a subtle pioneer". Nguyễn Minh Châu – ngòi bút tiêu biểu củ a thời kỳ văn học đổ i mới – người mở đường đầy tài hoa và tinh anh (Nguyên Ngọc). Với mộ t loạt các bài phê bình, tiểu lu ận… cùng những tác phẩm không chỉ minh họa xu ất sắc cho bước chuyển âm thầm mà quyết liệt trong quan niệm sáng tác mà còn đạt tới sự hoàn thiện nghệ thuật, Nguyễn Minh Châu đ ã tạo cho mình mộ t vị trí không thể thay thế trong giai đoạn quá độ củ a văn họ c trước và sau 1975, trở thành một nhà văn đặt nền móng toàn diện và sâu sắc cho sự đổi mới cả về qu an niệm nghệ thuật lẫn phương thức biểu đạt. Là nhà văn mặc áo lính, Nguyễn Minh Châu ý thức hết sức sâu sắc về sứ mệnh thiêng liêng của ngườ i cầm bút trong giai đoạn khố c liệt nhất của cu ộc chiến. Tâm niệm sáng tác trở thành cháy bỏng trong ông lúc này là hướ ng đến cuộ c “đ ấu tranh vì quyền sống của cả d ân tộc”, do vậy nhà văn đã dành gần nửa cu ộc đời đ ể say sưa ngợ i ca, mê mải khám phá vẻ đ ẹp lung linh, k ỳ ảo củ a cuộc sống và tâm hồn con người trong chiến tranh vệ quốc. Đó là nhữ ng con người ngập tràn tình cảm lãng mạn, trẻ trung tươi tắn như Lãm, Nguyệt (trong Mảnh trăng cuố i rừng), cô gái mang “niềm tin mãnh liệt vào cuộc sống”, niềm tin ấy “như sợi chỉ xanh óng ánh, bao nhiêu bom đ ạn giội xu ống, cũng không hề đứt, không thể nào tàn phá nổi”. Đó là Kinh, Lữ, Khuê, Cận, Lượng v.v... (trong Dấu chân người lính) - nhữ ng viên ngọc, sáng đ ẹp một cách rực rỡ, không có tỳ vết. Khó có thể tìm thấ y mộ t khiếm khuyết trong phẩm chất của họ . “Từ giã gia đ ình, trường học, từ giã cuộ c số ng tương lai đẹp đẽ hết sức b ảo đảm bắt đ ầu dựng cho họ , từ bỏ trái hạnh phúc đang ửng hồ ng trong vườn nhà để đ i vào cuộc chiến đ ấu đ ầy vất vả, hy sinh khá là vô tư, lạc quan tươi trẻ”, đó là những gì Nguyễn Minh Châu nói về họ . Đúng như, nhà phê b ình N.I.Niculin trong bài viết Nguyễn Minh Châu và sáng tác của anh nhận xét: niềm tin vào tính bất khả chiến thắng của cái đ ẹp tinh thần, cái thiện đ ã được khúc xạ ở chỗ , anh đã tắm rửa sạch sẽ các nhân vật của mình, họ giố ng như được bao bọ c trong mộ t bầu không khí vô trùng…”
Tuy nhiên, khi khẳng đ ịnh cái đẹp, chất thơ củ a đời sống Nguyễn Minh Châu đã không thi vị hóa nó, không nhìn cuộ c số ng mộ t chiều, dễ dãi. Ông hiểu ra rằng, bao giờ cũng vậ y “cuộc đ ấu tranh giữa ánh sáng và bóng tố i, giữa cái thiện và cái ác, giữa nhân b ản và phi nhân là cuộc đ ấu tranh vĩnh viễn, chất anh hùng ca và chất bi kịch củ a cuộc đời đi liền nhau. Con người đã dũng cảm kiên cườ ng biết bao trong cuộc đ ấu tranh đó. Nhưng nhìn kỹ lại, mơ ước vẫn xa vờ i, và dường như cái xấu xa, ác độc không mất đi mà chỉ thay hình đổ i dạng đ ể tiếp tục hoành hành”1. Đất nước đ ã hòa bình, từ giã cuộc số ng đầy bất trắc với những cách khu xử bất thường của thời chiến, con người trở về với cái “bản chất người thực sự như nó vốn có”, do vậy văn chương để phụng sự được con người cũng cần phải khác. Và vì thế ý thức hướ ng tới mộ t thứ văn chương sâu xa hơn đã trở thành một nhu cầu hết sức bức xúc trong ông. Vớ i tiểu luận “Hãy đọc lời ai điếu cho một giai đoạ n văn nghệ minh họa”, Nguyễn Minh Châu đã tự chia đời văn của mình ra làm hai: chặng đường minh họa và chặng đường đoạn tuyệt với lố i minh họ a. Qua dằn vặt rồ i quyết tâm nhà văn đã chọn cho mình hướng đi: lấ y con người làm đố i tượng khảo sát thay cho hiện thực đời sống. Do đó, sáng tác củ a ông càng về sau càng có vẻ như là minh chứng xác thực cho qui lu ật thu ộc về bản chất văn học “trước sau gì con ngườ i cũng trèo lên các sự kiện để đòi quyền số ng”. Tự tìm đường đi cho nghệ thuật, khám phá, đào sâu vào bản chất con người vớ i ông đó cũng là con đường đ ến với những giá trị vĩnh hằng. Không phủ nhận việc văn chương phải quan tâm đến cái chung, cái cộ ng đồ ng nhưng theo Nguyễn Minh Châu văn chương còn phải là câu chuyện của mỗi người. Có thể xem Miền cháy là tác phẩm đánh dấu bước chuyển mình của Nguyễn Minh Châu từ chủ nghĩa hiện thực đ ậm đà chất lãng mạn cách mạng và cảm hứng sử thi bước sang chủ nghĩa hiện thực tỉnh táo. Gương mặt những người anh hùng hiện lên trong những trang viết này đ ầy khắc khổ, d ằn vặt, và đau đáu hoài niệm. Bỗng chốc người đọ c như ngộ ra chân lý nghiệt ngã: người Việt Nam bước ra khỏi cu ộc chiến cũng cần phải có b ản lĩnh không kém khi tham gia cuộ c chiến. Mảnh đất miền Trung xác xơ trong lửa đ ạn là “miền cháy” – sau khói lửa đ ạn bom phải b ắt đầu từ cái gì để nhanh chóng hồi sinh trước ngổn ngang đổ nát và bộ n bề lo toan! Nhân d anh tương lai, nhà văn muố n cầu nguyện cho nhữ ng con người bị đ ẩy về b ên kia chiến tuyến được quay về vớ i yên ấm gia đ ình. Tiểu thuyết Lửa từ những ngôi nhà càng khắc họ a rõ nét hơn bộ mặt khắc khổ của những người lính là anh hùng nơi chiến tuyến nhưng xa lạ với lo toan đời thường – số ng b ất an trong hòa bình. Nguyễn Minh Châu đã tuyên chiến với cách phản ánh hiện thực tô hồ ng – mộ t chiều củ a văn học “phải đ ạo” trước đây. Cuộc số ng hiện lên trong trang viết của ông đa chiều, đầy những vết nham nhở sần sùi, ở đó có cả niềm vui lẫn nỗi buồn, sự vật vã, bức bối đ ầy phức tạp và biến đ ộng. Nhà văn đ ã tìm thấy những miền khuất lấp của chiến tranh, củ a tâm hồ n con người, điều mà trước đây, do nhiều nguyên nhân buộ c ông phải nhìn nhận khác. Bức tranh không phải là kiệt tác của Nguyễn Minh Châu nhưng đó là truyện ngắn đánh mốc cho hành trình sáng tạo văn học, d ự b áo một quan niệm, mộ t mô hình, mộ t bút pháp hoàn toàn mới. Trong Bức tranh, con người lý tưởng biến mất, thay vào đó là con người đa nhân cách: có cả tố t đẹp lẫn đớn hèn. Từ những dằn vặt, đối chứng của nhân vật người họa s ỹ, câu hỏ i lớ n - nhức nhối đặt ra cần được trả lời ngay trong tác phẩm là chúng ta có thể vì vinh 1 Nguyễn Văn Hạnh - Nguyễn Minh Châu những năm 80 và sự đổi mới cách nhìn về con người, trích trong Nguyễn Minh Châu, về tác gia và tác ph ẩm, Nxb Giáo dục 2003, tr 229.
quang củ a cộ ng đ ồng dân tộ c mà bỏ qua số phận cá nhân không?! Rõ ràng ở đ ây, cái nhìn của nhà văn đã thay đ ổi theo hướng tiến dần đến sự thực hơn. Chiến tranh không chỉ mang ánh hào quang mà còn có cả mất mát, đớn đau, giả d ối; Chiến tranh còn làm “cho người ta hư đi hơn là tốt làm người ta tố t hơn”; con người cũng không còn lấp lánh vẻ đ ẹp thiên thần mà hộ i tụ cả những ham muố n tầm thường, thấp hèn… Ở Mùa trái cóc ở miền Nam đã cho thấ y những chiêm nghiệm đau đớn như thế đ ấy. Toàn là anh hùng nhưng anh hùng phi nhân tính. Từ chố i tình mẫu tử thiêng liêng, sẵn sàng đẩy đồ ng độ i vào cái chết để công danh mình thêm rạng rỡ có lẽ là chân dung của cái xấu, cái ác đang ngấm ngầm nả y nở trong cuộ c số ng thời k ỳ hậu chiến. Nguyễn Minh Châu đã làm cho chúng ta bàng hoàng, nhức nhối khi d ựng lên hình tượng nhân vật Toàn rất sinh đ ộng, có giá trị nghệ thuật, báo động cho xã hộ i một vấn đề không nhỏ về đạo đức và sự tha hóa bi thảm trong nhân cách con người. Hàng loạt những thể nghiệm sau Bức tranh như các truyện ngắn Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành, Chiếc thuyền ngoài xa, Mộ t lầ n đố i chứng , Khách ở quê ra, Phiên chợ Giát, đến Cỏ lau đ ã khẳng định chắn chắc thêm về cách tiếp cận hiện thực nhìn từ góc độ con người ỏ Nguyễn Minh Châu, “nh ờ quan tâm đ ến con ngư ời mà ông nhìn đâu cũng ra truyện ngắn, … đã tạo dựng được mộ t phong cách trần thuậ t có chiều sâu”. Nếu ở giai đo ạn văn họ c trước, con ngườ i là phương tiện biểu đ ạt lịch sử t hì lúc này ở nhà văn lịch sử lại trở thành phương tiện để b iểu đạt con người. Trên cơ sở đổ i mới quan niệm nghệ thu ật ấ y, Nguyễn Minh Châu đã nhìn sâu vào tâm thức con người để phát hiện nhữ ng khao khát riêng tư, sự xung đ ột kỳ vọ ng giữa họ và thực tế khách quan… Hình ảnh người đàn bà trên chuyến tàu tố c hành đã mang đ ến cho người đ ọc nhiều ám ảnh. Qu ỳ là con ngườ i cô đơn, suốt đời “lang thang đi tìm cái chân trời củ a nhữ ng giá trị tuyệt đố i hoàn m ỹ”. Nơi cánh rừng Trường Sơn trong những cu ộc chiến khố c liệt nhất Qu ỳ đã từng là “nàng công chúa” nhưng lúc quay về đ ời thường người đàn bà này lại mang căn bệnh mộng du. Những suy tư, trăn trở bao lâu mà Qu ỳ ấp ủ bằng trái tim rỉ máu, bằng khát vọ ng mãnh liệt bỗng nhiên trở nên hài hước và cứng nhắc giữa thườ ng nhật cu ộc đời…. Qu ỳ tự hiểu mình, hiểu người, hiểu đ ời, hiểu tất các những nỗi đau riêng chung tê d ại. Hòa bình đ ã không thể làm lành hết nhữ ng vết thương ở trong cô. Có lẽ vì thế Qu ỳ luôn phải sống cô đơn, phiêu du cùng hoài niệm. Sự khắc nghiệt của chiến tranh là thế ! Sự khắc nghiệt đó đ ã in dấu lên cuộ c đời của mỗi con người Ở Cỏ lau, chiến tranh không chỉ ám ảnh b ằng hình ảnh núi Đợi với những người đàn bà ôm con chờ chồng đ ến mỏi mòn hóa đá, là bờ cỏ lau hoang d ại có sức số ng man rợ mà chua chát, đau đáu hơn vẫn là cảm giác cô đơn nơi Lự c – một người lính quay lại quê hương sau cuộ c chiến. Mọi thứ đố i với anh đã được sắp xếp lại theo trật tự mới mà d ẫu hoàn toàn ngoài ý muốn chủ quan củ a mình thì con người cũng trở nên b ất lực. Bi kịch cuộ c đời Lực cũng chính là bi kịch củ a chiến tranh. Anh “đã bị chặt lìa ra khỏ i cuộ c đ ời mình” và cu ối cùng trở thành người khách lạ ở ngay chính gia đình. Đặc biệt với lão Khúng (trong Phiên Chợ Giát), “anh nông dân suốt đời đi sau con bò vạch những luống cày trong đêm tối” – hình ảnh điển hình củ a nông dân Việt Nam làm ăn cá thể lạc hậu thì bản lĩnh nghệ thu ật cũng như quá trình cách tân văn họ c của Nguyễn Minh Châu đã được khẳng định chắc chắn. “Truyện không khép kín ở mộ t ý nghĩa nào, nó mở cho mỗi nhóm người đọc một chân trời … Sự hóa thân người / bò của ông lão Khúng/ Khoang đen, sự phân đôi nhân cách ấ y, sự kết h ợp hai ý th ức con người/ con vật ấy, là bi kịch của
nhân vật, của thời đại. Sự quan sát xã hội di chuyển vào sự quan sát nội tâm, tạo nên mộ t tâm lý vậ n động, đó là ngh ệ thuậ t của truyện ngắn Phiên chợ Giát. Văn bản di động trên nhiều bình diện: ngôn ngữ, hình tượng, xã hộ i, tâm lý, quá vãng và hiện tạ i, lịch sử và tưởng tượng ”[3]. Suố t cuộ c đời lão Khúng vắt kiệt sức lực củ a mình, củ a vợ con cho đ ất nhưng đ ến đời con lão chúng còn phải đi xa hơn nữa, đ ến với miền đất còn nhọ c nhằn hơn. Lão và con bò Khoang – công cụ lao độ ng hiệu quả nhất - luôn gắn bó với nhau. Khi lão quyết định thả nó về rừng cũng chính là khi nó đã quá quen với cái ách nô lệ trên cổ , vĩnh viễn quên mất tự do. Sự trở về của con bò Khoang ở cuố i truyện là sự trở về củ a bi kịch con người… Dường như mỗ i lúc Nguyễn Minh Châu lại về gần hơn với nông dân, với làng quê miền Trung đói nghèo, lam lũ củ a mình; mỗ i lúc càng như hiểu rằng chiến tranh đi qua, thời gian đi qua mà sao nỗ i cay cực của những kiếp người vẫn cứ chất chồng thêm… Chính từ cách nhìn nhận hiện thực và quan niệm nghệ thu ật về con người thay đ ổi như trên nên tất yếu giọng điệu trong những trang viết sau này của Nguyễn Minh Châu không thể dạt dào cảm xúc lãng mạn, hào sảng, say mê, bay bổng. Giọng văn ông giờ đ ây từ ng trải, trầm tĩnh hơn và xen lẫn chút chiêm nghiệm và suy ngẫm. Điều này thể hiện khá rõ qua phát ngôn và tính cách củ a các nhân vật trong một số tác phẩm như Qu ỳ, Lực, Phi Phi, Thai, Lão Khúng v..v… Họ đầy suy tư, ngâm ngợi, đằm và chín hơn khi nói về mình và mọ i người, kể cả cách thể hiện niềm vui, nỗi buồn cũng khác. Màu sắc triết lý đ ã phảng phất đâu đó trong các truyện ngắn về sau của nhà văn và tho ảng cả chút hơi hướ ng của cái bi không thể tránh khỏ i. Như vậ y, có thể thấ y Nguyễn Minh Châu là ngư ời mở đ ường xuất sắc cho văn học Việt Nam thời k ỳ đ ổi mới. Nói như Nguyễn Khải, sau này đã có người đ ứng trên vai ông để mà to lớn hơn nhưng vị trí tiên phong và những cống hiến có tính chất khai phá củ a ông là không thể p hủ nhận. Tìm ra hướng đi mới cho văn học cả trên bình diện nộ i dung phản ánh lẫn bút pháp thể hiện nhà văn đ ã công khai vớ i bạn đọ c một cách viết mới: hiện đ ại mà vẫn đậm đà truyền thống. Ông đã đi được một chặng đường xa, dù nhọc nhằn nhưng thật nhiều ý nghĩa. Từ Nguyễn Minh Châu vấn đề con ngườ i với số phận riêng cùng vô vàn trăn trở âu lo đ ã được văn họ c quan tâm khai thác ở cách nhìn mới. Hình như ông tự mình bức phá và giúp một thế hệ nhà văn dám “bước qua lời nguyền”, từ giã “cái thời lãng mạn” đ ể đ ến vớ i một thứ văn chương chân thành hơn. Ở đ ó con người được sống thật, không phải cố tỏ ra “trùng khít với chính mình, vớ i bộ áo xã hội củ a nó một cách đau đớn, giả dố i” (Bakhtin). TÀI LIỆU THAM KHẢO Nguyễn Thị Bình, Xung quanh việc biểu hiện hiện thực trong văn xuôi nước ta từ sau 1975 – một vài nhận [1]. xét, Tạp chí Văn học số 04/2003. Nguyễn Văn Hạnh - Nguyễn Minh Châu những năm 80 và sự đổi mới cách nhìn về con người, trích trong [2]. Nguyễn Minh Châu, về tác gia và tác phẩm, Nxb Giáo dục 2003. Đỗ Đức Hiểu, Đổi mới đọc và bình văn, Nxb Hội Nhà văn, H.1999. [3]. Nguyễn Trọng Hoàn (giới thiệu và tuyển chọn), Nguyễn Minh Châu về tác gia và tác phẩm, Nxb Giáo dục, [4]. H.2004. Tôn Phương Lan, “Phong cách nghệ thuật Nguyễn Minh Châu – sự hình thành và những đặc trưng” [5]. (chuyên luận), Nxb Khoa học Xã hội, H. 1999. Văn học Việt Nam hiện đại, Tuyển tập truyện ngắn Nguyễn Minh Châu, Nxb Văn hoc, H. 1999. [6]. G.N.Pôxpêlôp, Dẫn luận nghiên cứu văn học, Nxb Giáo dục, H.1998. [7].