Báo cáo nghiên cứu khoa học " NHỮNG GHI CHÉP LIÊN QUAN ĐẾN BIỂN ĐÔNG VIỆT NAM TRONG PHƯƠNG CHÍ TRUNG HOA "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:25

Thêm vào BST

Báo xấu

85
lượt xem 26
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Khảo luận này là một phần trong công trình nghiên cứu của tác giả Phạm Hoàng Quân. Nội dung chủ yếu của công trình là khảo chứng những ghi chép liên quan đến biển Đông Việt Nam trong các bộ chính sử, phương chí và địa đồ cổ của các triều đại phong kiến Trung Hoa. Mục đích của công trình một mặt nhằm sưu tập và khảo chứng các tư liệu cổ liên quan đến biển Đông để phục vụ lâu dài cho việc nghiên cứu về biển, đảo Việt Nam, mặt khác, nó còn cung cấp...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " NHỮNG GHI CHÉP LIÊN QUAN ĐẾN BIỂN ĐÔNG VIỆT NAM TRONG PHƯƠNG CHÍ TRUNG HOA "

56 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 BIEÅN, ÑAÛO VIEÄT NAM NHÖÕNG GHI CHEÙP LIEÂN QUAN ÑEÁN BIEÅN ÑOÂNG VIEÄT NAM TRONG PHÖÔNG CHÍ TRUNG HOA Phạm Hoàng Quân* Lôøi Toøa soaïn. Khaûo luaän naøy laø moät phaàn trong coâng trình nghieân cöùu cuûa taùc giaû Phaïm Hoaøng Quaân. Noäi dung chuû yeáu cuûa coâng trình laø khaûo chöùng nhöõng ghi cheùp lieân quan ñeán bieån Ñoâng Vieät Nam trong caùc boä chính söû, phöông chí vaø ñòa ñoà coå cuûa caùc trieàu ñaïi phong kieán Trung Hoa. Muïc ñích cuûa coâng trình moät maët nhaèm söu taäp vaø khaûo chöùng caùc tö lieäu coå lieân quan ñeán bieån Ñoâng ñeå phuïc vuï laâu daøi cho vieäc nghieân cöùu veà bieån, ñaûo Vieät Nam, maët khaùc, noù coøn cung caáp cho ngöôøi ñoïc moät caùi nhìn heä thoáng veà cöông vöïc vuøng bieån cöïc nam cuûa Trung Quoác qua caùc thôøi kyø lòch söû. Qua ñoù, ngöôøi ñoïc deã daøng nhaän thaáy caùc yeâu saùch cuûa nhaø caàm quyeàn Trung Quoác hieän nay veà ñöôøng löôõi boø treân bieån Ñoâng laø hoaøn toaøn khoâng coù caên cöù lòch söû. Phaàn ñaàu cuûa coâng trình naøy vôùi nhan ñeà “Nhöõng ghi cheùp lieân quan ñeán bieån Ñoâng Vieät Nam trong chính söû Trung Quoác” ñaõ ñaêng treân taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån soá 1(84).2011. Ñeà daãn Chuû ñeà veà phöông chí Trung Hoa ñaõ ñöôïc trình baøy toång quan vaø in treân moät tuaàn san tröôùc ñaây,(1) khaûo luaän naøy ñöôïc phaùt trieån treân cô sôû aáy, vôùi hai muïc ñích. Thöù nhaát, nhaèm tìm hieåu veà moät loaïi hình tröù taùc raát ñaëc bieät trong kho thö tòch coå Trung Hoa; thöù hai, nhaèm vaøo vieäc söu taäp vaø nghieân cöùu caùc tö lieäu coå lieân quan ñeán bieån Ñoâng. Xeùt veà giaù trò, phöông chí laø loaïi saùch lòch söû ñòa lyù toái troïng yeáu trong kho taøng vaên hieán Trung Hoa, thöôøng ñöôïc bieân soaïn coâng phu, in aán vôùi soá löôïng raát haïn cheá vaø bò maát maùt cuõng khaù nhieàu, caùc nöôùc phöông Taây vaø Nhaät xem loaïi saùch naøy nhö laø nhöõng taøi lieäu cô baûn ñeå nghieân cöùu ñòa- chính trò coå ñaïi. Thoáng keâ naêm 1958 cuûa Chu Só Gia trong Trung Quoác ñòa phöông chí toång luïc cho thaáy 41 thö vieän lôùn ôû ñaïi luïc giöõ ñöôïc 7.413 töïa (109.143 quyeån), phaàn lôùn taäp trung ôû Baéc Kinh,(2) vieäc thu thaäp phöông chí coå vaãn duy trì vaø ñeán naêm 1985, toång soá taêng theâm vôùi khoaûng 8.200 töïa.(3) Nhöõng naêm chieán tranh cuoái Thanh ñaàu Daân Quoác, khoaûng hai phaàn ba soá saùch phöông chí coå ñaõ veà tay ngöôøi nöôùc ngoaøi. Theo nhöõng soá lieäu thoáng keâ tröôùc naêm 1980, Thö vieän Quoác hoäi Hoa Kyø giöõ 3.750 töïa (khoaûng 60.000 quyeån), Thö vieän Vieän Yeân Kinh, Ñaïi hoïc Harvard giöõ 3.525 töïa, Thö vieän Vieãn Ñoâng, Ñaïi hoïc Chicago giöõ 2.700 töïa, thö vieän caùc ñaïi hoïc Anh Quoác giöõ 2.516 töïa, thö vieän caùc ñaïi hoïc Nhaät Baûn giöõ 2.866 töïa, thö vieän caùc ñaïi hoïc chaâu AÂu giöõ 2.590 töïa...(4) Tröôùc ñaây, oâng Joseph Needham,(5) moät chuyeân gia veà lòch söû vaên minh Trung Hoa, Hoäi tröôûng Hieäp hoäi tìm hieåu Anh-Trung taïi Anh Quoác noùi: “Neàn vaên hoùa coå ñaïi cuûa Hy Laïp cho ñeán caän ñaïi cuûa Anh Quoác ñeàu khoâng ñeå laïi ñöôïc trong kho taøng vaên hieán cuûa mình moät loaïi hình tröù taùc naøo töông töï nhö phöông chí Trung Quoác”.(6) * Thaønh phoá Hoà Chí Minh.
57 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 Trong kho taøng thö tòch coå Trung Hoa, caùc chuyeân muïc ñòa lyù chí trong chính söû tuy lieân tuïc vaø coù heä thoáng, nhöng chæ chuù troïng ñòa lyù haønh chính,(7) muoán tìm hieåu caën keõ vaø chi tieát veà hieän traïng töï nhieân vaø nhieàu maët hoaït ñoäng cuûa nhöõng ñòa phöông thì phaûi tìm ñeán phöông chí. Phöông chí laø nôi chöùa ñöïng nhöõng thoâng tin baùch khoa, bieân cheùp roõ vaø cuï theå veà caùc ñôn vò haønh chính, quaù trình thay ñoåi teân goïi, taùch nhaäp ñaát ñai, veà nuùi soâng thaønh traán, ñöôøng saù thuûy boä, döõ lieäu kinh teá, tình hình vaên hoùa, nhaân vaät…, vôùi nhöõng ñaëc tính mang nhieàu öu ñieåm nhö vaäy, phöông chí cuõng ñöôïc xem laø saùch lòch söû ñòa phöông. Loaïi hình phöông chí ra ñôøi sau chính söû [ñòa lyù chí], sau caùc chuyeân thö veà ñòa lyù - du kyù vaø sau vieäc soaïn veõ ñòa ñoà, vaø do phoái hôïp, phaùt trieån töø caùc loaïi hình naøy coäng theâm vieäc ghi cheùp chi tieát veà tình hình xaõ hoäi, kinh teá vaø vaên hoùa neân daàn daàn noù trôû thaønh loaïi saùch coâng cuï ñeå caùc cô quan quaûn lyù töø trung öông ñeán ñòa phöông theo doõi tình hình ñaát ñai, nhaân söï, coâng sôû, binh bò, giao thoâng, vaên hoùa, kinh teá, saûn vaät… thuoäc ñòa baøn ñöôïc ñeà caäp. Trong khaûo luaän naøy, toâi seõ giôùi thieäu toång quan veà caùc boä phöông chí ñöôïc thöïc hieän theo chæ duï cuûa hoaøng ñeá caùc trieàu ñaïi Trung Hoa, cuøng vôùi nhöõng phöông chí tö tuyeån nhöng ñöôïc trieàu ñình thöøa nhaän vaø ñöôïc hoïc giôùi ñeà cao. Veà toång chí seõ khaûo saùt caùc boä qua caùc trieàu Ñöôøng, Toáng, Nguyeân, Minh, Thanh; veà thoâng chí seõ khaûo saùt caùc boä thuoäc ñòa baøn Quaûng Ñoâng; veà ñòa phöông chí seõ khaûo saùt boä vieát veà ñaûo Quyønh Chaâu. Beân caïnh phaàn toång quan laø phaàn trích dòch caùc phaàn/muïc coù lieân quan ñeán cöông giôùi bieån phía cöïc nam Trung Hoa. Do ñaëc tính keá thöøa trong vieäc bieân soaïn phöông chí, nhieàu noäi dung bò truøng laép seõ chæ choïn dòch maãu ñaïi dieän. Khaûo luaän goàm caùc noäi dung sau: I. Khaùi nieäm vaø ñaëc tính phöông chí II. Toång chí III. Thoâng chí IV. Ñòa phöông chí V. Toång luaän Phuï luïc: Moät soá trang chuïp saùch phöông chí coå Thö muïc tham khaûo I. Khaùi nieäm vaø ñaëc tính phöông chí Phöông chí 方志 [誌], vôùi nghóa cheùp roõ veà moät nôi, laø thuaät ngöõ ñeå goïi chung cho loaïi saùch lòch söû ñòa lyù mang tính ñaëc thuø cuûa Trung Quoác. Teân goïi phöông chí ñöôïc bieát ñeán sôùm nhaát qua saùch Chu leã 周禮, thieân Ñòa quan 地官, trong saùch naøy cho bieát chöùc quan Thoå huaán 土訓 coi veà ñòa ñoà, chöùc quan Tuïng huaán 誦訓 coi veà phöông chí. Trong boái caûnh thôøi nhaø Chu, phöông chí ñöôïc hieåu giôùi haïn trong vieäc thu thaäp thoâng tin veà soâng nuùi, phong tuïc, vaät saûn, ngoân ngöõ boán phöông gaàn xa, ôû trieàu ñình, quan Tuïng huaán coù nhieäm vuï giaûi ñaùp thaéc maéc cho hoaøng ñeá trong lónh vöïc naøy, khi hoaøng ñeá ñi tuaàn, quan Thoå huaán vaø quan Tuïng huaán ñi haàu beân xe.(8) Phöông Taây cuõng coù loaïi hình tröù taùc gaàn gioáng vôùi phöông chí Trung Hoa laø loaïi saùch nghieân cöùu khu vöïc [regional study], tuy nhieân vieäc phaân boá ñeà muïc vaø tieâu chí thu thaäp tö lieäu giöõa hai loaïi coù nhieàu ñieåm khaùc bieät. Do khoâng coù thuaät ngöõ töông ñöông
58 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 neân trong Anh ngöõ, töø phöông chí thöôøng ñöôïc chuyeån ngöõ theo hình thöùc naém baét tính chaát, coù khi laø gazetteer [trong heä thoáng thö muïc cuûa Harvard- Yengching, 1975], hoaëc local topography [Joseph Needham, 1959; Oxford, A. S. Hornby, 1977] , hoaëc local records [Chinese-English Dictionary, CPI, 2007], hoaëc local gazetteer [Chen, Hong Kong, 1965],(9) hoaëc the economic development and geographical changes [Chen, W. Germany, 1962].(10) Trong tieáng Vieät, xöa duøng caùc töø dö ñòa chí, chí, nay thoâng duïng töø ñòa chí, caùc töø naøy coù theå xem laø töông öùng vôùi phöông chí. Veà ñaïi theå, coù theå chia phöông chí laøm 3 loaïi: 1) toång chí 總志 (cheùp veà caû nöôùc); 2) thoâng chí 通志 (cheùp veà moät tænh); 3) ñòa phöông chí 地方志 (cheùp veà phuû, saûnh, chaâu, huyeän, höông, traán…). Phaàn nhieàu caùc boä toång chí vaø thoâng chí ñöôïc tieán haønh qua chæ duï cuûa hoaøng ñeá, ñöôïc thöïc hieän bôûi söï chæ ñaïo vaø tham gia tröïc tieáp cuûa caùc ñaïi thaàn vaø quan ñöùng ñaàu ñòa phöông. Caùc ñòa phöông chí thì ñöôïc thöïc hieän töï phaùt, thöôøng laø bôûi caùc vò quan traán nhaäm taøi gioûi coù tinh thaàn chuù troïng thöïc hoïc, hoï bieân soaïn ñòa phöông chí vôùi nhu caàu ñaøo luyeän vaø phaùt huy kieán thöùc, khi hoaøn thaønh, ña soá caùc coâng trình naøy ñöôïc daâng leân hoaøng ñeá xem xeùt, nhöõng boä ñòa phöông chí toát seõ ñöôïc söû duïng nhö laø taøi lieäu tham khaûo cho hoaøng ñeá vaø ñình thaàn, moät maët cuõng laøm cô sôû döõ lieäu cho vieäc bieân soaïn toång chí hoaëc thoâng chí vaø taùc giaû cuûa chuùng ñöôïc xem laø ngöôøi cai trò naém baét saâu saùt tình hình ñòa phöông vôùi söï öu aùi hôn trong vieäc ñeà baït thaêng tieán. Toång chí töông ñoái hoaøn chænh [Nguyeân Hoøa quaän huyeän ñoà chí, naêm 813] xuaát hieän sau loaïi hình chính söû [Söû kyù, naêm 122 TCN] gaàn moät ngaøn naêm. Thoâng chí khaù hoaøn chænh cuûa moät soá tænh ñöôïc thöïc hieän thôøi Minh, cho khaép caùc tænh toaøn Trung Hoa ñöôïc leänh thöïc hieän naêm 1729 [Thanh, Ung Chính naêm thöù 7], nhieàu boä thoâng chí ñöôïc soaïn noái theâm [tuïc tu, truøng tu] ñeán 5, 6 laàn. Trong thö muïc truyeàn thoáng [kinh-söû-töû-taäp], phöông chí caùc loaïi thuoäc Söû boä, Ñòa lyù loaïi; toång chí xeáp vaøo Ñòa lyù loaïi-Toång chí, thoâng chí vaø ñòa phöông chí xeáp vaøo Ñòa lyù loaïi-Ñoà hoäi quaän huyeän.(11) Thö vieän Ñaïi hoïc Thanh Hoa phoái hôïp phöông phaùp phaân loaïi thaäp tieán Dewey vôùi phöông phaùp phaân loaïi truyeàn thoáng kinh-söû-töû-taäp, xeáp loaïi saùch phöông chí thuoäc Söû boä, toång chí vaøo nhoùm maõ soá 300, thoâng chí vaø ñòa phöông chí vaøo nhoùm maõ soá 310. Thö vieän Quoác hoäi Hoa Kyø xeáp phöông chí vaøo nhoùm Ñòa lyù vaø Nhaân loaïi hoïc [nhoùm kyù hieäu G.].(12) Thö vieän Quoác hoäi vaø caùc ñaïi hoïc Nhaät Baûn xeáp phöông chí vaøo nhoùm Söû [nhoùm VII], loaïi Dö ñòa [loaïi 5].(13) II. Toång chí Döïa vaøo tính chaát vaø theå leä trong noäi dung thieân Vuõ coáng saùch Thöôïng thö(14) ña soá hoïc giaû cho raèng ñaây laø moâ thöùc sô khôûi cuûa loaïi hình toång chí. Vuõ coáng xuaát hieän trong boái caûnh nhaø Haï (2205-1766 TCN), noäi dung vieát raèng sau khi laøm xong coâng vieäc trò thuûy, “vua Vuõ chia ñaát laøm 9 chaâu, döïa theo theá nuùi, ñaün caây laøm daáu, ñònh caùc nuùi cao soâng lôùn”.(15) Chín chaâu ñöôïc phaân cheùp cuï theå goàm: 1) Kyù Chaâu 冀州, nay ôû khoaûng tænh Sôn Taây; 2) Duyeän Chaâu 兗州, khoaûng Sôn Ñoâng; 3) Thanh Chaâu 青州, khoaûng Sôn Ñoâng; 4) Töø Chaâu 徐州, khoaûng Giang Nam; 5) Döông Chaâu 揚州, khoaûng
59 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 Giang Nam; 6) Kinh Chaâu 荊州, khoaûng Hoà Nam vaø Hoà Baéc; 7) Döï Chaâu 豫州, khoaûng Haø Nam; 8) Löông Chaâu 梁州, khoaûng Töù Xuyeân; 9) Ung Chaâu 雍州, khoaûng Thieåm Taây vaø Cam Tuùc. Moãi chaâu cheùp veà caùc ñoái töôïng: maïch nuùi lôùn, doøng chaûy soâng lôùn, thoå nhöôõng, saûn vaät, thueá ruoäng ñaát, giao thoâng vaø caùc toäc daân. Nhaø Haï trong lòch söû Trung Hoa thuoäc vaøo thôøi ñaïi nöûa truyeàn thuyeát nöûa tín söû, vaø saùch Thöôïng thö chæ ñöôïc bieát ñeán vaøo thôøi Haùn, töùc cheùp laïi söï vieäc löu truyeàn töø hai ngaøn naêm tröôùc, vì vaäy chæ neân xem Thöôïng thö laø nôi baøy toû theá giôùi quan cuûa ngöôøi thôøi Taàn, Haùn. Teân goïi “Vuõ coáng” vôùi nghóa “vieäc noäp coáng thôøi vua Vuõ”, qua vieäc phaân hoaïch vuøng mieàn ñeå aùp ñònh möùc thueá, noäi dung phaàn vieát naøy giaùn tieáp dieãn taû sô löôïc nhöng coù heä thoáng tình hình ñòa lyù töï nhieân vaø nhaân vaên cuûa nöôùc Trung Hoa thôøi nhaø Haï. Lôøi vaên trong thieân Vuõ coáng ngaén goïn, vieäc phaân boá ñaát ñai thaønh chín chaâu ñöôïc coi laø moâ thöùc ñeå caùc trieàu ñaïi sau naøy phaân caáp boä, chaâu, ñaïo vaø hieän nay goïi laø tænh, caùc ghi cheùp phaûn aùnh tình hình cuûa töøng chaâu nhö ñöôïc tuaân thuû theo moät ñeà cöông nhaát quaùn, taïm ñuû ñeå ngöôøi sau döïa vaøo ñoù maø trieån khai thaønh moâ hình toång chí. Töø Haùn ñeán Tuøy, caùc ghi cheùp theo moâ hình toång chí ñeàu khoâng coøn, trong boä chính söû Tuøy thö, phaàn Kinh tòch chí coøn löu vaøi teân saùch vaø trong lôøi baït cho tieåu muïc söû boä-ñòa lyù loaïi cuõng daãn hai boä toång chí tieâu bieåu ñöông thôøi laø Khu vuõ ñoà chí vaø Chö chaâu ñoà kinh.(16) Naêm Ñaïi Nghieäp thöù 5 (609), Thoâi Traùch nhaän chieáu thöïc hieän Khu vuõ ñoà chí 區宇圖志, 250 quyeån, khi hoaøn thaønh, Tuøy Daïng Ñeá cho laø chöa ñaït, laïi leänh cho Ngu Theá Cô 虞世基 vaø Höùa Thieän Taâm 許善心 soaïn theâm, taêng leân thaønh 600 quyeån.(17) Khu vuõ ñoà chí nay khoâng coøn, caùc ghi cheùp veà noù nhö teân taùc giaû, soá quyeån cuõng baát nhaát, ngöôøi thôøi Thanh laø Vöông Moâ trong Haùn Ñöôøng ñòa lyù thö sao vieát moät ñoaïn vaên moâ taû Khu vuõ ñoà chí vaø chæ söu taäp ñöôïc 3 ñieàu töø saùch naøy do Thaùi Bình ngöï laõm trích luïc vaø 3 ñieàu do Thaùi Bình hoaøn vuõ kyù trích luïc.(18) Chö chaâu ñoà kinh 諸州圖經 hay coøn goïi laø Tuøy chaâu quaän ñoà kinh, 100 quyeån 隋州郡圖經一百卷 cuûa Lang UÙy Chi 郎蔚之 coøn löu laïi ñöôïc phaàn noäi dung khaù hôn Khu vuõ ñoà chí, trong Thaùi Bình ngöï laõm giöõ ñöôïc 120 ñieàu, Thaùi Bình hoaøn vuõ kyù giöõ ñöôïc 128 ñieàu vaø Dö ñòa quaûng kyù giöõ ñöôïc 9 ñieàu, Söï vaên loaïi tuï giöõ ñöôïc 1 ñieàu, coäng chung trong 62 trang baûn in khaéc.(19) Caùc ñieàu coøn soùt laïi töø Chö chaâu ñoà kinh leû meû, khoâng troïn veïn cho chaâu, quaän naøo, coù nhieàu chi tieát cho thaáy do ngöôøi thôøi Ñöôøng cheùp theâm vaøo(20) vaø khoâng coù ñieàu muïc lieân quan ñeán cöông giôùi cöïc nam. Thôøi Ñöôøng, toång chí khaù hoaøn chænh ñaàu tieân ñöôïc bieân soaïn vaøo ñôøi Ñöôøng Hieán Toâng 唐憲宗, do Teå töôùng Lyù Caùt Phuû 李吉甫, laøm xong naêm 813, nhaèm naêm Nguyeân Hoøa thöù 8, nhaân ñoù goïi teân Nguyeân Hoøa quaän huyeän ñoà chí.(21) Lyù Caùt Phuû (758- 814) töï Hoaèng Hieán 弘憲, ngöôøi huyeän Taùn Hoaøng, ñaïo Haø Baéc, töøng giöõ caùc chöùc Thaùi thöôøng baùc só, Trung thö thò lang, nhieàu naêm traán nhaäm ñòa phöông, hai laàn giöõ chöùc Teå töôùng [vaøo naêm Nguyeân Hoøa thöù 2 vaø thöù 6], Ñaïi hoïc só Taäp Hieàn Vieän, Giaùm tu quoác söû. Nguyeân Hoøa quaän huyeän ñoà chí 元和郡縣圖志 laø teân goïi ban ñaàu, theo lôøi töïa cuûa Lyù Caùt Phuû thì saùch naøy coù caùc ñòa ñoà ñính keøm, neân teân saùch coù chöõ ñoà, veà sau, phaàn ñòa ñoà khoâng coøn, neân cuõng coù nôi goïi Nguyeân Hoøa
60 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 quaän huyeän chí. Ñaây laø boä toång chí ñöôïc lieät haïng xöa nhaát, goàm 40 quyeån (nay chæ coøn 34 quyeån), phaûn aùnh cô caáu haønh chính 10 ñaïo ñaõ thieát laäp naêm ñaàu Trinh Quaùn (627) vaø vieäc chuaån ñònh phaân caáp phuû, chaâu, huyeän vaøo naêm Trinh Quaùn thöù 13 (639). Boá cuïc saùch laáy ñôn vò haønh chaùnh caáp ñaïo, phuû laøm cöông, moâ taû toång quan lòch söû dieân caùch, ñòa giôùi hieän taïi [töù chí baùt ñaùo], toång soá hoä, thueá thu baèng saûn vaät; keá ñeán laø phaân cheùp veà töøng chaâu, huyeän, trong moãi chaâu/huyeän phaân muïc cheùp veà khoaûng caùch ñeán lî sôû chuû quaûn, daëm ñöôøng ñeán boán nôi xung quanh, lòch söû dieân caùch, soâng nuùi, thaønh traán, di tích, vaät saûn. Baét ñaàu laø Kinh Trieäu phuû 京兆府 [ñeá ñoâ, Taây An] thuoäc Quan Noäi ñaïo 關内道 cheùp laàn löôït caùc ñaïo, ñeán cuoái cuøng laø Luõng Höõu ñaïo 隴右道. Lónh Nam ñaïo 嶺南道 phaân cheùp trong 5 quyeån [töø quyeån 34 ñeán 38], Lónh Nam ñaïo 2 (quyeån 35) naèm trong soá 6 quyeån ñaõ maát, chæ coøn löu ñöôïc muïc luïc teân caùc chaâu, qua danh muïc 15 chaâu naøy thaáy coù 5 chaâu Nhai 崖, Quyønh 瓊, Chaán 振, Ñam 儋, Vaïn An 萬安 laø naèm treân phaàn ñaát ñaûo Haûi Nam, so vôùi Ñòa lyù chí trong Cöïu Ñöôøng thö thì soá chaâu töông ñoàng.(22) Vaøi hoïc giaû thôøi Thanh ñaõ tham khaûo caùc taøi lieäu xuaát hieän tröôùc sau thôøi Ñöôøng ñeå vieát theâm boä Nguyeân Hoøa quaän huyeän boå chí 元和郡縣補志(23) [sau ñaây goïi laø Boå chí] nhaèm phuïc döïng 6 quyeån ñaõ maát trong Nguyeân Hoøa quaän huyeän ñoà chí. Boå chí hoaøn thaønh naêm Caøn Long thöù 40 (1775) do hai cha con Nghieâm Quan 嚴觀, Nghieâm Tieán Phuû 嚴進甫 keá thöøa sô caûo cuûa Uoâng Só Hoaønh 汪士鈜.(24) Boå chí cho thaáy ñaûo Quyønh [Haûi Nam ngaøy nay] vaøo ñôøi Ñöôøng goàm 5 chaâu Nhai, Quyønh, Chaán, Ñam, Vaïn An ñeàu thuoäc ñaïo Lónh Nam. Trích dòch - Trích muïc luïc Nguyeân Hoøa quaän huyeän boå chí: “Lónh Nam ñaïo... Nhai Chaâu, [3 huyeän] Xaù Thaønh, Tröøng Maïi, Vaên Xöông. Quyønh Chaâu, [5 huyeän] Quyønh Sôn, Laâm Cao, Taêng Khaåu, Laïc Hoäi, Nhan La. Chaán Chaâu, [5 huyeän] Ninh Vieãn, Dieân Ñöùc, Caùt Döông, Laâm Xuyeân, Laïc Ñoàn. Ñam Chaâu, [5 huyeän] Nghóa Luaân, Xöông Hoùa, Caûm AÂn, Laïc Tröôøng, Phuù La. Vaïn An chaâu, [4 huyeän] Vaïn An, Laêng Thuûy, Phuù Vaân, Baùc Lieâu”. [嶺南道… 崖州: 舍城, 澄邁, 文昌. 瓊州: 瓊山, 臨高, 曾口, 樂會, 顏羅. 振州: 寧遠, 延德, 吉陽, 臨川, 落屯. 儋州: 義倫, 昌化, 感恩, 洛場, 富羅. 萬安州: 萬安, 陵水, 富雲, 博遼.](25) - Trích dòch phaàn vieát veà chaâu Chaán [chaâu ôû cöïc nam ñaûo Quyønh]: “Chaâu Chaán [Chaán Chaâu], 819 hoä. (AÙn):(26) Ñaát naøy vôùi quaän Chaâu Nhai cuøng thuoäc quaän Laâm Chaán trong ñôøi Tuøy Ñaïi Nghieäp, laïi goïi quaän Ninh Vieãn. [Nhaø Ñöôøng] naêm Voõ Ñöùc thöù 5 [622] ñaët chaâu Chaán, naêm ñaàu Thieân Baûo [742] ñoåi laøm quaän Laâm Chaán, naêm ñaàu Caøn Nguyeân [758] ñaët trôû laïi laø chaâu Chaán. Ñòa giôùi, taùm nôi ñeán:
61 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 Baéc ñeán Thöôïng Ñoâ(27) 8.606 daëm Baéc ñeán Ñoâng Ñoâ(28) 7.797 daëm Ñoâng ñeán chaâu Vaïn An 160 daëm Nam ñeán bieån lôùn 7 daëm Taây ñeán chaâu Ñam 420 daëm Baéc ñeán chaâu Quyønh 450 daëm Ñoâng nam ñeán bieån lôùn 27 daëm Taây nam ñeán bieån lôùn 10 daëm Taây baéc ñeán huyeän Dieân Ñöùc 90 daëm Ñoâng baéc ñeán chaâu Quyønh 450 daëm Thueá noäp: vaøng, maâm [nia] maây 5 maøu, vaûi deät sôïi moäc mieân [hoa gaïo] ñeå baøy thöùc aên. Quaûn lyù 5 huyeän: Ninh Vieãn, Dieân Ñöùc, Caùt Döông, Laâm Xuyeân, Laïc Ñoàn. Huyeän Ninh Vieãn. (AÙn): Ninh Vieãn, Dieân Ñöùc, Caùt Döông, Laâm Xuyeân ñeàu laø ñaát huyeän Laâm Traàn thuoäc quaän Uaát Laâm thôøi Haùn, thôøi Tuøy coù ñaët dieâm [tröôøng] ôû huyeän naøy. Soâng Ninh Vieãn ñeán huyeän trò 1 daëm (nguyeân vaên).(29) Huyeän Dieân Ñöùc, phía taây ñeán chaâu trò 70 daëm. (AÙn): huyeän naøy ñaët thôøi Tuøy, thuoäc chaâu Nhai; thôøi Ñöôøng thuoäc chaâu Chaán. Soâng Dieân Ñöùc ñeán huyeän trò 1 daëm (nguyeân vaên). Huyeän Caùt Döông, ñoâng baéc ñeán chaâu trò 90 daëm. Naêm Trinh Quaùn thöù 2 [628] ñaët laøm huyeän, taùch töø Ninh Vieãn (nguyeân vaên). Huyeän Laâm Xuyeân, ñoâng nam ñeán chaâu trò 80 daëm. (AÙn): huyeän ñaët thôøi Tuøy, thuoäc chaâu Nhai. Voán xöa laø huyeän Laâm Traàn. Naêm [Tuøy] Khai Hoaøng thöù 10 [590] laáy huyeän naøy ban cho Tieån Phu nhaân ôû Cao Chaâu laøm aáp thang moäc, sau boû [leänh aáy], trong nieân hieäu Ñaïi Nghieäp [605-617] laïi ñaët laøm huyeän. Thôøi Ñöôøng ñoåi teân huyeän laø Laâm Xuyeân. Huyeän Laïc Ñoàn, ñoâng baéc ñeán chaâu trò 200 daëm. (AÙn): huyeän naøy ñaët sau nieân hieäu Thieân Baûo [742-756]”. [振州, 戶八百一十九. 案土地所屬與珠崖郡同隋大業中爲臨振郡又曰寧遠郡. 武德五年置振州, 天寳元年仍爲臨振郡, 乾元元年復爲振州州境, 八到北至上都八千六百六里北至東都七千七百九十七里東至萬安州百六十里南至大海七里西至儋州四百二十里北至瓊州四百五十里東南至大海二十七里西南至大海十里西北至延德縣九十里
62 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 東北至瓊州四百五十里貢賦, 貢: 金, 五色藤盤, 斑布食單管縣五: 寧遠, 延德, 吉陽, 臨川, 落屯寧遠縣, 案寧遠, 延德, 吉陽, 臨川皆漢臨塵縣地屬鬱林郡, 此縣隋置有鹽寧遠水去縣一里原文延德縣, 西至州七十里. 案隋置縣屬崖州唐屬振州延德水去縣一里原文吉陽縣, 東北至州九十里. 貞觀二年析寧遠置原文臨川縣, 東南至州八十里, 案縣隋置屬崖州本臨塵故縣也開皇十年以縣賜高 [州] 洗夫人爲湯沐邑後廢大業中又置唐改名臨川落屯縣, 東北至州二百里. 案天寶後置] [元和郡縣補志, 卷八, 嶺南道, 頁 21, 22](30) Cuõng trong thôøi Ñöôøng, tröôùc thôøi Nguyeân Hoøa ñaõ coù ba boä toång chí. Boä thöù nhaát laø Quaùt ñòa chí [括地志] do Lyù Thaùi [李泰] chuû bieân, hoaøn thaønh naêm Trinh Quaùn thöù 16 (642), boä naøy maát gaàn heát, nguyeân taùc 550 quyeån nay chæ coøn 8 quyeån. Boä thöù hai laø Thaäp ñaïo thuaät [十道述] cuûa Teå töôùng Giaû Ñam [賈耽], laøm xong trong khoaûng nieân hieäu Trinh Nguyeân (785-804), cuõng bò maát gaàn heát, nhöõng ghi cheùp taøn soùt ñöôïc taäp hôïp bôûi Vöông Moâ trong Haùn Ñöôøng ñòa lyù thö sao, vôùi tieâu ñeà Giaû Ñam quaän quoác huyeän ñaïo kyù [賈耽郡國縣道記]. Boä thöù ba bieát ñöôïc qua taøi lieäu Ñoân Hoaøng, phaàn vaên thö, soá hieäu 518, boä phaän ñòa chí taøn soùt coù moät xaáp ghi cheùp mang hình thöùc toång chí, caùc nhaø khaûo coå xaùc ñònh taøi lieäu naøy ñöôïc laøm ra trong khoaûng nieân hieäu Thieân Baûo (742-755), do ñaõ maát phaàn teân saùch, neân taøi lieäu naøy ñöôïc hoïc giaû Höôùng Ñaït 向達 - ngöôøi ñaàu tieân khaûo saùt - ñaët teân laø Ñöôøng Thieân Baûo sô taøn ñòa chí.(31) Moät khaûo thích caën keõ cuûa Vöông Troïng Laïc veà nhieàu taøi lieäu phöông chí tìm ñöôïc ôû ñoäng Ñoân Hoaøng ñöôïc xuaát baûn naêm 1993, trong ñoù Ñöôøng Thieân Baûo sô taøn ñòa chí ñöôïc goïi laø Ñöôøng Thieân Baûo sô nieân ñòa chí taøn quyeån khaûo thích,(32) ñoaïn tö lieäu lieân quan ñeán chaâu Chaán chæ coøn 35 chöõ, goàm teân chaâu Chaán, quaän Dieân Ñöùc, 4 huyeän Ninh Vieãn, Dieân Ñöùc, Caùt Döông vaø La Xuyeân [vieát sai töø Laâm Xuyeân], soá höông vaø soá thueá thu. Trích dòch ñoaïn döôùi ñaây goàm nguyeân vaên goõ laïi töø baûn Ñoân Hoaøng vaø phaàn hieäu ñieåm, khaûo thích cuûa Vöông Troïng Laïc: “Khaûo thích taøi lieäu ñòa chí taøn soùt nhöõng naêm ñaàu nieân hieäu Thieân Baûo nhaø Ñöôøng. ...Quaän Dieân Ñöùc, nhö chuaån [haïng haï] cuûa chaâu Chaán tröôùc ñaây, Ninh Vieãn [haïng trung] coù hai höông, 270 hoä, Dieân Ñöùc [haïng haï], hai höông, 357 hoä, Caùt Döông [haïng haï], hai höông, 250 hoä, La Xuyeân [haïng haï], moät höông, 260 hoä. (Nguyeân vaên). Khaûo thích, chaâu Chaán ñaët trò sôû taïi Ninh Vieãn, nay laø thò traán Nhai Thaønh ôû phía taây huyeän Nhai, ñaûo Haûi Nam; Dieân Ñöùc ñaët trò sôû ôû gaàn thò traán Phaät La phía taây nam huyeän Laïc Ñoâng, ñaûo Haûi Nam ngaøy nay; Caùt Döông ñaët trò sôû gaàn thò traán Ñaèng Kieàu, phía ñoâng baéc huyeän Nhai, ñaûo Haûi Nam ngaøy nay; La Xuyeân, caùc saùch ñòa chí ñeàu vieát laø Laâm Xuyeân, nay laø huyeän Nhai tænh Quaûng Ñoâng. Chaâu Chaán laõnh 4 huyeän, goàm 7 höông”.
63 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 唐天寶初年地志殘卷考釋 ...延德 [郡] 振 [州] [下] 准前寧遠 [中] 二 [鄉] 二百七十 [千] 延德 [下] 二 [鄉] 三百五十七 [千] 吉陽 [下] 二 [鄉] 二百五十 [千] 羅川 [下] 一 [鄉] 二百六十 [千]. (原文) 考釋曰: 振州治寧遠, 今海南島崖縣西崖城鎮. 延德治今海南島樂東縣西南佛羅鎮附近. 吉陽治今海南島崖縣東北籐橋鎮附近. 羅川諸志作臨川, 今廣東崖縣. 振州領四縣凡七鄉. [敦煌石室地志殘卷考釋, 中華學術叢書, 王仲犖著-鄭宜秀整理, 上海古籍出版社, 1993, (頁57)].(33) Nhaän xeùt Treân nguyeân taéc söû lieäu, toång chí thôøi Ñöôøng laø Nguyeân Hoøa quaän huyeän ñoà chí khuyeát phaàn vieát veà vuøng ñaát cuoái cuøng phía bieån nam. Teân goïi cuûa 5 ñôn vò haønh chaùnh treân ñaûo Quyønh coøn löu ñöôïc ôû phaàn Muïc luïc truøng khôùp vôùi bieân cheùp trong chính söû, qua ñoù coù theå döïa vaøo Cöïu-Taân Ñöôøng thö ñeå keát luaän veà cöông giôùi nhaø Ñöôøng veà phía bieån cöïc nam,(34) hai boä chính söû naøy cho thaáy hai huyeän Ninh Vieãn vaø Laâm Xuyeân thuoäc chaâu Chaán ôû phía cöïc nam, khoâng ghi nhaän veà nhoùm ñaûo hoaëc ñaûo naøo veà phía bieån nam. Boå chí thôøi Thanh thu thaäp tö lieäu töø caùc phöông chí thôøi Ñöôøng vaø hai boä chính söû ñeå phuïc döïng phaàn khuyeát veà ñaûo Quyønh, neân cuõng khoâng cho tö lieäu naøo môùi laï. Boå chí cheùp veà phía cöïc nam ñaûo Quyønh laø hai huyeän Ninh Vieãn vaø Laâm Xuyeân thuoäc chaâu Chaán, khoâng ghi nhaän veà nhoùm ñaûo hoaëc ñaûo naøo veà phía bieån nam. Toång chí trong thôøi Thieân Baûo cheùp veà soá lieäu thueá thu coù veû chi tieát, nhöng khoâng coøn löu ñöôïc phaàn cheùp veà ñòa giôùi neân cuõng khoâng nhaän ñònh ñöôïc gì theâm. Thôøi Toáng, nhieàu boä toång chí ñöôïc trieàu ñình toå chöùc bieân soaïn, laáy tieâu chí chính thoáng laøm chuaån thì ñaùng keå tröôùc laø caùc saùch Nguyeân Phong cöûu vöïc chí [元豐九域志] cuûa Vöông Toàn [王存], Cöûu khaâu toång yeáu [九丘總要] cuûa Vöông Nhaät Höu [王日休], Hoaøng trieàu quaän huyeän chí [皇朝郡縣志] cuûa Phaïm Töû Tröôøng [范子長], Hoaøng trieàu phöông vöïc chí [皇朝方域志] cuûa Vöông Hy Tieân [王希先], Töôøng Phuø chaâu huyeän ñoà kinh [祥符州縣圖經] cuûa Lyù Toâng Ngaïc vaø Vöông Taêng [李宗諤-王曾]. Trong caùc boä keå treân, chæ coù Nguyeân Phong cöûu vöïc chí laø coøn toaøn veïn, Töôøng Phuø chaâu huyeän ñoà kinh vôùi quy moâ lôùn, ñeán 1.566 quyeån, laøm xong naêm Ñaïi Trung Töôøng Phuø thöù 3 (1010), nay chæ coøn vaøi quyeån leû meû, maáy boä coøn laïi chæ thaáy cheùp teân saùch trong caùc saùch thö muïc thôøi Toáng. Nguyeân Phong cöûu vöïc chí,(35) laøm xong naêm Nguyeân Phong thöù 3 (1080), do Nghò Lang ñoàng tu Quoác Söû Quaùn Vöông Toàn nhaän saéc chæ bieân soaïn. Vöông Toàn (1023-1101) töï Chính Troïng 正仲, ngöôøi huyeän Ñan Döông (Giang Toâ), ñoã tieán só naêm Khaùnh Lòch thöù saùu (1046), laøm quan traûi qua caùc chöùc Tröù taùc taù lang bí thö tænh, Tri thaùi thöôøng Leã vieän, Thöôïng thö taû thöøa.
64 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 Teân saùch naøy phoái hôïp nieân hieäu bieân soaïn [Nguyeân Phong] vaø töø cöûu vöïc maø thaønh, cöûu vöïc thoaùt töø khaùi nieäm “cöûu chaâu phong vöïc [chia bôø coõi chín chaâu]” trong thieân Vuõ coáng, ñaây laø hình thöùc duïng ñieån ñeå ñaët teân saùch, ngoaøi ra, cuõng caàn löu yù theâm caùc töø khaùc nhö cöûu nguyeân 九原, cöûu khaâu 九丘, cöûu höõu 九囿 [有] cuõng ñoàng nghóa cöûu chaâu. Nguyeân Phong cöûu vöïc chí coù theå ñöôïc hieåu laø “toång chí bieân soaïn trong nieân hieäu Nguyeân Phong”. Toång chí naøy tuy ra ñôøi sau saùch Nguyeân Hoøa quaän huyeän ñoà chí nhöng quy moâ keùm hôn, chæ coù 10 quyeån [Nguyeân Hoøa 40 quyeån], vôùi toång soá chöõ öôùc gaàn phaân nöûa Nguyeân Hoøa quaän huyeän ñoà chí. Theo baøi Bieåu daâng saùch cuûa Vöông Toàn thì Nguyeân Phong cöûu vöïc chí cheùp veà caùc ñôn vò haønh chính töø trung öông ñeán caáp huyeän toång coäng goàm 23 loä, 4 kinh phuû [phuû tröïc thuoäc trung öông], 10 thöù phuû [phuû thuoäc loä], 242 chaâu, 37 quaân, 4 giaùm, 1.235 huyeän.(36) Coù ñieåm caàn löu yù veà con soá caùc loä trong Nguyeân Phong cöûu vöïc chí, baøi bieåu cuûa Vöông Toàn cho bieát coù 23 loä, nhöng ôû muïc luïc saùch thaáy cheùp 24 loä, [cuøng 4 kinh, caùc chaâu hoùa ngoaïi, caùc chaâu ki mi].(37) Con soá 24 loä phuø hôïp vôùi Toáng söû, baøi Toång luaän muïc Ñòa lyù chí trong Toáng söû vieát: “Trong nieân hieäu Nguyeân Phong [1078-1085] chia toaøn quoác thaønh 24 loä. Naêm Tuyeân Hoøa thöù 4 [1122] phaân laøm 26 loä, 4 phuû thuoäc trung öông, 30 phuû, 254 chaâu, 63 giaùm, 1234 huyeän”.(38) Tuy nhieân, vaán ñeà trong nieân hieäu Nguyeân Phong, toaøn Trung Hoa goàm 24 loä, hay 23 loä phaûi taïm gaùc laïi cho ñeà taøi nghieân cöùu khaùc. Caùc ñôn vò haønh chaùnh treân ñaûo Quyønh ñeàu thuoäc loä Taây Quaûng Nam 廣南西路 [loä naøy goàm 23 chaâu, 3 quaân, 64 huyeän], goàm chaâu Quyønh 瓊州, quaân Xöông Hoùa 昌化軍, quaân Vaïn An 萬安軍, quaân Chaâu Nhai 珠崖軍, nôi cöïc nam cuûa ñaûo naøy laø traán Laâm Xuyeân thuoäc quaân Chaâu Nhai. Trích dòch phaàn quaân Chaâu Nhai “Quaân Chaâu Nhai, thôøi Ñöôøng laø quaän Dieân Ñöùc thuoäc chaâu Chaán, trieàu Toáng naêm Khai Baûo thöù 5 [972] ñoåi laøm chaâu Nhai, naêm Hy Ninh thöù 6 [1073] boû chaâu, ñaët laøm quaân. Ñòa lyù, caùch Ñoâng Kinh 7.685 daëm; ñoâng, töø trò sôû ñeán ñòa giôùi 245 daëm, töø ñaàu ñòa giôùi ñeán quaân Vaïn An 170 daëm; taây, töø trò sôû ñeán ñòa giôùi 120 daëm, töø ñaàu ñòa giôùi ñeán quaân Xöông Hoùa 384 daëm; nam, töø trò sôû ñeán bieån 10 daëm; baéc, töø trò sôû ñeán ñoäng Leâ 50 daëm; ñoâng nam ñeán bieån 40 daëm; taây nam ñeán bieån 215 daëm [thuø];(39) ñoâng baéc ñeán Haàu Saøi Lónh 250 daëm [thuø];(40) taây baéc ñeán nuùi quaân Xöông Hoùa 120 daëm. Hoä, daân baûn ñòa 240 [thuø],(41) nôi khaùc ñeán 11. Thoå saûn phaûi noäp, coû cao löông 5 caân [moät naêm].(42) Traán, 2, naêm Hy Ninh thöù 6 [1073] nhaäp 2 huyeän Caùt Döông, Ninh Vieãn laøm thaønh traán: [traán] Laâm Xuyeân, caùch veà phía ñoâng trò sôû quaân 80 daëm. [traán] Ñaèng Kieàu, caùch veà phía ñoâng trò sôû quaân 100 daëm, coù 2 höông [baûn hoï Tieàn cheùp laø 1 höông].(43) {Coå tích, trong nieân hieäu Khai Baûo, saéc chuaån ñoåi teân nhö hieän nay [?],(44) baûn Caùc}”.(45) [Nguyeân Phong cöûu vöïc chí, quyeån 9, tôø 30].
65 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 珠崖軍唐振州延德郡皇朝開寶五年改崖州煕寧六年廢爲軍(*) 地理東京七千六百八十五里東至本軍界二百四十五里自界首至萬安軍一百七十里西至本軍界一百二十里自界首至昌化軍三百八十四里南至海一十里北至黎峒五十里東南至海四十里西南至海一 [讎] 弍十五里東北至猴豺嶺三 [讎] 弍百五十里西北至昌化軍山一百二十里戶主三 [讎] 弍百四十客一十一土貢高良薑五斤鎮二煕寧六年省吉陽寧遠二縣爲鎮(*) 臨川軍東八十里藤橋軍東一百里二鄉 [錢本作一鄉] {古跡開寶中准敕改今名, 閣本} [元豐九域志, 卷九, 頁三十](46) Trong thôøi Toáng coøn coù boä toång chí ñöôïc hoïc giôùi ñaùnh giaù raát cao laø Thaùi Bình hoaøn vuõ kyù (976-983), vaø ba boä ñöôïc ñaùnh giaù cao laø Dö ñòa quaûng kyù (1111-1117), Dö ñòa kyû thaéng (1221) vaø Phöông dö thaéng laõm (1239). Thaùi Bình hoaøn vuõ kyù 太平寰宇記(47) nguyeân taùc 200 quyeån, muïc luïc 2 quyeån, hieän chæ coøn 197 quyeån.(48) Saùch do Nhaïc Söû 樂史 soaïn, laøm xong trong khoaûng nieân hieäu Thaùi Bình Höng Quoác (976-983). Nhaïc Söû (930- 1007) töï Töû Chính 子正, ngöôøi huyeän Nghi Hoaøng, chaâu Vuõ Ñaïo, Giang Taây, ñoã tieán só trong nieân hieäu Thaùi Bình Höng Quoác, soaïn saùch do sôû thích, laøm xong môùi daâng leân, tuy laø saùch tö tuyeån nhöng noäi dung hoaøn bò, vöôït xa Nguyeân Phong cöûu vöïc chí. Nhaïc Söû keá thöøa thaønh quaû caùc toång chí cuûa Giaû Ñam, Lyù Caùt Phuû thôøi Ñöôøng, caùc phaàn Ñòa lyù chí trong chính söû, toång hôïp vaø boå sung döõ lieäu ñöông thôøi ñeå laøm thaønh saùch Thaùi Bình hoaøn vuõ kyù. Caùc toång chí tröôùc Nhaïc Söû phaân muïc noäi dung cô baûn goàm: söï dieân caùch [cuûa kinh, phuû, chaâu, quaân], ñòa giôùi, hoä, thueá thu, nuùi soâng, thaønh aáp, quan taùi, huyeän hoùa ngoaïi [khoâng tröïc tieáp quaûn lyù], Thaùi Bình hoaøn vuõ kyù môû roäng theâm caùc muïc: phong tuïc, nhaân vaät, tính thò [hoï], vaät saûn, ngheä vaên, töù Di [quan heä quoác teá]. Vôùi caùch thu thaäp tö lieäu phong phuù, lieân quan ñeán caùc lónh vöïc xaõ hoäi, kinh teá vaø vaên hoùa, ñaët tieàn leä cho moâ hình ghi cheùp toaøn dieän veà ñòa phöông, trong lòch söû phöông chí hoïc, coâng trình cuûa Nhaïc Söû ñöôïc xem laø ñaõ taïo moät böôùc ngoaët lôùn. Thaùi Bình hoaøn vuõ kyù phaân cheùp veà 13 ñaïo, moãi ñaïo phaân cheùp theo caáp phuû, chaâu, quaân, giaùm. Baét ñaàu töø Ñoâng Kinh naèm treân ñòa baøn ñaïo Haø Nam vaø sau cuøng laø chaâu Long Vuõ thuoäc ñaïo Lónh Nam vaø daønh rieâng phaàn cuoái [28 quyeån] cheùp veà töù Di. Ñeán ñaây coù hai ñieåm caàn phaûi löu yù, moät laø vieäc phaân ñaïo vaø loä thôøi Toáng, thôøi gian bieân soaïn Thaùi Bình hoaøn vuõ kyù voán tröôùc Nguyeân Phong cöûu vöïc chí, luùc naøy nhaø Toáng vaãn chöa caûi toå toaøn dieän vieäc phaân caáp quaûn lyù, vaãn giöõ cô caáu 15 ñaïo cuoái thôøi Ñöôøng, chænh söûa coøn 13 ñaïo, sau nieân hieäu Thaùi Bình, ñeán naêm Chí Ñaïo thöù 3 (997) laïi ñoåi thaønh 15 loä, ñeán naêm ñaàu Thieân Thaùnh (1023) chia laøm 18 loä, vaø ñeán nieân hieäu Nguyeân Phong (1078-1085) thì môùi chia 24 loä nhö Nguyeân Phong cöûu vöïc chí moâ taû.(49) Vì vaäy ñòa lyù haønh chaùnh khoaûng 100 naêm ñaàu thôøi Toáng coù neùt gaàn gioáng ñòa lyù haønh chaùnh cuoái thôøi Ñöôøng. Hai laø, trong phaàn vieát veà ñaïo Lónh Nam, Nhaïc Söû ñaõ cheùp laïi caùc ghi cheùp hoài thôøi Ñöôøng, Nguõ
66 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 ñaïi veà 19 chaâu töø chaâu Giao vaø chaâu Phong trôû veà nam [quyeån 170, 171],(50) ñeå nhaän bieát caùc chaâu naøy khoâng thuoäc cöông vöïc nhaø Toáng, neân löu yù kyõ muïc lòch söû dieân caùch caùc chaâu, huyeän, muïc lòch söû dieân caùch 19 chaâu naøy döøng ôû thôøi Ñöôøng, khaùc vôùi caùc chaâu khaùc cuõng thuoäc ñaïo Lónh Nam ñöôïc caäp nhaät teân goïi môùi ñeán nieân hieäu Thaùi Bình Höng Quoác. Thaùi Bình hoaøn vuõ kyù töø quyeån 157 ñeán quyeån 171 cheùp veà ñaïo Lónh Nam, quyeån 169, Lónh Nam ñaïo 13, cheùp 6 ñôn vò laø quaân Thaùi Bình, chaâu Loâi, chaâu Ñam, chaâu Quyønh, chaâu Nhai, chaâu Vaïn An. Trong 6 ñôn vò treân, quaân Thaùi Bình vaø chaâu Loâi thuoäc phaàn ñaát baùn ñaûo, boán chaâu Ñam, Quyønh, Nhai, Vaïn An naèm treân ñaûo Quyønh, chaâu Nhai laø nôi cöïc nam. Trích dòch phaàn chaâu Nhai “Chaâu Nhai môùi(51) Chaâu Nhai voán laø chaâu Chaán, töùc nay laø nôi quaän Laâm Chaán thôøi Tuøy, cuõng goïi quaän Dieân Ñöùc. Thôøi Ñöôøng, naêm Voõ Ñöùc thöù 5 [622] ñaët chaâu Chaán, naêm ñaàu Thieân Baûo [742] ñoåi laøm quaän Laâm Chaán, naêm ñaàu Caøn Nguyeân [758] ñaët laïi laøm chaâu Chaán, trò sôû chaâu ñaët taïi huyeän Ninh Vieãn, ñaát ñai cuõng nhö quaän Chaâu Nhai. Nhaø Toáng, naêm Khai Baûo thöù 6 [973], caét ñaát chaâu Nhai cuõ cho thuoäc vaøo chaâu Quyønh, laïi ñoåi chaâu Chaán laøm chaâu Nhai. Laõnh naêm huyeän: Ninh Vieãn, Dieân Ñöùc, Caùt Döông, Laâm Xuyeân, Laïc Ñoàn. Ñòa giôùi chaâu: Ñoâng taây, khuyeát [maát chöõ]; Nam baéc, khuyeát [maát chöõ] Töù chí baùt ñaùo: Baéc ñeán Ñoâng Kinh 7.685 daëm. Baéc ñeán Taây Kinh 7.797 daëm. Baéc ñeán Tröôøng An 8.606 daëm. Ñoâng ñeán chaâu Quyønh 450 daëm. Taây nam ñeán bieån lôùn 15 daëm. Nam ñeán bieån lôùn 27 daëm. Taây ñeán chaâu Ñam 420 daëm. Ñoâng ñeán huyeän Laêng Thuûy, chaâu Vaïn An 160 daëm. Hoä Thôøi Ñöôøng nieân hieäu Khai Nguyeân [713-741] coù 819 hoä. Hieän thôøi coù 340 hoä baûn xöù, 11 hoä nôi khaùc ñeán. Phong tuïc, gioáng nhö chaâu Quyønh.(52) Thoå saûn, noäp coáng: Vaøng. Huyeän Ninh Vieãn, coù hai höông, laø ñaát huyeän Laâm Chaán thôøi Haùn, thôøi Tuøy ñaët laøm nôi trò sôû cuûa chaâu. Huyeän Dieân Ñöùc, caùch phía taây trò sôû chaâu 40 daëm, coù hai höông, laø ñaát huyeän Laâm Chaán thôøi Haùn, thôøi Tuøy ñaët huyeän. Huyeän Caùt Döông, caùch phía ñoâng baéc trò sôû chaâu 90 daëm, coù hai höông, laø ñaát huyeän Laâm Chaán thôøi Haùn, thôøi Ñöôøng naêm Trinh Quaùn thöù 2 [628], chia ra töø huyeän Dieân Ñöùc, ñaët huyeän. Huyeän Laâm Xuyeân, caùch phía ñoâng nam trò sôû chaâu 80 daëm, laø ñaát huyeän Laâm Chaán thôøi Haùn, thôøi Tuøy ñaët huyeän.
67 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 Huyeän Laïc Ñoàn, caùch phía ñoâng baéc trò sôû chaâu 20 daëm, coù hai höông. Nuùi Laïc Ñieåu, baõi chaên nuoâi Tröøng Laõng, nuùi Laïc Tröøng, soâng Leâ döôùi nuùi Chöùc Ñaûo, nuùi Laïc Vieân, daõy Chung Dieân, caùc nôi naøy ñeàu laø nuùi soâng cuûa quaän aáp”. 新崖州崖州本振州也即今隋臨振郡又曰延德郡唐(*)武德五年置振州天寶元年改爲臨振郡乾元元年復爲振州理寧遠縣土地與珠崖郡同皇朝開寶六年割舊崖州之地隸瓊州卻改振州爲崖州. 領縣五寧遠, 延德, 吉陽, 臨川(*), 落屯. 州境東西缺(*) 南北缺(*) 四至八到北至東京七千六百八十五里北至西京七千七百九十七里北至長安八千六百六里東至瓊州四百五十里西南至大海一十五里南至大海二十七里西至儋州四百二十里東至萬安州陵水縣一百六十里戶唐開元戶八百一十九皇朝戶主三百四十客一十一風俗同瓊州土産, 貢金寧遠縣二鄉漢臨振縣地隋置州所理延德縣西四十里二鄉漢臨振縣地隋置吉陽縣東北九十里二鄉漢臨振縣地唐貞觀二年分延德縣置臨川(*)縣東南八十里漢臨振縣地隋置落屯縣東北二十里二鄉落鳥山, 澄浪牧, 落澄山, 織島山下有黎水, 落猿山, 鐘延嶺以上皆郡邑之山水(53) [太平寰宇記, 卷之一百六十九,嶺南道十三, 頁15-17](54) Dö ñòa quaûng kyù 輿地廣記 38 quyeån,(55) do AÂu Döông Vaên 歐陽忞 soaïn trong nieân hieäu Chính Hoøa (1111-1117). Theo hoïc giaû thôøi Baéc Toáng Trieàu Coâng Voõ 晁公武 vieát trong Quaän Trai ñoäc thö chí 郡齋讀書志 thì AÂu Döông Vaên laø teân giaû cuûa moät ngöôøi aån danh, coøn theo hoïc giaû thôøi Nam Toáng Traàn Chaán Toân 陳振孫 vieát trong Tröïc Trai thö luïc giaûi ñeà 直齋書錄解題 thì AÂu Döông Vaên laø chaùu cuûa vaên gia-söû hoïc gia tröù danh AÂu Döông Tu 歐陽修.(56) Dö ñòa quaûng kyù daønh 3 quyeån ñaàu trình baøy cöông yeáu veà söï bieán ñoåi cöông vöïc trong lòch söû vaø toång theå quaù trình dieân caùch ñòa lyù haønh chaùnh Trung Hoa töø thôøi nhaø Chu ñeán nhaø Ñöôøng-Nguõ ñaïi. Boä phaän naøy ñöôïc saép xeáp khaù khoa hoïc, taïo söï tieän lôïi trong vieäc tra cöùu nhanh, töø 9 chaâu thôøi nhaø Haï, ñeán 14 quaän thôøi nhaø Taàn, 13 quaän thôøi nhaø Haùn, 19 ñaïo thôøi nhaø Taán, 15 ñaïo thôøi Ñöôøng cho ñeán caùc chaâu thôøi Nguõ ñaïi, ñaây laø ñieåm môùi so vôùi caùc toång chí ñöông thôøi. Töø quyeån 4 ñeán quyeån 38 cheùp veà cöông vöïc
68 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 nhaø Toáng, phaân cheùp veà 4 kinh, 23 loä, daàn xuoáng caùc caáp phuû, chaâu, quaân, huyeän. Dö ñòa quaûng kyù khoâng cheùp veà töù chí, ñöôøng saù, hoä khaåu, phong tuïc, thoå saûn nhö caùc saùch toång chí ñöông thôøi, nhöng laïi cheùp raát kyõ veà söï thay ñoåi ñòa danh vaø söï phaân chia, caét nhaäp cuûa caùc vuøng ñaát cho ñeán caáp huyeän. Boái caûnh Dö ñòa quaûng kyù thuoäc cuoái thôøi Baéc Toáng, caùc ñôn vò haønh chaùnh treân ñaûo Quyønh cô baûn töông ñoàng vôùi ghi cheùp trong Nguyeân Phong cöûu vöïc chí, goàm 1 chaâu [Quyønh] vaø 3 quaân [Xöông Hoùa, Vaïn An, Chaâu Nhai]. Trích dòch veà quaân Chaâu Nhai: “[Ngang vôùi chaâu caáp thaáp](57) Quaân Chaâu Nhai, thôøi Tuøy laø ñaát quaän Chaâu Nhai; thôøi Ñöôøng naêm Voõ Ñöùc thöù 5 [622] laäp quaän Laâm Chaán thuoäc chaâu Chaán, laïi goïi laø quaän Ninh Vieãn, naêm ñaàu Thieân Baûo [742] goïi laø quaän Dieân Ñöùc; thôøi Nguõ ñaïi thuoäc nhaø Nam Haùn. Nhaø Toáng naêm Khai Baûo thöù 5 [972] ñoåi laøm chaâu Nhai, naêm Hy Ninh thöù saùu [1073] boû chaâu, ñaët laøm quaân Chaâu Nhai, nay coù 2 traán: Traán Laâm Xuyeân, voán laø huyeän Laâm Xuyeân ñaët hoài cuoái nhaø Tuøy. Traán Ñaèng Kieàu, ñaàu thôøi Ñöôøng laø chaâu Chaán, laõnh 5 huyeän Ninh Vieãn, Dieân Ñöùc, Caùt Döông, Laâm Xuyeân, Laïc Ñoàn; thôøi Nam Haùn löôïc bôùt 3 huyeän Dieân Ñöùc, Laâm Xuyeân, Laïc Ñoàn; nhaø Toáng naêm Hy Ninh thöù 6 löôïc bôùt 2 huyeän Ninh Vieãn, Caùt Döông, laøm thaønh 2 traán Laâm Xuyeân, Ñaèng Kieàu”. [Quyeån 37, tôø 8, Quaûng Nam Taây loä, haï]. 同下州朱崖軍隋珠崖郡地唐武德五年立振州臨振郡又曰寧遠郡天寶元年曰延德郡五代爲南漢所有皇朝開寶五年改爲崖州煕寧六年廢州爲朱崖軍今鎭二臨川鎭本臨川縣隋末置藤橋鎭初唐振州領寧遠延德吉陽臨川落屯五縣南漢時省延德臨川落屯三縣煕寧六年省寧遠吉陽二縣爲臨川藤橋二鎭焉 [輿地廣記, 卷三十七, 廣南西路下, 頁八](58) Dö ñòa kyû thaéng 輿地紀勝,(59) nguyeân taùc 200 quyeån, do Vöông Töôïng Chi 王象之 soaïn xong naêm 1221 (Gia Ñònh thöù 14, nhaø Nam Toáng). Vöông Töôïng Chi töï Nghi Phuï 儀父, hieäu Ñoâng Döông 東陽, ngöôøi traán Kim Hoa, chaâu Vuï (Chieát Giang), ñoã tieán só naêm Khaùnh Nguyeân thöù 2 (1196), laøm quan chæ ñeán chöùc Tri huyeän [huyeän Phaân Ninh, huyeän Giang Ninh], sôû tröôøng veà ñòa lyù hoïc, töông truyeàn coù boä Dö ñòa ñoà 16 quyeån, phuï theo boä Dö ñòa kyû thaéng, nhöng toaøn boä 16 quyeån ñòa ñoà ñaõ maát hoài thôøi Nguyeân, rieâng Dö ñòa kyû thaéng bò maát haún 31 quyeån vaø 16 quyeån bò maát moät soá tôø. Dö ñòa kyû thaéng cheùp töôøng taän veà 16 loä thuoäc cöông vöïc Nam Toáng, caùc phuû, chaâu, quaân, giaùm coäng 166 ñôn vò. Phaân muïc veà dieân caùch chaâu, huyeän thu thaäp roäng caùc bieân cheùp tröôùc ñoù, ñeà cöông thoáng nhaát goàm: dieân caùch, phong tuïc, hình thaéng, caûnh vaät thöôïng, caûnh vaät haï, coå tích, quan laïi, nhaân vaät, tieân thích, bi kyù, thi, töù luïc [vaên]. So vôùi caùc toång chí tröôùc ñaây, Dö ñòa kyû thaéng coù phaàn phong phuù hôn veà tö lieäu lòch söû dieân caùch, chuù troïng hôn veà thaéng tích vaø vaên hoïc. Phaàn cheùp veà loä Taây Quaûng Nam töø quyeån 103 ñeán quyeån 127, caùc quyeån vaø soá tôø ñeàu coøn ñuû. Môû ñaàu quyeån 103 laø lôøi toång luaän veà dieân caùch
69 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 toaøn loä, keá ñeán laø cheùp veà 25 ñôn vò goàm: 1 phuû [phuû Tónh Giang, trò sôû loä], 21 chaâu, 3 quaân. Caùc ñôn vò treân ñaûo Quyønh goàm 1 chaâu [Quyønh] vaø 3 quaân [Xöông Hoùa, Vaïn An, Caùt Döông]. Quaân Chaâu Nhai thôøi Baéc Toáng ñeán ñaây ñoåi goïi laø quaân Caùt Döông. Trích dòch “Quaân Caùt Döông, hình thaéng. Quyønh quaûn chí(60) vieát: ngoaøi laø caùc chaâu OÂ Lyù, Toâ Maät, Caùt Laõng,(61) cuøng ñoái ngang vôùi Chieâm Thaønh; taây laø Chaân Laïp, Giao Chæ; ñoâng laø Thieân Lyù Tröôøng Sa, Vaïn lyù Thaïch Ñöôøng, treân döôùi môø mòt, ngaøn daëm moät maøu, thuyeàn beø qua laïi, chim bay gaàn beân ñaàu beân coå maø khoâng thaáy sôï.” 吉陽軍. 形勝. 其外則烏里, 蘇密, 吉浪之洲, 而與占城相對, 西則眞臘交趾, 東則千里長沙萬里石塘, 上下渺茫, 千里一色, 舟船往來, 飛鳥附其顚頸而不驚, 瓊管志 [輿地紀勝, 卷一百二十七, 廣南西路,吉陽軍, 頁二,三](62) Phuï khaûo, Dö ñòa kyû thaéng, quyeån 124, Quyønh Chaâu, Caûnh vaät haï, [Quyønh Sôn huyeän, Vaên Xöông huyeän], Thaát Tinh Sôn. Ñoaïn vaên döôùi ñaây cheùp veà moät ñòa danh, nôi naøy tuy khoâng naèm ôû phía cöïc nam ñaûo Quyønh nhöng veà sau ñòa danh naøy seõ ñöôïc toång chí nhaø Thanh trích daãn ñeå lieân keát vôùi caùc tö lieäu lieân quan khaùc, vì vaäy, coù theå xem ñaây laø tö lieäu nguoàn lieân quan ñeán ñòa danh Thaát Tinh Sôn - Thaát Chaâu Döông: “Thaát Tinh Sôn, taïi phía ñoâng huyeän Quyønh Sôn, nôi giaùp giôùi bôø bieån huyeän Vaên Xöông, troâng nhö baûy vì sao. Thaát Tinh Lónh, ôû gaàn bôø bieån huyeän Vaên Xöông, theá nhö chuoãi ngoïc”. 七星山在瓊山縣東之文昌界海濱狀如七星七星嶺在文昌縣近海岸其勢如連珠 [輿地紀勝, 卷一百二十四, 廣南西路, 瓊州, 景物下, 頁九](63) Phöông dö thaéng laõm 方輿勝覽,(64) nguyeân taùc 70 quyeån, do Chuùc Muïc 祝穆 soaïn, hoaøn thaønh naêm Gia Hy thöù 3 (1239). Boä toång chí naøy ñöôïc ñaùnh giaù laø phong phuù veà tö lieäu vaên hoïc. Caùc muïc veà dieân caùch ñòa danh, ñòa giôùi phaàn nhieàu sao cheùp laïi töø Dö ñòa kyû thaéng, phaàn vieát veà Quyønh Chaâu thuoäc quyeån 43, ñieàu lieân quan ñeán vuøng bieån nam trong muïc “Caùt Döông quaân, hình thaéng” cuõng trích laïi caâu trong Quyønh quaûn chí nhö Dö ñòa kyû thaéng ñaõ trích [ñaõ dòch ôû treân]. Nhaän xeùt Toång chí thôøi Toáng nhö ñaõ ñieåm qua, nhìn chung ñöôïc vieát trong hai thôøi kyø, vôùi nhöõng ñaëc tröng khaù roõ cuûa hai thôøi Baéc Toáng vaø Nam Toáng. Toång chí thôøi Baéc Toáng vôùi Thaùi Bình hoaøn vuõ kyù hoaøn thaønh luùc nhaø Toáng môùi laäp trieàu ñaïi, ghi cheùp veà cöông vöïc vaø ñòa lyù haønh chaùnh coøn phaûng phaát cô cheá nhaø Ñöôøng. Tö lieäu veà soá hoä daân cheùp trong Thaùi Bình hoaøn vuõ kyù cho thaáy chaâu Nhai vôùi 5 huyeän maø chæ hôn 350 hoä [gaàn baèng phaân nöûa thôøi Ñöôøng], chöùng toû vuøng ñaát cöïc nam naøy raát hoang vu. Cho ñeán nhöõng naêm Nguyeân Phong laø luùc tình hình chính trò, kinh teá nhaø Toáng ñaõ oån ñònh, Nguyeân Phong cöûu vöïc chí cho thaáy chaâu Nhai ñaõ haï xuoáng caáp quaân, soá
70 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 hoä giaûm, chæ coøn hôn 250 hoä, 5 huyeän chæ nhaäp coøn 2 traán. Cô caáu quaûn lyù haønh chaùnh cuûa loä Taây Quaûng Nam suoát thôøi Nam Toáng goàm nhieàu chaâu vaø 3 quaân, caû 3 quaân naøy ñeàu treân ñaûo Quyønh, vaø luoân ôû baäc “haï”, töùc baäc 5, laø nhöõng ñòa phöông thaáp nhaát veà kinh teá. Yeáu toá veà kinh teá coù leõ cuõng laø moät lyù do khieán nhaø Toáng khoâng maáy quan taâm ñeán hoøn ñaûo naøy. Cöông vöïc nhaø Toáng veà phía bieån nam khoâng vöôït quaù chaâu Nhai, vieäc phaùt hieän hoaëc khai thaùc, quaûn lyù nôi xa hôn chaâu Nhai [quaân Chaâu Nhai, quaân Caùt Döông] veà phía bieån nam khoâng thaáy caùc toång chí ghi nhaän. Toång chí thôøi Nam Toáng coù ñieåm môùi veà caùc bieân cheùp lieân ñôùi roäng vôùi caùc nôi beân ngoaøi. Qua saùch Dö ñòa kyû thaéng, coù theå nhaän ñònh boä ñòa phöông chí ñaàu tieân laø Quyønh quaûn chí laø saùch ñaõ ñeà caäp ñeán söï tieáp giaùp giöõa ñaûo Quyønh vôùi caùc nôi xa veà phía nam, caùch ghi cheùp trong Quyønh quaûn chí cho thaáy roõ nhöõng nôi ñöôïc ñeà caäp nhö caùc chaâu OÂ Lyù, Toâ Maät, Caùt Laõng hoaëc caùc nöôùc Chaân Laïp, Giao Chæ vaø caùc vuøng ñaûo Thieân Lyù Tröôøng Sa, Vaïn Lyù Thaïch Ñöôøng ñeàu laø nhöõng vuøng xung quanh, chuùng ñöôïc ghi nhaän vôùi yù nghóa theå hieän söï töông tieáp veà khoâng gian ñòa lyù roäng, hoaøn toaøn khoâng bieåu loä raèng nôi naøo trong caùc nôi aáy thuoäc ñòa haït Quyønh Chaâu. Thôøi Nguyeân, Ñaïi Nguyeân ñaïi nhaát thoáng chí 大元大一統志,(65) goïi taét laø Nguyeân nhaát thoáng chí 元一統志, nguyeân taùc 1.300 quyeån, laøm xong naêm Ñaïi Ñöùc thöù 7 (1303), do Traùt Maõ Laït Ñinh 札馬剌丁, Ngu ÖÙng Long 虞應龍, Boät Lan Phaùn 孛蘭盼 vaø Nhaïc Huyeàn 岳鉉 chuû bieân, baét ñaàu soaïn töø naêm 1284 theo saéc chæ cuûa Hoát Taát Lieät. Boä toång chí vôùi quy moâ raát lôùn naøy ñaõ thaát taùn trong thôøi Minh, nay chæ coøn hôn 30 quyeån, caùc quyeån naøy thuoäc phaàn cheùp veà 6 chaâu ôû phía baéc Trung Hoa neân khoâng khaûo saùt cöông vöïc toång theå ñöôïc. Boä toång chí naøy baét ñaàu ñònh danh toång chí toaøn quoác laø Nhaát thoáng chí vaø caùch goïi naøy ñaõ trôû thaønh tieàn leä cho caùc trieàu Minh, Thanh. Thôøi Minh, Ñaïi Minh nhaát thoáng chí 大明一統志(66) laø teân do Chu Kyø Traán (Anh Toâng) ñaët cho boä toång chí coù teân goác laø Thieân haï nhaát thoáng chí, do Thöôïng thö Boä Laïi, Ñaïi hoïc só Lyù Hieàn 李賢 laøm Toång taøi (chuû bieân), laøm xong naêm 1461, goàm 91 quyeån, khaéc in cuøng naêm. Lyù Hieàn (1408-1466) töï Nguyeân Ñöùc 原德, ngöôøi huyeän Trònh, tænh Haø Nam, ñoã tieán só trieàu Tuyeân Ñöùc, laøm quan traûi caùc chöùc vuï Taû thò lang Boä Laïi, Thöôïng thö Boä Laïi, Haøn laâm hoïc só, Ñaïi hoïc só ñieän Hoa Caùi, töôùc Thieáu baûo. Naêm Thieân Thuaän thöù 2 (1458) nhaän saéc bieân soaïn Minh nhaát thoáng chí. Quyeån ñaàu cuûa boä toång chí naøy goàm lôøi Töïa cuûa hoaøng ñeá, baøi Bieåu daâng saùch cuûa Lyù Hieàn, saéc chæ boå nhieäm caùc chöùc vuï bieân soaïn, muïc luïc, vaø 16 böùc ñòa ñoà, goàm 1 böùc toaøn quoác, 1 böùc Baéc Kinh, 1 böùc Nam Kinh vaø 13 böùc cuûa 13 Ty Boá chaùnh. Phaàn noäi dung chính phaân cheùp theo töøng khu vöïc haønh chaùnh, töø quyeån 1 ñeán quyeån 5 cheùp veà Kinh sö, töø quyeån 6 ñeán quyeån 18 cheùp veà Nam Kinh, töø quyeån 19 ñeán quyeån 88 cheùp veà 13 Ty Boá chaùnh, quyeån 89, 90 cheùp veà caùc nöôùc beân ngoaøi. Trong moãi Ty Boá chaùnh, ñaàu tieân cheùp toång quan veà söï thay ñoåi moâ hình quaûn lyù qua caùc thôøi, sau ñoù phaân cheùp töøng phuû, trong moãi phuû phaân cheùp caùc muïc: kieán trí dieân caùch, caùc huyeän, teân quaän xöa, hình thaéng, phong tuïc, sôn xuyeân, thoå saûn, coâng thöï,
71 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 hoïc hieäu, thö vieän, cung thaát, quan aûi, caàu ñoø, chuøa mieáu, laêng moä, coå tích, quan lôùn qua caùc thôøi, nhaân vaät coù tieáng qua caùc thôøi. Böùc ñòa ñoà toaøn quoác mang teân “Thieân haï nhaát thoáng chi ñoà” vaø ñòa ñoà Ty Boá chaùnh Quaûng Ñoâng vôùi teân “Quaûng Ñoâng ñòa lyù chi ñoà”, hai böùc naøy cho thaáy cöïc nam cöông vöïc nhaø Minh chæ ñeán heát phuû Quyønh Chaâu.(67) Ty Boá chaùnh Quaûng Ñoâng cheùp trong 4 quyeån [quyeån 79-82], phuû Quyønh Chaâu thuoäc quyeån 82, phuû naøy laõnh 3 chaâu [Ñam, Nhai, Vaïn], 10 huyeän. Cöïc nam phuû Quyønh Chaâu laø chaâu Nhai. Trích dòch phaàn cheùp veà chaâu Nhai “Chaâu Nhai, caùch veà phía nam trò sôû phuû [Quyønh Chaâu] 1.110 daëm, voán laø ñaát quaän Chaâu Nhai thôøi Haùn; thôøi Tuøy ñaët quaän Laâm Chaán; thôøi Ñöôøng ñoåi laøm chaâu Chaán, ñaët trò sôû taïi huyeän Ninh Vieãn, naêm ñaàu Thieân Baûo ñoåi laøm quaän Dieân Ñöùc, laïi ñoåi laø quaän Ninh Vieãn, naêm ñaàu Caøn Nguyeân ñaët trôû laïi laø chaâu Chaán; thôøi Toáng ñoåi laø chaâu Nhai, trong nhöõng naêm Hy Ninh ñoåi laø quaân Chaâu Nhai, trong nhöõng naêm Thieäu Höng ñaët pheá roài ñaët trôû laïi laø quaân Caùt Döông; nhaø Nguyeân vaãn theo ñoù; trieàu ta trong nhöõng naêm ñaàu Hoàng Voõ ñaët trôû laïi laø chaâu Nhai, trong nhöõng naêm Chính Thoáng laáy huyeän Ninh Vieãn nhaäp vaøo, 1 daëm coù 14 hoä daân, laõnh 1 huyeän laø Caûm AÂn”. 崖州在府城南一千一百一十里本漢珠崖郡地隋置臨振郡唐改爲振州治寧遠縣天寶初改爲延德郡又改寧遠郡乾元初復爲振州宋改崖州煕寧中改朱崖軍紹興中囗廢尋復置改吉陽軍元因之本朝洪武初復爲崖州正统統間以寧遠縣省入編戶一十四里領縣一感恩縣… [天下一統志, 廣東布政司, 瓊州, 卷八十二, 頁十七](68) Trong phaàn vieát veà phuû Quyønh Chaâu noùi chung, qua caùc muïc “Kieán trí dieân caùch”, “Hình thaéng” vaø “Sôn xuyeân” khoâng thaáy ghi cheùp gì lieân quan ñeán phía bieån nam, ôû veà phía ñoâng phuû naøy, trong muïc “Sôn xuyeân” coù cheùp veà ñòa danh Thaát Tinh Sôn töông töï nhö quyeån 124 saùch Dö ñòa kyû thaéng ñaõ cheùp, trích dòch döôùi ñaây: “Thaát Tinh Sôn, ôû gaàn bôø bieån phía ñoâng huyeän Vaên Xöông, nuùi coù baûy ngoïn, troâng nhö chuoãi ngoïc, coøn coù teân nuùi Thaát Chaâu Döông.” 七星山在文昌縣東濱海山有七峯狀如七星連珠亦名七州洋山 [天下一統志, 廣東布政司, 瓊州, 卷八十二, 頁十九](69) Hoaøng Minh nhaát thoáng kyû yeáu 皇明一統紀要,(70) 15 quyeån, Coá Sung 顧充 soaïn, Dieäp Caän Sôn 葉近山 san haønh, laøm xong vaø khaéc in trong nieân hieäu Vaïn Lòch (1573-1619), 15 quyeån phaân cheùp veà 15 khu vöïc haønh chaùnh goàm Baéc tröïc leä, Nam tröïc leä vaø 13 Ty Boá chaùnh. Ñaàu quyeån 1 laø lôøi Töïa cuûa Dieäp Caän Sôn, keá ñeán laø ñòa ñoà hieän taïi “Hoaøng Minh ñaïi nhaát thoáng ñòa lyù chi ñoà” vaø ñòa ñoà qua caùc thôøi kyø Chu [Chu ñòa lyù chi ñoà], Haùn [Haùn ñòa lyù chi ñoà], Ñöôøng [Ñöôøng ñòa lyù chi ñoà], Toáng [Toáng ñòa lyù chi ñoà]. Phaàn cheùp veà caùc khu vöïc, moãi khu vöïc ñeàu coù 2 ñòa ñoà, moät böùc toång theå ñòa hình vaø moät böùc cheùp ñuû teân caùc chaâu, huyeän. Nhö nhan ñeà ñaõ neâu, noäi dung saùch tinh goïn, cheùp giaûn löôïc maø khaù khoa hoïc, chuù troïng veà ñòa lyù haønh chaùnh. Caùc böùc
72 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 ñòa ñoà cöông vöïc toång theå nhaø Minh [quyeån 1] vaø ñòa ñoà Ty Boá chaùnh Quaûng Ñoâng [quyeån 6] töông ñoàng vôùi caùc ñòa ñoà trong Ñaïi Minh nhaát thoáng chí. Quaûng dö kyù 廣輿記,(71) 24 quyeån, Luïc ÖÙng Döông 陸應陽 [hieäu Baù Sinh 伯生] soaïn, laøm xong vaø khaéc in trong nieân hieäu Vaïn Lòch, veà sau, ngöôøi thôøi Thanh laø Saùi Phöông Bænh 蔡芳炳 [töï Cöûu Haø 九霞] taêng boå vaø in laïi naêm Khang Hy Bính Daàn (1686). Saùch naøy tuy cuõng ñuû caùc ñeà muïc nhö Minh nhaát thoáng chí nhö ghi cheùp vaén taét giaûn löôïc, baûn in thôøi Vaïn Lòch cheùp thuaàn giai ñoaïn nhaø Minh, coøn baûn in laïi naêm 1686 do Saùi Phöông Bænh taêng boå caäp nhaät thoâng tin veà söï dieân caùch ñeán ñaàu nhaø Thanh, vì vaäy ñieåm ñöôïc neùt giao thôøi. Baûn in 1686 môû ñaàu baèng quyeån thuû vôùi lôøi Töïa cuûa hoï Saùi, phaàn “Lòch ñaïi cöông vöïc” cuõng cuûa hoï Saùi, muïc luïc saùch, boä ñòa ñoà goàm 17 böùc, trong ñoù goàm moät böùc toaøn quoác “Quaûng dö toång ñoà”, moät böùc Tröïc leä, vaø 15 böùc cuûa 14 tænh [Thieåm Taây coù 2 böùc]; phaàn noäi dung chính töø quyeån 1 ñeán quyeån 24 laø cuûa Luïc ÖÙng Döông soaïn vaø Saùi Phöông Bænh taêng boå. Saùch naøy coù giaù trò ôû boä ñòa ñoà trong quyeån thuû, buùt phaùp thöïc hieän caùc ñòa ñoà cho thaáy khoâng phaûi cuûa cuøng moät ngöôøi veõ, coù leõ hoï Saùi söu taäp töø nhieàu nguoàn, böùc “Quaûng dö toång ñoà” thaät ra ñaõ ñoåi teân, in laïi böùc “Quaûng dö ñoà”(72) do ngöôøi thôøi Minh laø La Hoàng Tieân 羅洪先 taêng boå töø baûn goác cuûa ngöôøi thôøi Nguyeân laø Chu Tö Baûn 朱思本. Phaàn ñòa ñoà caùc tænh ñöôïc thöïc hieän khaù chi tieát, coù moät böôùc tieán xa so vôùi nhöõng ñòa ñoà trong caùc boä toång chí tröôùc. Taêng ñính Quaûng dö kyù toaøn ñoà 1, töùc “Quaûng dö toång ñoà” vaø Taêng ñính Quaûng dö kyù toaøn ñoà 14, töùc “Quaûng Ñoâng tænh” cho thaáy cöông vöïc Trung Hoa veà phía bieån nam chæ ñeán chaâu Nhai, phuû Quyønh Chaâu. Nhaän xeùt Toång chí thôøi Minh tuy khoâng nhieàu nhö thôøi Toáng nhöng noäi dung hoaøn thieän hôn, Ñaïi Minh nhaát thoáng chí bao quaùt toång theå, ghi cheùp raát roõ vaø khaù chi tieát veà cöông vöïc, Hoaøng Minh nhaát thoáng kyû yeáu vaø Quaûng dö kyù coù chung muïc ñích laø trình baøy caùc maët theo hình thöùc giaûn yeáu nhöng vaãn giöõ troïng taâm ôû phaàn cöông vöïc vaø ñòa lyù haønh chaùnh, cô quan haønh chaùnh. Öu ñieåm cuûa toång chí thôøi Minh coù theå thaáy roõ qua caû ba boä laø, cöông vöïc toång theå Trung Hoa vaø cöông giôùi moãi tænh ñeàu ñöôïc minh hoïa baèng caùc ñòa ñoà. Ñoái vôùi khoâng gian veà phía bieån nam, caùc ghi cheùp vaø ñòa ñoà ñeàu nhaát quaùn, chuùng cho thaáy cöông vöïc nhaø Minh chæ ñeán chaâu Nhai. Thôøi Thanh, trieàu ñình nhieàu laàn toå chöùc bieân soaïn toång chí,(73) hieän löu haønh 3 boä, thôøi gian bieân soaïn laàn löôït nhö sau: Ñaïi Thanh nhaát thoáng chí 大清一統志, 356 quyeån,(74) do Ñaïi hoïc só Töôûng Ñình Tích 蔣廷錫, Vöông An Quoác 王安國 chuû bieân, theo saéc chæ cuûa vua Caøn Long, laøm xong naêm Caøn Long thöù 8 (1743), Noäi phuû khaéc in naêm 1744. Khaâm ñònh Ñaïi Thanh nhaát thoáng chí 欽定大清一統志, 424 quyeån,(75) do Ñaïi hoïc só Hoøa Thaân 和珅 nhaän saéc truøng tu [soaïn theâm vaøo boä ñaõ soaïn naêm 1743], laøm xong naêm Caøn Long thöù 49 (1784). Gia Khaùnh truøng tu nhaát thoáng chí 嘉慶重修一統志, 560 quyeån, do Ñaïi hoïc só Toång taøi Quoác Söû Quaùn Muïc Chöông A 穆彰阿, Haøn Laâm Vieän Bieân tu
73 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 Lyù Taù Hieàn chuû bieân, boä naøy döïa vaøo baûn Hoøa Thaân ñeå soaïn theâm, theo saéc chæ cuûa vua Gia Khaùnh, laøm xong naêm Ñaïo Quang thöù 22 (1842).(76) Gia Khaùnh truøng tu nhaát thoáng chí coù nhieàu ñeà muïc vaø moãi ñeà muïc cheùp roäng nhieàu chi tieát, thu toùm caû caùc ghi cheùp töø caùc toång chí, thoâng chí vaø moät soá saùch tö nhaân trong quaù khöù, noù ñöôïc xem laø boä toång chí hoaøn bò baäc nhaát cuûa rieâng trieàu Thanh vaø cuûa caû caùc toång chí Trung Hoa trong lòch söû. Ñaàu saùch vaø ñaàu phaàn cheùp veà caùc tænh, phuû ñeàu coù ñòa ñoà, môû ñaàu laø “Hoaøng dö toaøn ñoà” [cuoán 1, tr. 8], môû ñaàu phaàn cheùp veà Quaûng Ñoâng thoáng boä laø “Quaûng Ñoâng toaøn ñoà” [cuoán 9, tr. 5.699], môû ñaàu phaàn cheùp veà Quyønh Chaâu phuû laø “Quyønh Chaâu phuû ñoà” [cuoán 9, tr. 5.930]. Trong caùc toång chí thôøi Thanh, Gia Khaùnh truøng tu nhaát thoáng chí coù tính caùch bao quaùt, neân chæ trích dòch ôû boä naøy moät soá ñieàu lieân quan döôùi ñaây: “Quaûng Ñoâng thoáng boä - Hình theá Nam giaùp bieån lôùn, töø trò sôû tænh ñeán ñaïi döông chöøng 300 daëm. Töø phía ñoâng nam phuû Trieàu Chaâu cuøng vôùi phuû Chöông Chaâu, tænh Phuùc Kieán tieáp lieàn vôùi bieån. Phía taây nam chaâu Khaâm phuû Lieâm Chaâu cuøng tieáp lieàn bieån Giao Chæ, khoaûng caùch ñoâng taây hôn 2.400 daëm. Coøn Quyønh Chaâu boán maët trô troïi, rieâng trong vuøng bieån. Taây tieáp An Nam, töø Khaâm, Lieâm veà taây cuøng An Nam phaân giôùi, Khaâm Chaâu coøn laø ñöôøng bieån quan troïng”. [Quyeån 440, Quaûng Ñoâng thoáng boä, tôø 4-5. Baûn Ñaøi Thöông,(77) cuoán 9, tr. 5.704]. 廣東統部-形勢南濱大海省治南去大洋僅三百里. 自潮州府之東南. 與福建之漳州洋接. 廉州府欽州之西南. 與交阯洋接. 東西相距二千四百餘里. 而瓊州四面孤懸. 以海爲境. 西距安南欽廉以西. 與安南分界. 而欽州又當海道之衝 [嘉慶重修一統志, 卷四百四十, 廣東統部, 頁四-五. 臺商本册九頁 5.704] “Quyønh Chaâu phuû - Hình theá Vuøng ñaát giöõa bieån, ngang doïc ngaøn daëm (theo Haùn thö, truyeän Giaû Quyeân Chi); Voøng quanh hai ngaøn daëm, ñöôøng thaúng baéc nam taùm traêm daëm (theo saùch Thuûy kinh chuù); Boán chaâu, moãi chaâu chieám moät goùc ñaûo, quanh laø bieån lôùn, giöõa laø ñoäng [ngöôøi] Leâ (theo saùch Quyønh quaûn chí thôøi Toáng)”. [Quyeån 452, Quyønh Chaâu phuû, tôø 5. Baûn Ñaøi Thöông, cuoán 9, tr. 5.936]. 瓊州府-形勢海中洲居廣袤千里漢書賈捐之傳, 周迴二千里徑度八百里水經注, 四州各占島之一隅外環大海中盤黎峒宋瓊管志 [嘉慶重修一統志, 四百五十二瓊州府頁五. 臺商本册九頁 5.936] “Quyønh Chaâu phuû - Sôn xuyeân Thaát Tinh Sôn ôû phía baéc huyeän Vaên Xöông, saùch Dö ñòa kyû thaéng cheùp raèng bôø bieån nôi ñòa giôùi huyeän Vaên Xöông [coù 7 ngoïn] nhö 7 vì sao
74 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 laøm thaønh chuoãi ngoïc, Minh thoáng chí cheùp nuùi coù 7 ngoïn coù teân laø nuùi Thaát Chaâu Döông, saùch Thoâng chí(78) cheùp raèng nuùi naøy caùch huyeän lî Vaên Xöông veà phía baéc 150 daëm [khoaûng 75km], ôû ngoaøi bieån khôi, treân coù röøng caây töôi toát, döôùi coù khe ngoøi, laø nôi ngöôøi ñi bieån gheù laáy cuûi, laáy nöôùc. Khoaûng nhöõng naêm Thieân Khaûi thôøi Minh [1621-1627] coù döïng thaùp nôi aáy, ôû [ngoïn nuùi] meù ñoâng coù suoái 7 doøng, ngaøy ñeâm aàm aøo khoâng döùt”. [Quyeån 452, Quyønh Chaâu phuû, tôø 10. Baûn Ñaøi Thöông, cuoán 9, tr. 5.938]. 瓊州府-山川七星山在文昌縣北, 輿地紀勝在文昌縣界海濱狀如七星連珠, 明統志山有七峯亦名七洲洋山, 通志在縣北一百五十里大海中上多茂林下出溪泉航海者必於此取水採薪明天啟時建塔其上其東有泉七孔晝夜混混不涸(79) [嘉慶重修一統志, 卷四百五十二瓊州府頁十. 臺商本册九頁 5.938] “Quyønh Chaâu phuû - Sôn xuyeân Ñaïi Maïo Chaâu, ôû chaâu Nhai coù hai chaâu [baõi] lôùn nhoû, baõi lôùn ôû phía ñoâng trò sôû chaâu, giöõa bieån; baõi nhoû ôû phía taây trò sôû chaâu, giöõa bieån. Laïi coù Song Chaâu Moân, caùch phía ñoâng trò sôû chaâu taùm daëm, hai baõi ñöùng ñoái nhau nhö hai caùnh cöûa”. [Quyeån 452, Quyønh Chaâu phuû, tôø 23. Baûn Ñaøi Thöông, cuoán 9, tr. 5.945]. 瓊州府-山川玳瑁洲在崖州有大小二洲大洲在州東海中小洲在州西海中又有雙洲門在州東八里雙洲對峙狀如两扉 [嘉慶重修一統志, 卷四百五十二瓊州府頁二十三. 臺商本册九頁 5.945] Ngoaøi caùc boä toång chí quan tu keå treân, trong thôøi Thanh coøn phaûi keå ñeán hai boä raát noåi tieáng laø Ñoäc söû phöông dö kyû yeáu 讀史方輿紀要 cuûa Coá Toå Vuõ 顧祖禹 vaø Thieân haï quaän quoác lôïi beänh thö 天下郡國利病書 cuûa Coá Vieâm Voõ 顧炎武. Tuy nhieân, maëc duø cuõng ñöôïc moät soá saùch thö muïc xeáp vaøo loaïi toång chí nhöng veà tính chaát vaø phaïm vi khaûo cöùu, hai boä naøy thieân veà höôùng lòch söû ñòa lyù, khaùc haún caùc toång chí ñaõ ñieåm qua. Seõ ñöôïc khaûo saùt trong chuyeân ñeà khaùc. Nhaän xeùt Toång chí thôøi Thanh keá thöøa vaø phaùt huy truyeàn thoáng bieân soaïn toång chí trong lòch söû, caùc trieàu ñaïi nhaø Thanh töøng toå chöùc ñieàu tra thu thaäp caùc loaïi tö lieäu treân dieän roäng ñeå phuïc vuï cho vieäc bieân soaïn thoâng chí caùc tænh vaø toång chí toaøn quoác. Nhöõng ñoaïn trích dòch töø Gia Khaùnh truøng tu nhaát thoáng chí phaàn naøo cho thaáy vieäc bieân cheùp töôøng taän vaø raønh maïch veà nhöõng ñoái töôïng trong töøng ñeà muïc, ñoaïn vaên veà hình theá tænh Quaûng Ñoâng cho thaáy roõ cöông vöïc vaø ranh giôùi cuûa tænh naøy, ñaûo/phuû Quyønh Chaâu ñöôïc ghi nhaän laø nôi trô troïi, khoâng thaáy ñeà caäp ñeán khoâng gian bieån veà phía nam. Moät chi tieát thuoäc muïc Sôn xuyeân, phuû Quyønh Chaâu ñeà caäp ñeán Ñaïi Maïo Chaâu [cuø lao Ñaïi Maïo], cho thaáy ñaây laø thoâng tin ñöôïc caäp nhaät môùi vaø cuï theå, rieâng veà chi tieát moâ taû hai cuø lao ôû vò trí cöûa ngoõ chaâu Nhai naøy, toång chí cheùp chi tieát hôn caû ñòa phöông chí,(80) qua ñaây coù theå khaúng ñònh khoâng gian vuøng bieån ngoaøi khôi chaâu Nhai.
75 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 Gia Khaùnh truøng tu nhaát thoáng chí ñaõ bieân cheùp laïi moät caùch coù heä thoáng veà Thaát Chaâu Döông, cho thaáy roõ quaù trình bieán ñoåi teân goïi töø Thaát Tinh Sôn hoài thôøi Toáng, ñieàu naøy seõ traùnh gaây nhaàm laãn ñoái vôùi caùc nghieân cöùu gaàn ñaây cho raèng Thaát Chaâu Döông laø teân goïi trong thö tòch coå nhaèm chæ quaàn ñaûo Taây Sa [Hoaøng Sa]. Ba böùc ñòa ñoà coù lieân quan ñeán vuøng bieån phía nam in trong Gia Khaùnh truøng tu nhaát thoáng chí nhaát quaùn vôùi caùc bieân cheùp trong muïc hình theá tænh Quaûng Ñoâng, trong muïc hình theá vaø sôn xuyeân phuû Quyønh Chaâu, chuùng cho thaáy cöông vöïc, khoâng gian vuøng bieån veà phía nam tænh naøy chæ ñeán baõi Ñaïi Maïo ngoaøi khôi chaâu Nhai. (Heát phaàn Toång chí) PHQ CHUÙ THÍCH (1) Baøi vieát “Taây Sa vaø Nam Sa chöa töøng ñöôïc ghi nhaän trong lòch söû phöông chí Trung Hoa”, Tuoåi treû cuoái tuaàn, soá 42, ra ngaøy 24/10/2010. Daãn laïi Traàn Chính Töôøng 陳正祥, Trung Quoác phöông chí ñích ñòa lyù hoïc giaù trò, [中國方志的地 (2) 理學價値 / Geographical Evaluation of the Chinese Fang-chih], Luaän vaên tieán só, Höông Caûng Trung vaên ñaïi hoïc, 17/2/1965, (chuù thích 4, tr. 3). Theo Trung Quoác ñòa phöông chí lieân hôïp muïc luïc, Trung Hoa thö cuïc, Baéc Kinh, 1985. (3) Theo Chu Só Gia, Myõ Quoác quoác hoäi ñoà thö quaùn taøng Trung Quoác phöông chí muïc luïc, (4) 1942; Vieän Nghieân cöùu phöông Ñoâng vaø chaâu Phi, Ñaïi hoïc Luaân Ñoân, Anh Quoác caùc ñoà thö quaùn sôû taøng ñòa phöông chí toång muïc luïc, 1979; Nhaät Baûn quoác hoäi ñoà thö quaùn, Nhaät Baûn chuû yeáu ñoà thö quaùn, Nghieân cöùu sôû taøng Trung Quoác ñòa phöông chí toång hôïp muïc luïc, 1969; Ngoâ Ñöùc Minh, AÂu chaâu caùc quoác ñoà thö quaùn sôû taøng Trung Quoác ñòa phöông chí muïc luïc, 1957. Taùc giaû boä Lòch söû khoa hoïc kyõ thuaät Trung Quoác (5 quyeån) [Science and Civilisation in China, (5) Cambridge at the University Press, 1956]. Dòch töø baûn Trung vaên, theo Laâm Dieãn Kinh, Trung Quoác ñòa phöông chí, Thöôïng Haûi coå tòch (6) xuaát baûn xaõ, 1996. [林衍經. 中國地方志. 上海古籍出版社]. (7) Xem Phaïm Hoaøng Quaân, “Nhöõng ghi cheùp lieân quan ñeán bieån Ñoâng Vieät Nam trong chính söû Trung Quoác”, taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, Sôû Khoa hoïc vaø Coâng ngheä Thöøa Thieân Hueá, soá 1(84). 2011 [trang 44-88]. Xem Chu leã, Ñòa quan, Tuïng huaán, trong Thaäp tam kinh chuù sôù, cuoán Thöôïng, Chu leã chuù sôù, (8) tr. 747, Trung Hoa thö cuïc aûnh aán baûn, 1979. (9) Xem chuù thích 2. Trong tieâu ñeà luaän vaên cuûa mình, Traàn Chính Töôøng [Cheng-siang Chen] khoâng chuyeån nghóa töø phöông chí sang Anh ngöõ maø duøng caùch phieân aâm [fang-chih], rieâng trong baøi toùm taét baèng Anh ngöõ ôû cuoái luaän vaên, oâng vieát raèng “coù theå goïi phöông chí laø local gazetteer” (tr. 45). Theo Töù khoá toaøn thö giaûn minh muïc luïc (Thanh), Vónh Dung chuû bieân, Taûo Dieäp Sôn Phoøng (10) thaïch aán baûn, 1919. Xem theâm chuù thích 2, 8 vaø Traàn Chính Töôøng, Ñaøi Loan ñòa chí, Ñaøi Baéc, 1959, 1960, 1961, (11) baûn Anh ngöõ, 1962. Xem Du Saûng Meâ, Ñoà thö quaùn hoïc thoâng luaän, Chính Trung thö cuïc, Ñaøi Baéc, 1953. Chöông (12) 15, Ñoà thö ñích phaân loaïi, tr. 108-132. [俞爽迷. 圖書館學通論. 正中書局印行, 臺北, 1953]. Theo Haùn tòch tuøng thö sôû taïi muïc luïc, Ñoâng Döông vaên khoá, 1965. [漢籍叢書所在目錄, 東洋文 (13) 庫等, 東京都, 昭和 41]. Coøn goïi laø Kinh thö, moät trong naêm kinh cuûa Nho gia. (14)