Báo cáo nghiên cứu khoa học " TỪ ẤN CÔNG ĐỒNG VÀ ĐÌNH THẦN ĐẾN TIẾNG TRỐNG ĐĂNG VĂN "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:12

Thêm vào BST

Báo xấu

36
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Triều Đường chi ấn Vua Quang Trung đã cho tổ chức một bộ máy hành chính khá đầy đủ từ trên xuống dưới, từ trung ương đến địa phương. Tất cả đã dần dần đi vào hoạt động có quy củ chứ không tùy tiện như giai đoạn quân quản trước đó. Cơ quan, viên chức nào cũng có ấn chương riêng để xác tín văn thư. Vua Gia Long nhà Nguyễn sau khi khôi phục Phú Xuân và chiếm được Bắc Hà, sai thu hồi hết ấn chương của “ngụy triều” rồi cất vào kho, về sau thấy...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " TỪ ẤN CÔNG ĐỒNG VÀ ĐÌNH THẦN ĐẾN TIẾNG TRỐNG ĐĂNG VĂN "

17 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 TÖØ AÁN COÂNG ÑOÀNG VAØ ÑÌNH THAÀN ÑEÁN TIEÁNG TROÁNG ÑAÊNG VAÊN Lê Nguyễn Lưu* Trieàu Ñöôøng chi aán Vua Quang Trung ñaõ cho toå chöùc moät boä maùy haønh chính khaù ñaày ñuû töø treân xuoáng döôùi, töø trung öông ñeán ñòa phöông. Taát caû ñaõ daàn daàn ñi vaøo hoaït ñoäng coù quy cuû chöù khoâng tuøy tieän nhö giai ñoaïn quaân quaûn tröôùc ñoù. Cô quan, vieân chöùc naøo cuõng coù aán chöông rieâng ñeå xaùc tín vaên thö. Vua Gia Long nhaø Nguyeãn sau khi khoâi phuïc Phuù Xuaân vaø chieám ñöôïc Baéc Haø, sai thu hoài heát aán chöông cuûa “nguïy trieàu” roài caát vaøo kho, veà sau thaáy khoâng duøng ñeå laøm gì, môùi ñem thieâu huûy taát caû. Moät soá khaùc thaát laïc trong daân gian, ngaøy nay caùc nhaø söu taàm coøn giöõ ñöôïc. Vì vaäy, phaàn lôùn chuùng ta chæ bieát ñöôïc aán chöông thôøi Taây Sôn qua nhöõng daáu ñoùng treân vaên baûn Haùn Noâm coøn laïi maø thoâi. Moät trong soá ñoù laø daáu aán cuûa trieàu ñình. Raát hoïa hoaèn, chuùng toâi chæ môùi thaáy moät vaên baûn duy nhaát cuûa xaõ Hoàng AÂn (cuõng coù teân Hoàng Phuùc, nay laø laøng Thanh Phöôùc, thuoäc xaõ Höông Phong, huyeän Höông Traø, tænh Thöøa Thieân Hueá) coù ñoùng daáu aán naøy. Ñoù laø moät tôø “thaân” goàm 3 tôø giaáy khoå lôùn, moãi tôø gaáp ñoâi thaønh hai trang, trang ñaàu ghi noäi dung boán doøng, xin caùc quan trieàu ñöôøng “chæ giaùo” caùch xeáp loaïi haïng moät soá binh lính ñeå quaân caáp ruoäng ñaát vaø maáy doøng keâ danh saùch (chöùc danh vaø ñôn vò phía treân, quan pheâ Hình daáu Trieàu Ñöôøng chi aán treân tôø thaân naêm Caûnh Thònh loaïi haïng phía döôùi, ñeàu coù 4 (1796). Nguoàn: Hoøm boä laøng Thanh Phöôùc, xaõ Höông ñoùng aán kieàm hình baàu duïc Phong, tænh Thöøa Thieân Hueá. (AÛnh LNL). côõ 2,9x4,2cm, khaéc chöõ neùt raát maûnh, daøi, gaáp khuùc nhieàu laàn, khoù ñoïc, nhöng cuõng nhaän ra boán chöõ Trieàu Ñöôøng chi aán chia hai doøng, doøng hai chöõ), caùc trang tieáp theo (2,3,4) cuõng theá; cuoái trang thöù tö vaø ñaàu trang thöù naêm, coù lôøi pheâ cuûa quan; giöõa trang thöù naêm ñeà nieân ñaïi 景盛四年六月十涅日 Caûnh Thònh töù nieân * Nhaø Baûo taøng thaønh phoá Hueá.
18 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 luïc nguyeät thaäp baùt nhaät” (ngaøy 18 thaùng Saùu naêm Caûnh Thònh thöù 4, töùc laø ngaøy 22/7/1796), beân phaûi laø hai doøng pheâ chöõ lôùn nhöng ngueäch ngoaïc khoù ñoïc cuûa quan, beân traùi ghi teân ba vieân chöùc xaõ (truøm, xaõ chính, xaõ söû) in daáu tay, roài tieáp tuïc moät soá ngöôøi nöõa ôû trang thöù saùu. Moät daáu aán lôùn ñoùng ôû doøng nieân ñaïi, meùp treân truøm leân ñaàu chöõ “四 töù”, phuû caû phaàn treân hai doøng pheâ. Maët aán khoå 11x11cm, ñöôøng gôø vieàn daøy 1cm, chöõ trieän hai doøng, doøng hai chöõ: 朝堂之印 Trieàu Ñöôøng chi aán. Neùt chöõ daøy 0,2cm, trong ñoù, chöõ “之 chi” khaùc haún caùc aán khaùc: neùt soå giöõa cuõng dính lieàn vôùi neùt ngang ñaùy, nhöng neùt chöõ U raát heïp, vöôn leân ngang vôùi neùt soå giöõa (taän ñaàu chöõ), beû vuoâng goùc ra hai beân roài ngoaët xuoáng, uoán thöôùc thôï ba laàn, ñaàu cuoái cuøng chæa ra ngoaøi. Noäi dung ñôn xin trieàu ñình chæ giaùo veà vieäc quaân caáp ruoäng (löông ñieàn): 由茲愚社有均給田土并鄉飲各務頗內社有各衛校甚多難知先後何次干分難於均給伏乞朝堂官照付許某員各食其先後干分以顯次序便愚社承據均給以免爭. Do tö ngu xaõ höõu quaân caáp ñieàn thoå tính höông aåm caùc vuï, phaû noäi xaõ höõu caùc veä, hieäu thaäm ña, nan tri tieân haäu haø thöù can phaân, nan ö quaân caáp. Phuïc khaát trieàu ñöôøng quan chieáu phoù höùa moã vieân caùc thöïc kyø tieân haäu can phaân dó hieån thöù töï, tieän ngu xaõ thöøa cöù quaân caáp dó mieãn tranh” (Nay, xaõ chuùng toâi ñeán kyø quaân caáp ruoäng ñaát vaø vieäc höông aåm, trong xaõ coù raát nhieàu ngöôøi ôû caùc veä, hieäu, khoù bieát neân xeáp thöù töï tröôùc sau nhö theá naøo ñeå chia quaân caáp. Cuùi xin quan trieàu ñöôøng chieáu phoù cho moãi vieân “aên” phaàn tröôùc sau thöù töï ra sao ñeå xaõ chuùng toâi döïa vaøo ñoù maø chia quaân caáp ñeå khoûi giaønh nhau). Ñaây laø moät thaéc maéc raát thoâng thöôøng, raát vuïn vaët, chæ caàn nhôø chính quyeàn caáp treân tröïc tieáp (toång, huyeän) giaûi ñaùp laø ñuû (vieäc xeáp haïng daân ñinh ñaõ tieán haønh nhieàu naêm roài, chaúng phaûi môùi meû gì), theá maø xaõ daân gôûi ñôn “thaân” thaúng ñeán “trieàu ñöôøng” xin chæ giaùo, chöùng toû moät laø caáp phuû huyeän hình nhö khoâng coù nhieäm vuï gì trong caùc vieäc ñieàn thoå, daân ñinh cuûa laøng xaõ trong phaïm vi mình troâng coi, hai laø trung öông khoâng “thaâm nghieâm”, khoâng “caùch xa” quaù ñoái vôùi quaàn chuùng, saün saøng giaûi quyeát nhöõng khoù khaên haøng ngaøy trong xaõ hoäi. Hôn nöõa, nhaø Taây Sôn ñaõ ñöôïc thaønh laäp ít ra taùm naêm, theá maø laøng xaõ coøn chöa “thoâng” cheá ñoä quaân ñieàn, chöùng toû cheá ñoä vaãn chöa ñöôïc aán ñònh roõ raøng nhö trieàu Nguyeãn veà sau. Trong dòp nghieân cöùu veà Nguyeãn Thieáp, Hoaøng Xuaân Haõn cuõng ñaõ phaùt hieän ñöôïc moät soá vaên baûn coù ñoùng daáu Trieàu Ñöôøng chi aán naøy, soá lieäu kích côõ do Nguyeãn Coâng Vieät cung caáp laø 11,3x11,3cm, cheânh leäch vôùi soá lieäu cuûa chuùng toâi chuùt ít, chaéc chæ vì caùch thöùc, duïng cuï ño ñaïc vaø chaát lieäu giaáy (co daõn). Vaên baûn thöù nhaát laø tôø “truyeàn” khoaûng 100 chöõ, ñeà 光中五年閏四月十肆日 Quang Trung nguõ nieân nhuaän töù nguyeät thaäp töù nhaät (ngaøy 14 thaùng Tö nhuaän naêm Quang Trung thöù naêm, töùc ngaøy 13/6/1792), noäi dung traùch La Sôn Phu Töû ôû Vieän Suøng Chính dòch saùch khoâng kòp tieán ñoä. Vaên baûn thöù hai cuõng laø tôø “truyeàn”(1) ñeà 光中五年六月初肆日 Quang Trung nguõ nieân luïc nguyeät sô töù nhaät (ngaøy moàng 4 thaùng Saùu naêm Quang Trung thöù naêm, töùc ngaøy 22/7/1792), noäi dung veà vieäc giuïc Vieän tröôûng Vieän Suøng Chính Nguyeãn Khaûi Xuyeân (töùc La Sôn Phu Töû Nguyeãn Thieáp) vaø caùc vieân Haøn Laâm Nguyeãn Coâng, Nguyeãn Thieän, Phan Toá Ñònh vaø Buøi Döông Lòch (ñeàu
19 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 laø nhöõng nhaø Nho xöù Ngheä) dòch vaø giaûi ba boä kinh Thi, Thö vaø Dòch trong ba thaùng phaûi xong. Hai vaên baûn naøy coù ñoùng daáu kieàm vuoâng nhoû khaéc hai chöõ trieän “小印 tieåu aán” (vaên baûn cuûa chuùng toâi khoâng coù daáu aán naøy, nhöng coù daáu aán kieàm hình baàu duïc töông ñoái lôùn). Nhaân daáu Trieàu Ñöôøng chi aán naøy, Nguyeãn Coâng Vieät vieát: “Baûn “truyeàn” ñaõ cho ta thaáy ñöôïc toå chöùc chính quyeàn thôøi Quang Trung, chuû yeáu laø nhöõng vaên quan taøi gioûi thay maët vua giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà heä troïng, ra moät soá vaên baûn chæ ñònh. Toå chöùc naøy gioáng nhö toå chöùc Ñình thaàn (hay Coâng ñoàng) ôû thôøi Nguyeãn sô sau naøy. Quang Trung ñaõ thu phuïc vaø söû duïng ñöôïc nhieàu vaên thaàn taøi gioûi nhö Ngoâ Thì Nhaäm, Phan Huy Ích... hoï ñaõ thay maët Quang Trung giaûi quyeát nhieàu vieäc quan troïng veà ñoái noäi cuõng nhö ñoái ngoaïi. AÁn daáu Trieàu ñöôøng chi aán cuõng khoâng phaûi laø aán daáu cuûa moät toå chöùc, moät cô quan rieâng bieät naøo trong chính quyeàn Quang Trung vaø phaûi chaêng moâ hình aán daáu Ñình thaàn chi aán, Coâng ñoàng chi aán vôùi chöùc naêng töông töï ôû thôøi Nguyeãn sô sau naøy coù nhieàu ñieåm töông ñoàng”.(2) Ñuùng laø “coù nhieàu ñieåm töông ñoàng” giöõa Trieàu Ñöôøng chi aán vôùi Coâng Ñoàng chi aán vaø Ñình Thaàn chi aán, nhöng thöïc ra, ñaây khoâng phaûi laø moät saùng taïo rieâng cuûa vua Quang Trung trong chính trò-haønh chaùnh, bôûi vì Trieàu Ñöôøng cuûa vua Quang Trung ra ñôøi naêm 1789, trong luùc Coâng Ñoàng cuûa Nguyeãn Phuùc AÙnh ñöôïc thaønh laäp ngay khi oâng môùi chieám ñöôïc Gia Ñònh naêm 1787, tröôùc khi Nguyeãn Hueä leân ngoâi nhöõng hai naêm. Coâng Ñoàng chi aán Nguyeân khi vöøa khoâi phuïc ñöôïc ñaát Gia Ñònh, Nguyeãn Phuùc AÙnh baét ñaàu laäp moät trieàu ñình ñôn giaûn, goàm saùu boä vaø vaøi cô quan khaùc, ñeán thaùng Taùm naêm Ñinh Muøi (1787), oâng “ñaët thöï Coâng Ñoàng laøm nôi caùc quan vaên voõ hoäi nghò. Phaøm theo chæ vua maø truyeàn thò vaø sai phaùi ñeàu xöng laø Coâng Ñoàng (aán khaéc boán chöõ “Thieâm ngoân doaõn hieäp” in baèng möïc”.(3) Thieâm ngoân doaõn hieäp 添言允協 nghóa laø “lôøi baøn theâm ñeàu hôïp nhau”. AÁn naøy hieän khoâng coøn daáu tích, vì giaáy tôø trong thôøi gian aáy chæ löu haønh ôû Nam Boä, maø trong thôøi chinh chieán, tính maïng con ngöôøi coøn chöa chaéc ñaõ giöõ ñöôïc huoáng hoà giaáy tôø. Khi coù vaán ñeà lôùn ngoaøi khuoân khoå cuûa caùc boä, thì caùc ñaïi thaàn hoïp laïi baøn baïc, keát quaû laø moät “nghò quyeát”, moät vaên baûn ñeå thi haønh. Cheá ñoä “Coâng ñoàng hoäi nghò” thôøi loaïn trôû Hình daáu Coâng Ñoàng chi aán vaø daáu kieàm thaønh cheá ñoä “Trieàu ñình hoäi nghò” thôøi Ñoàng daàn hieäp cung treân aán baûn Ñieàn bình. Thaùng Tö naêm Quyù Hôïi, Gia Long cheá quaân caáp leä naêm Gia Long 3 (1804). 2 (1803), vua ban chieáu cho quaàn thaàn: Nguoàn: Hoøm boä laøng Xuaân Hoøa, nay thuoäc “Nöôùc nhaø môùi ñònh yeân, coâng vieäc coøn beà phöôøng Höông Long, Tp Hueá. (AÛnh LNL).
20 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 boän, ta moät ngaøy muoân vieäc, sôï khoâng theå chu taát ñöôïc caû. Boïn khanh ñeàu laø ngöôøi gaàn guõi, neân saùng suoát gaéng laøm ñeå coù ích cho chính trò. Töø nay, quan voõ töø thoáng cheá, phoù ñoâ thoáng cheá vaø phoù töôùng trôû leân, quan vaên töø tham tri trôû leân, moãi thaùng cöù boán ngaøy moàng 1, moàng 8, 15, 23 thì hoïp baøn ôû Taû Vu, phaøm nhöõng vieäc maø caùc ty khoâng giaûi quyeát ñöôïc, thì phaûi baøn nhau maø xöû ñònh. Ñeán nhö söï theå quan troïng thì cuõng chöôùc löôïng baøn baïc tröôùc, roài sau taâu xin quyeát ñònh”.(4) Thaùng Hai naêm Giaùp Tyù (1804), vua Gia Long laïi “Ñoåi ñònh leä trieàu ñình hoäi nghò. Quan voõ töø phoù töôùng, phoù ñoâ thoáng cheá, thoáng cheá trôû leân, quan vaên töø tham tri trôû leân, haøng thaùng boán ngaøy 2, 9, 16, 24 hoïp baøn ôû Coâng Thöï Voõ (sau laø vieän Taû Ñaõi Laäu). Phaøm vieäc quan troïng cuûa caùc nha maø caùc quan phuï traùch khoâng giaûi quyeát ñöôïc, caùc aùn kieän tuïng ôû caùc ñòa phöông xöû chöa roõ leõ, cuøng quaân daân coù oan khuaát keâu leân thì hoäi ñoàng xöû ñoaùn, roài sau taâu leân ñeå xin quyeát ñònh. Ngaøy hoäi khi gioït ñoàng hoà xuoáng 12 khaéc thì lui. Ngöôøi naøo vaéng maët maø khoâng caùo thì cho haëc”.(5) Gioáng nhö moät thöù quoác hoäi thôøi phong kieán. Keå ra ñoù cuõng laø moät theå cheá “daân chuû” trong haøng quan laïi! Tuy coù quy ñònh Coâng Ñoàng chæ hoïp moãi thaùng boán ngaøy, nhöng neáu gaëp nhöõng vuï vieäc quan troïng ñoät xuaát, vua coù theå cho hoïp baát thöôøng. Coâng Thöï voõ, vua Minh Maïng ñoåi goïi laø Taû Trieàu Ñöôøng, ñeå ñoái vôùi Höõu Trieàu Ñöôøng laø Coâng Thöï Vaên. Ñeán naêm 1832, oâng noùi: “Töø tröôùc ñeán nay, trieàu ñình baøn vieäc ôû Taû Trieàu Ñöôøng, maø nhaân daân ñeán kieän caùo ôû kinh cuõng noäp ñôn ôû ñaáy, maø Boä Hình tröøng phaït nhöõng ngöôøi can phaïm cuõng ôû ngay ñaáy. Nhö theá chaúng laø hoãn taïp laém ö? Vaäy trieàu ñöôøng laø choã traêm quan vaøo trieàu vaø baøn hoïp, caùc khanh neân keâ cöùu, tham khaûo ñieån leä, chaâm chöôùc söûa laïi, cho coù phaân bieät, môùi hôïp theå thoáng trieàu ñình”.(6) Ñình thaàn ñeà nghò ñoåi hai nhaø Taû Höõu Trieàu Ñöôøng laøm vieän Taû Höõu Ñaõi Laäu, laáy Taû Ñaõi Laäu laøm nôi hoïp baøn caùc vieäc thöôøng ngaøy, coøn caùc vieäc cô maät thì hoïp baøn ôû Taû Höõu Vu ñieän Caàn Chính. Ñoàng thôøi, ba nha cuûa Hình Boä, Ñoâ Saùt Vieän vaø Ñaïi Lyù Töï goïi rieâng laø Tam Phaùp Ty, roài tìm ñaët laøm dinh thöï ôû goùc ñoâng nam trong Kinh thaønh (moät toøa nhaø 3 gian 2 chaùi, maët taû, maët höõu vaø maët sau ñeàu xaây töôøng xung quanh) coù taám bieån ñeà laø “Coâng Chính Ñöôøng”, ñaèng tröôùc nhaø naøy veà beân taû, treo 1 caùi troáng goïi laø troáng ñaêng vaên. Ñuùc aán baèng baïc (khaéc boán chöõ trieän “Tam Phaùp Ty aán”) daáu kieàm baèng ngaø (khaéc ba chöõ trieän “Tam Phaùp Ty”).(7) “Trieàu ñình hoäi nghò” (ñình nghò) thôøi Gia Long khoâng roõ toå chöùc vaø tieán haønh cuï theå nhö theá naøo. Theo quan cheá thôøi coå, trieàu ñình coù moät vò ñöùng ñaàu giuùp vua ñieàu khieån baùch quan, goïi laø teå töôùng, ñeán nhaø Nguyeãn thì khoâng coøn nöõa, nhieàu ngöôøi cho raèng vì nhaø Nguyeãn ñaët ra leä “töù baát” (boán khoâng),(8) trong ñoù coù “Baát thieát teå töôùng” (khoâng ñaët chöùc teå töôùng), nhöng ngay töø thôøi Haäu Leâ, chöùc naøy ñaõ baõi boû.(9) Duø vaäy, “Trieàu ñình hoäi nghò” chaéc cuõng coù chuû toïa laø moät oâng quan vöøa nhieàu tuoåi vöøa chöùc to(10) ñöôïc moïi ngöôøi suy toân (nhö Phaïm Ñaêng Höng, Ñoaøn Vaên Tröôøng, Nguyeãn Ñình Ñöùc thôøi Gia Long; Vuõ Xuaân Caån, Nguyeãn Coâng Tröù thôøi Minh Maïng; Phan Thanh Giaûn, Tröông Ñaêng Queá thôøi Töï Ñöùc), caùc uûy vieân, thö kyù, vaø coù aán rieâng ñeå ñoùng döôùi caùc vaên kieän “nghò quyeát” cuûa mình, ñoù laø aán Thieâm
21 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 ngoân doaõn hieäp ñuùc naêm 1787. Sau khi nhaát thoáng sôn haø, cuoäc ñình nghò lôùn ñaàu tieân coù aûnh höôûng suoát caû trieàu Nguyeãn laø cuoäc hoïp baøn veà thueá leä vaø sau ñoù hoïp baøn veà quaân ñieàn, keát quaû laø hai taäp aán baûn 田租差餘稅例 Ñieàn toâ sai dö thueá leä (Leä veà thueá ruoäng ñaát vaø thueá thaân) ban haønh ngaøy 11 thaùng 2 naêm Gia Long thöù 2 (4/3/1803), 7 tôø (14 trang keå caû bìa) vaø 田制均給例 Ñieàn cheá quaân caáp leä (leä veà cheá ñoä ruoäng ñaát vaø aên chia bình quaân) ban haønh ngaøy moàng 7 thaùng 4 naêm Gia Long thöù 3 (15/5/1804), daøy 15 tôø (30 trang, keå caû bìa). Hieän nay, moät soá laøng xaõ ôû Thöøa Thieân Hueá coøn giöõ ñöôïc ñuû hai taäp aáy (Xuaân Hoøa, Quy Lai, Ñöùc Böu...). Moãi taäp, loaïi giaáy doù ñoùng baèng tôø khoå roäng gaáp ñoâi thaønh hai trang côõ 19,5 x 31,5cm, coù ñoùng khung vaø keû oâ doïc phaân 7 doøng, khung vieàn hai ñöôøng ngoaøi ñaäm trong maûnh, chöõ khaéc chaân phöông roõ raøng. Trang cuoái ñeà nieân ñaïi, ñoùng daáu son hình vuoâng, meùp treân saùt döôùi chöõ “nguyeät”, côõ 9,6 x 9,6cm, ñöôøng gôø vieàn daøy 1,2cm, khaéc 4 chöõ trieän 公同之印 Coâng Ñoàng chi aán, chia hai doøng, doøng hai chöõ, neùt ñaäm 0,3cm, ñôn giaûn, deã nhaän nhöng maïnh meõ, chaéc chaén (hai nhaùnh vuoâng cuûa chöõ “chi” xuaát phaùt hôi cheânh nhau, nhaùnh beân phaûi cao hôn nhaùnh beân traùi moät chuùt). Nhö vaäy, ñaây laø aán môùi, ñöôïc ñuùc töø thaùng Ba naêm Nhaâm Tuaát (1802), khi vöøa khoâi phuïc kinh ñoâ Hueá, chöa ñaët nieân hieäu. Saùch Thöïc luïc cheùp roõ laø “ñuùc laïi aán Coâng Ñoàng”, chöù khoâng phaûi ñuùc laàn ñaàu tieân,(11) khaùc vôùi aán cuõ Thieâm ngoân doaõn hieäp vaø khaéc roõ boán Moät trang aán baûn Ñieàn cheá quaân caáp leä naêm Gia Long chöõ Coâng Ñoàng chi aán, coù leõ ñeå 3 (1804). Nguoàn: Hoøm boä laøng Xuaân Hoøa, nay thuoäc “chính danh”. Nhöõng vaên baûn phöôøng Höông Long, thaønh phoá Hueá. naøy coøn coù moät daáu vuoâng nhoû khaéc boán chöõ trieän 同寅協恭 Ñoàng daàn hieäp cung (hay 協泰 hieäp thaùi?). Ñoàng daàn laø nhöõng ngöôøi cuøng laøm quan vôùi nhau.(12) Ñaây laø hai vaên baûn quan troïng chi phoái cheá ñoä ruoäng ñaát vaø quan laïi suoát trieàu Nguyeãn. Trong xaõ hoäi laáy noâng nghieäp laøm neàn kinh teá cô baûn thì hai vaên kieän naøy voâ cuøng quan troïng, do vua Gia Long chæ ñaïo, nhöng thaønh töïu laø do tri thöùc taäp theå, vì vaäy chuùng chöùa ñöïng moät giaù trò raát cao trong cheá ñoä quaân
22 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 chuû khoâng chæ veà chính trò, kinh teá, maø coøn veà nhaân ñaïo, vaên hoùa nöõa. Caùch laøm vieäc cuûa Coâng Ñoàng nhö theá naøy quaû laø “öu vieät” trong khuoân khoå cheá ñoä quaân chuû, maëc duø cuoái cuøng hoaøng ñeá vaãn naém quyeàn “phuû quyeát”, nhöng söï thaät, vua chæ “phuû quyeát” hay “ñieàu chænh” moät vaøi chi tieát khoâng ñaùng keå tröôùc khi ra vaên baûn tuyeân boá.(13) Vì theá, toå chöùc naøy vaãn ñöôïc duy trì suoát trieàu Nguyeãn, chæ thay ñoåi teân goïi Tôø chöùng chæ cuûa Ngoâ Kim Laân ngaøy moàng 9 thaùng 11 naêm vaø daáu aán. Ñeán gaàn cuoái thôøi Minh Maïng thöù 16 (28/12/1835). Nguoàn: Hoï Ngoâ laøng Theá Minh Maïng, daáu Coâng Ñoàng Laïi Thöôïng, nay thuoäc phöôøng Phuù Hieäp, Tp Hueá. (AÛnh LNL) chi aán vaãn coøn ñöôïc söû duïng, nhö treân tôø chöùng chæ cuûa Ngoâ Kim Laân. Tôø chöùng chæ naøy cuõng vieát treân giaáy doù toát, kích thöôùc 58x41,5cm nhö nhöõng tôø chieáu khaùc cuûa oâng, phaàn chính vaên 7 doøng, chöõ töông ñoái lôùn, deã ñoïc; doøng thöù tö choã hai chöõ “cöù hieän” ñoùng moät daáu kieàm vuoâng côõ 3x3cm, ñöôøng gôø vieàn daøy 0,1cm, khaéc boán chöõ trieän neùt maûnh 同寅協恭 Ñoàng daàn hieäp cung (cuøng laøm quan vôùi nhau thì ñeàu coù söï hoøa hôïp kính troïng nhau), chia hai doøng, doøng hai chöõ; döôùi chöõ cuoái cuøng doøng thöù 7 cuõng ñoùng daáu aáy. Laïc khoaûn ghi 明命拾陸年拾壹月初玖日 Minh Maïng thaäp luïc nieân thaäp nhaát nguyeät sô cöûu nhaät (ngaøy moàng 9 thaùng 11 naêm Minh Maïng thöù 16, döông lòch 28/12/1835), ñoùng daáu 公同之印 Coâng Ñoàng chi aán, meùp treân ñeø saùt döôùi chöõ “年 nieân”. Ñoù laø quy caùch ñoùng aán do vua Minh Maïng ñònh ra.(14) Ñình Thaàn chi aán Naêm 1836, nhaân dòp khaùnh tieát, vua laïi ban duï ra ôn cho Ngoâ Kim Laân, ñoåi giaùng hai caáp thaønh chæ giaùng moät caáp vaø ñình thaàn laïi vieát tôø baèng, ñeà 明命拾柒年五月初肆日 Minh Maïng thaäp thaát nieân nguõ nguyeät sô töù nhaät (ngaøy moàng 4 thaùng Naêm naêm Minh Maïng thöù 17 (15/6/1836), nhöng baây giôø ñaõ ñoùng khuoân daáu khaùc, kích côõ nhö cuõ, boán chöõ trieän khaéc treân maët laø 廷臣之印 Ñình Thaàn chi aán, chia hai doøng, doøng 2 chöõ, neùt daøy 0,2cm, trong chính vaên vaãn duøng daáu kieàm cuõ Ñoàng daàn hieäp cung. Nguyeân vaøo thaùng Chaïp muøa ñoâng naêm AÁt Muøi (1835, nhöng ñaõ aên sang 1836),(15) nhaân dòp sai khaéc quaû aán ngoïc Hoaøng ñeá chi tæ, vua Minh Maïng sai ñuùc luoân quaû Ñình Thaàn chi aán, keøm chæ duï: “Töø tröôùc ñeán nay, caùc vieäc ñình nghò ñeàu duøng aán Coâng Ñoàng, nghó hai chöõ Coâng Ñoàng caùc nha cuõng coù theå thoâng duïng ñöôïc, nhöng vaên nghóa ñoù xem ra chöa ñöôïc phaân bieät cho laém, nay chuaån ñoåi laøm aán Ñình Thaàn. Nha höõu ty chieáu ngay kieåu maãu, choïn ngaøy toát ñuùc laïi. Ñôïi ñeán naêm sau ngaøy khai aán baét ñaàu söû duïng, phaøm coù ñình thaàn nghò taâu vaø thi haønh caùc vieäc thì laáy maø duøng, coøn aán Coâng Ñoàng tröôùc
23 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 ñaây thì hoäi ñoàng ñeå tieâu huûy”.(16) Ñuùng laø danh xöng “Coâng Ñoàng” ñöôïc ñaët khi cô ñoà söï nghieäp chöa coù gì, chæ moät nhuùm quan laïi ôû Gia Ñònh chaúng khaùc maáy vôùi moät nha moân khi caû nöôùc thoáng nhaát, ñeán baáy giôø (thôøi Minh Maïng) noù khoâng phaûn aùnh ñuùng quy moâ môùi nöõa, neân caàn boû ñi, thay baèng danh xöng “Ñình Thaàn” vaø ñuùc luoân aán môùi, ñeå “nhöõng khi ñình thaàn coù nghò taâu thi haønh coâng vieäc thì duøng”.(17) Töø ñaây veà sau, boû haún daáu Coâng Ñoàng chi aán.(18) Chieác troáng ñaêng vaên Nhaân ñaây cuõng xin nhaéc laïi caâu chuyeän baø Nguyeãn Thò Toàn vôùi tieáng troáng ñaêng vaên. Trong lôøi duï thaønh laäp “Trieàu ñình hoäi nghò” cuûa vua Gia Long naêm 1804 ñaõ daãn coù caâu: “Caùc aùn kieän tuïng ôû caùc ñòa phöông xöû chöa roõ leõ, cuøng quaân daân coù oan khuaát keâu leân thì hoäi ñoàng xöû ñoaùn, roài sau taâu leân ñeå xin quyeát ñònh”. Veà sau, vua Minh Maïng e raèng ngöôøi daân “thaáp coå beù mieäng”, laøm sao keâu oan thaáu trieàu ñình ñöôïc, neân cho thieát keá moät chieác troáng lôùn, ñem treo leân ôû Tam Phaùp Ty vaø xuoáng chieáu ai coù ñieàu oan khuaát thì ñeán ñaùnh leân, vua seõ cho trieàu ñình nghò xöû, neáu xeùt ra ñuùng thì ñöôïc minh oan, neáu khoâng thì trò toäi, ñeå traùnh chuyeän keâu oan böøa baõi laøm maát thì giôø. Chieác troáng aáy ñöôïc goïi laø “troáng ñaêng vaên” (ñaùnh leân ñeå moïi ngöôøi nghe thaáy), treo ôû Coâng Chính Ñöôøng. Vaøo thôøi Töï Ñöùc, Buøi Höõu Nghóa (1807-1872), tröôùc teân laø Buøi Quang Nghóa, hieäu Nghi Chi, ngöôøi thoân Long Tuyeàn, phuû Vónh Ñònh, traán Vónh Thanh (nay laø Caàn Thô), xuaát thaân trong moät gia ñình ngö daân. Thôøi treû, oâng hoïc vôùi cuï Ñoã Hoaønh ôû Bieân Hoøa, noåi tieáng “hay chöõ”, thi Höông ñoã ngay giaûi nguyeân tröôøng Gia Ñònh khoa AÁt Muøi, Minh Maïng 16 (1835), ñöông thôøi goïi laø “thuû khoa Nghóa”, nhöng laïi hoûng thi Hoäi. Tuy vaäy, oâng cuõng ra laøm quan, ñeán chöùc Tri phuû Phöôùc Long, nhöng roài bò giaùng Tri huyeän Traø Vinh (tænh Long Hoà). Vì tính cöông tröïc, daùm ñoái ñaàu vôùi keû quyeàn theá, neân quan treân khoâng öa, thöôøng tìm caùch haõm haïi. Coù laàn, noâng daân kieän moät teân cöôøng haøo tham lam, cuøng vôùi teân Hoa thöông bao chieám heát ruoäng ñaát, oâng xöû cho daân thaéng cuoäc, teân aáy nhôø coù Hoa thöông laém tieàn cuûa, “ñi cöûa sau” leân caùc quan phuû, hoï lieàn vu caùo oâng xui daân noåi loaïn, baét giam vaøo nguïc vaø xöû aùn cheùm, laøm coâng vaên tö veà trieàu xin pheâ chuaån. Baø Buøi, teân Nguyeãn Thò Toàn laø moät ngöôøi vôï hieàn ñuùng möïc, theo ghe baàu laën loäi ra kinh, tìm ñeán tö dinh Laïi Boä Thöôïng thö Phan Thanh Giaûn trình baøy söï theå. Phan khuyeân baø neân ñaùnh troáng ñaêng vaên keâu oan cho choàng. Vua Töï Ñöùc giao cho trieàu ñình nghò xöû. Tröôøng hôïp baø Toàn vì laø ngöôøi queâ ngoaïi cuûa vua, neân caùc quan phaûi laøm vieäc chu ñaùo vaø coù phaàn öu aùi. Baø keå roõ chuyeän quan ñòa phöông che chôû cho boïn cöôøng haøo vaø luõ Hoa thöông böùc hieáp daân, vieäc choàng mình bò chuùng tö thuø vu caùo. Keát quaû, trieàu ñình xeùt aân xaù, nhöng Buøi phaûi “tieàn quaân hieäu löïc” ñoåi sang ngaïch voõ, ñi coi ñoàn Vónh Thoâng. Thaùi haäu hoï Phaïm(19) cuõng queâ Nam Boä, nghe coù ngöôøi ñoàng höông daùm chòu vaát vaû minh oan cho choàng, raát caûm thöông, sai goïi ñöa baø vaøo noäi cung an uûi, roài ban cho taám bieån chaïm boán chöõ Lieät phuï khaû gia (ngöôøi vôï duõng caûm ñaùng khen). Baø Buøi laïi theo ghe baàu xuoâi nam, nöûa ñöôøng, vì
24 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 haønh trình lao nhoïc, bò beänh maát, thi haøi chôû veà queâ. Buøi Höõu Nghóa phaûi thi haønh aùn, ñang ôû nôi “hieäu löïc” khoâng theå tröïc tieáp lo vieäc ma chay, caûm kích thöông xoùt, khoùc vôï baèng moät caâu ñoái Noâm vaø moät caâu ñoái Haùn. Caâu Noâm raèng: Ñaát chaúng phaûi choàng, ñem gôûi thòt xöông sao ñaëng! Trôøi maø maát vôï, thöû xem gan ruoät maàn raêng?(20) Caâu ñoái Haùn nhö sau: 我之貧卿能獨助我之罪卿能獨鳴朝郡共稱卿是婦卿之病我不得養卿之死我不得葬江山應笑我非夫 Phieân aâm: Ngaõ chi baàn khanh naêng ñoäc trôï, ngaõ chi oan khanh naêng ñoäc minh, trieàu quaân coäng xöng khanh thò phuï; Khanh chi beänh ngaõ baát ñaéc döôõng, khanh chi töû ngaõ baát ñaéc taùng, giang sôn öng tieáu ngaõ phi phu! Taïm dòch: Khi tôù ngheøo mình rieâng giuùp ñôõ, khi tôù toäi mình rieâng keâu oan, trieàu quaän ñeàu khen mình ñaùng vôï; Luùc mình beänh tôù chaúng chaêm nom, luùc mình ñi tôù chaúng choân caát, giang sôn cöôøi cheá tôù maø choàng!(21) Ngoaøi ra, baøi vaên teá vôï cuûa oâng cuõng coù caâu nhaéc laïi vieäc naøy: Nôi kinh quoác maáy hoài troáng doùng, bieän baïch naøy oan noï öùc, ñaáng hieàn löông maét thaáy thaûy ñau loøng; Choán tænh ñöôøng moät tieáng heùt vang, haún hoøi leõ chính lôøi nghieâm, luõ baèng ñaûng tai nghe ñeàu maát vía. Buøi Höõu Nghóa chaùn caûnh laøm quan, xin töø chöùc, lui veà nhaø daïy hoïc ôû Bình Thuûy, cuøng nhaø Nho Phan Vaên Trò xöôùng hoïa. Naêm 1868, oâng coù tham gia phong traøo choáng Phaùp (laøm tham möu cho nghóa quaân) vaø maát naêm 1872. Ngoaøi moät soá thô vaø vaên teá, oâng coù soaïn vôû tuoàng Kim Thaïch kyø duyeân raát noåi tieáng. ÔÛ Hueá cuõng coù chuyeän ñaùnh troáng keâu oan nhö theá. Theo taäp truyeàn cuûa ngöôøi Hoa kieàu ôû phoá Gia Hoäi, thì naêm 1851, nhöõng ngöôøi Hoa kieàu taïi ñaây vaø Quaûng Nam ruû nhau xin pheùp veà thaêm queâ nhaø beân Trung Quoác, keát hôïp chôû haøng buoân baùn. Khoâng ngôø quan quaân tuaàn bieån chaúng hoûi han gì, chaën laïi gieát ngöôøi cöôùp cuûa, laïi coøn taâu leân trieàu ñình ñeå xin thöôûng coâng tröø giaëc. Moät teân trong soá hoï nhaø gaàn phoá Gia Hoäi, khi veà nghæ, nhaân aên nhaäu cuøng baïn beø, khoâng tieàn traû, caàm chieác nhaãn cho chuû quaùn. Chaúng may cho haén, vôï moät ngöôøi maát tích nhaän ra (vì maët nhaãn coù khaéc teân choàng baø), beøn vaøo thaønh ñaùnh troáng keâu oan. Vua Töï Ñöùc sai tra xeùt, teân aáy phaûi nhaän toäi vaø khai ra heát söï tình. Vuï aùn naøy, saùch Ñaïi Nam thöïc luïc coù cheùp roõ raøng, chi tieát.
25 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 Nguyeân muøa heø naêm Töï Ñöùc 4 (1851), Chöôûng veä Phaïm Xích, Lang trung Toân Thaát Thieàu quaûn suaát thuyeàn Baèng Ñoaøn ñi tuaàn bieån, taâu trình gaëp ba chieác thuyeàn giaëc ôû haûi phaän Quaûng Nam - Quaûng Ngaõi, hoï beøn baén chìm moät chieác, moät chieác chaïy troán veà ñoâng, coøn moät chieác hö haïi naëng; quan quaân aùp saùt gieát heát ñoà ñaûng khoaûng 70-80 teân, ñöa thuyeàn veà ñaûo Chieâm Döõ neo laïi, xin trieàu ñình ban thöôûng. Vua Töï Ñöùc xem tôø taâu, thaáy giaëc nhieàu theá sao laïi khaùng cöï yeáu ôùt, deã daøng bò tieâu dieät, sinh nghi hoaëc, sai quan Boä Binh ñi khaùm xeùt. Vieân ñoäi tröôûng trong veä Tuyeån Phong laø Traàn Höïu thuù nhaän raèng ngaøy 18 thaùng 5 naêm Taân Hôïi (17/6/1851), thuyeàn quan ñaäu ôû cöûa bieån Thị Naïi, ñöôïc tin coù ba chieác thuyeàn laï ngoaøi haûi phaän ñaûo Thanh Döõ. Phaïm Xích chaúng hoûi aát giaùp gì, ñuoåi theo baén, khoâng gaëp söï khaùng cöï naøo; chuùng chæ moät möïc boû chaïy veà höôùng ñoâng. Khi Xích aùp gaàn moät chieác, baén moät phaùt, thì thuyeàn aáy cuoán buoàm, 33 ngöôøi tôùi thuyeàn quan trình theû, noùi laø nhaø buoân ôû phoá Thöøa Thieân xin veà thaêm queâ (Trung Quoác) vaø ñaõ ñöôïc caáp pheùp, laïi coù quen bieát vôùi Toân Thaát Thieàu. Nhöng Thieàu laïi sai baét cheùm heát; Xích cuõng sai boïn suaát ñoäi Döông Cuø ñem 76 ngöôøi coøn laïi treân thuyeàn gieát luoân, neùm xaùc xuoáng bieån. Quan Boä Binh cho raèng boïn Xích gieát caøn ñeå cöôùp cuûa, laïi maïo xöng coâng lao, taâu vua giao cho Tam Phaùp Ty tra xeùt. AÙn thaønh, Thieàu laø chuû möu, bò ñoåi theo hoï meï (Ñaëng), cuøng Xích ñeàu xöû toäi laêng trì, vôï con phaûi phaùt phoái; Döông Cuø xöû toäi traûm quyeát, Traàn Höïu bieát thuù, ñöôïc tha. Vua Töï Ñöùc töùc giaän, pheâ chuaån ngay baûn aùn. Baø Toàn cuõng nhö vôï ngöôøi Hoa kieàu ñaùnh troáng ñaêng vaên ôû Tam Phaùp Ty. Xöa phaùp ñình, ôû ta cuõng nhö ôû Taøu, keå caû nha moân phuû huyeän, ñeàu treo moät chieác troáng “ña duïng” (taäp trung lính leä, caáp baùo tai hoïa...), ngöôøi daân coù oan khuaát muoán keâu thì cöù ñeán ñaùnh, ñoù laø chuyeän raát bình thöôøng, phoå bieán, xem caùc boä phim Bao Coâng xöû aùn thì bieát. Khi nghe tieáng troáng, chuù lính tröïc gaùc phaûi chaïy ra, chöa bieát phaûi traùi theá naøo, cuõng quaát cho ngöôøi ñaùnh troáng maáy roi “thò uy”, roài môùi daãn vaøo trình quan. Quan thaåm vaán giaûi quyeát ngay; neáu vieäc quan troïng quaù söùc mình thì laøm tôø chuyeån noäi vuï leân caáp treân, cho ñeán taän trieàu ñình. Coù khi vöôït caáp, keû keâu oan leân thaúng Tam Phaùp Ty ñaùnh troáng (nhöng chaúng maáy khi xaûy ra, vì ñaâu phaûi laø vieäc deã daøng). Vua sai Tam Phaùp Ty hoäi vôùi ñình thaàn tra xeùt nghò xöû, roài taâu leân vua quyeát ñònh. Quaù trình xeùt xöû bình thöôøng cuûa toøa naøy ñöôïc quy ñònh raát chaët cheõ keå töø thôøi Minh Maïng: “Phaøm thaàn daân ôû trong kinh vaø ngoaøi caùc tænh ai coù oan khuaát thì ñöa ñôn (ñôn keâu oan phaûi coù 1 baûn chính vaø 1 baûn phuï, duy khi toá caùo bí maät veà vieäc phaûn nghòch quan troïng vaø nhöõng vieäc coù quan heä ñeán lôïi haïi thì môùi cho laøm moät baûn taâu phong kín laïi). Hoäi ñoàng nhaän ñôn cöù chieáu lyù baøn xöû, roài hoäi haøm laøm thaønh taäp taáu daâng leân. Sau khi ñöôïc chæ, vieäc naøo quan heä ñeán nha naøo, thì cheùp ñöa cho nha aáy laøm theo. Khi tieáp ñöôïc tôø taâu phong kín, thì laäp töùc daâng trình, khoâng ñöôïc töï tieän phaùt ñi. Coøn nhöõng ngaøy khaùc, moãi nôi caét moät thuoäc vieân ñeàu thay phieân thöôøng tröïc, neáu coù ngöôøi thaàn daân naøo coù tôø taâu phong kín toá vieäc bí maät hoaëc söï vieäc thaät caàn kíp khaån thieát khoâng theå ñôïi ñeán nhaät kyø nhaän ñôn thì cho baát kyø luùc naøo cuõng ñöôïc ñaùnh troáng ñaêng vaên, ñöa ñôn keâu. Ngöôøi thöôøng tröïc nhaän laáy
26 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 ñôn aáy, moät maët ñem ngöôøi keâu aáy giao cho lính thuû hoä coi giöõ, moät maët trình leân Coâng Chính Ñöôøng. Coøn tôø traïng phong kín aáy cuõng laäp töùc ñöôïc daâng trình. Caùc ñôn khaùc thì tröôùc heát toùm taét laïi cheùp thaønh phieán ñeå taâu bieát, roài phaûi theo lyù baøn kyõ ñôïi chæ seõ xöû trò nghieâm ngaët (...). Laïi nöõa, töø nay phaøm vieäc aùn naøo neân do trieàu ñình xeùt hoûi, thì ñình thaàn tôùi nhaø Coâng Chính Ñöôøng aáy hoäi laïi xeùt hoûi...”.(22) Theo Toân Thaát Bình, Tam Phaùp Ty laø “Tam toøa cuõ, hieän laø cô quan tænh uûy, ôû phía ñoâng Ñaïi noäi, gaàn cöûa Thöôïng Töù”.(23) Thaät ra khoâng phaûi. Suoát thôøi gian trieàu Nguyeãn töø naêm 1840 ñeán cuoäc phaûn coâng choáng Phaùp naêm 1885, vò trí aáy laø nôi toïa laïc cuûa chuøa Giaùc Hoaøng.(24) Moät soá baäc kyø cöïu thì cho raèng Tam Phaùp Ty ñoùng ôû choã baây giôø laø Tröôøng Ñoaøn Thò Ñieåm cuõng chöa chính xaùc. Saùch Thöïc luïc ñaõ cho bieát Coâng Chính Ñöôøng ôû goùc ñoâng nam trong Kinh thaønh, nhöng khoâng phaûi “Tam Toøa”,(25) coù leõ treân vuøng ñaát Tröôøng Traàn Quoác Toaûn hieän nay hay xa hôn veà phía ñoâng chuùt ít. Coøn ñòa danh “Tam Toøa” xuaát hieän muoän, sau khi chuøa Giaùc Hoaøng bò trieät haï, thay baèng Vieän Cô Maät, cô quan laøm vieäc cuûa saùu boä vaø nhaø Baûo taøng Kinh teá. Caâu “troáng rung Tam Toøa” trong baøi ca dao Hueá sau ñaây vì vaäy khoâng phaûi laø caùi troáng cuûa Tam Phaùp Ty, vì luùc naøy ñaõ coù caàu Tröôøng Tieàn, nhöng Tam Phaùp Ty ñaõ maát: Ñaát Thöøa Thieân daân hieàn caûnh lòch, Non xanh nöôùc bích, ñieän ngoïc ñeàn roàng. Thaùp baûy töøng, Thaùnh mieáu, chuøa OÂng, Chuoâng khua Dieäu Ñeá, troáng rung Tam Toøa. Caàu Tröôøng Tieàn saùu nhòp baéc qua, Taû Thanh Long, höõu Baïch Hoå ñôïi khaùch aâu ca thaùi bình. Nhö vaäy, troáng ñaêng vaên khoâng phaûi laø caùi troáng bình thöôøng, maø laø caùi troáng ñaëc bieät cuûa vua daønh cho daân keâu oan. Coâng Chính Ñöôøng tieáp nhaän vaø ñình thaàn nghò xöû theo chæ vua, khaùc vôùi troáng cuûa caùc phaùp ñình bình thöôøng. Saùng kieán ñaët ra troáng aáy laø moät saùng kieán hay, chöùng toû söï quan taâm cuûa caáp treân ñoái vôùi thaân phaän “saâu kieán” cuûa taàng lôùp döôùi. Thôøi hieän ñaïi khoâng caàn ñeán loaïi troáng aáy nöõa, ai coù oan öùc thì “ñoäi ñôn” ñi khieáu kieän khaép caùc caáp, töø tænh ñeán trung öông, coù khi ñeán haøng chuïc naêm trôøi (vì “cöûa” noï ñuøn sang cöûa kia), vaán ñeà laø ôû choã ñöôïc quan taâm giaûi quyeát hay khoâng maø thoâi! LNL CHUÙ THÍCH (1) Tôø truyeàn naøy chuyeån keøm tôø chieáu cuûa vua Quang Trung mang cuøng noäi dung ñeà ngaøy moàng 1 thaùng Saùu naêm Quang Trung thöù 5 (19/7/1792), khoâng laâu tröôùc khi vua baêng. Xem Hoaøng Xuaân Haõn, La Sôn Phu Töû, Minh Taân, Paris, 1952 , tr. 150-154. Nguyeãn Coâng Vieät. AÁn chöông Vieät Nam töø theá kyû XV ñeán cuoái theá kyû XIX, Nxb Khoa hoïc xaõ (2) hoäi, Haø Noäi, 2005, tr. 255-256. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn. Ñaïi Nam thöïc luïc, baûn dòch, Vieän Söû hoïc, Nxb Giaùo duïc (taùi (3) baûn), 2004, taäp 1, tr. 235. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn. ÑNTL, sñd, taäp 1, tr. 559-560. (4) Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn. ÑNTL, sñd, taäp 1, tr. 627. (5)
27 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn. ÑNTL, sñd, taäp 3, tr. 334. (6) (7) Ñình thaàn nhaø Nguyeãn coù maáy cuoäc hoïp: 1) Hoïp ñaïi trieàu (moãi thaùng hai laàn, vaøo ngaøy moàng 1 vaø 15 aâm lòch, taïi ñieän Thaùi Hoøa; vua ngöï treân ngai, hoaøng töû vaø hoaøng thaân cuõng döï, baù quan xeáp haøng daâng bieåu chuùc möøng (haï bieåu)). 2) Hoïp thöôøng trieàu (moãi thaùng boán laàn, vaøo caùc ngaøy 5, 12, 20, 25, taïi ñieän Caàn Chaùnh; vua ngöï treân ngai, hoaøng töû, hoaøng thaân cuõng döï, caùc quan vaên töø nguõ phaåm, quan voõ töø töù phaåm trôû leân, sau khi daâng haï bieåu, laàn löôït daâng baûn taâu hay trình baøy coâng vieäc, vua nghe kyõ roài ban quyeát ñònh. 3) Hoïp baøn coâng vieäc thöôøng ngaøy (baù quan ñeàu döï, taïi vieän Taû Ñaõi Laäu). 4) Hoïp baøn coâng vieäc cô maät (taïi Taû vaø Höõu Vu ñieän Caàn Chaùnh, chæ moät soá quan tham döï). Hoäi nghò coâng ñoàng hay ñình thaàn bình thöôøng cuõng hoïp taïi vieän Taû Ñaõi Laäu, coøn khi caàn tham gia xeùt xöû caùc vuï aùn thì hoïp taïi Coâng Chính Ñöôøng. (8) Töù baát: Baát laäp hoaøng haäu, baát phong ñoâng cung, baát thieát teå töôùng, baát thuû traïng nguyeân; nghóa laø khoâng laäp ngoâi hoaøng haäu, khoâng phong thaùi töû, khoâng ñaët chöùc teå töôùng, khoâng laáy ñoã traïng nguyeân. Xem baøi “Veà leä “töù baát” cuûa trieàu ñình nhaø Nguyeãn”, Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 3 (9) naêm 2006. (10) Vua Gia Long döïng nghieäp trieàu Nguyeãn, thieát laäp heä thoáng quan chöùc, vua Minh Maïng hoaøn thieän daàn, cuõng phaàn lôùn noi theo ñôøi Hoàng Ñöùc (1470-1497), vaên voõ ñeàu chia laøm chín baäc, töø thaáp leân cao (cöûu phaåm - nhaát phaåm), moãi baäc coù hai lôùp chaùnh vaø toøng. Thôøi Gia Long, treân nhaát phaåm coù caùc chöùc Toâng Nhaân phuû Toâng Nhaân leänh, Thaùi sö, Thaùi phoù, Thaùi baûo (vaên cuõng nhö voõ), chaùnh nhaát phaåm coù caùc chöùc Toâng Nhaân phuû taû höõu toâng chính, Thieáu sö, Thieáu phoù, Thieáu baûo (vaên cuõng nhö voõ), Chöôûng quaân chöôûng phuû söï, Chöôûng töôïng chính, Thò trung ñoâ thoáng cheá, Chöôûng dinh. Thôøi Minh Maïng, xoùa baäc treân nhaát phaåm, coøn chaùnh nhaát phaåm, beân vaên coù Caàn Chính ñieän ñaïi hoïc só, Vaên Minh ñieän ñaïi hoïc só, Voõ Hieån ñieän ñaïi hoïc só, Ñoâng Caùc ñieän ñaïi hoïc só; beân voõ coù Nguõ quaân ñoâ thoáng phuû ñoâ thoáng chöôûng phuû söï (5 quaân: Trung, Tieàn, Haäu, Taû, Höõu). Nhöng chaúng qua ñoù laø nhöõng chöùc haøm, khoâng coù nhieäm vuï vaø quyeàn haïn cuï theå. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn. ÑNTL, sñd, taäp 1, tr. 486. (11) Baûn dòch ÑNTL ghi “Ñoàng di”, chöõ “夤 di” khaùc chöõ “寅 daàn” ôû phaàn treân; xem daáu aán trong (12) vaên baûn thì roõ raøng laø chöõ “daàn”. (13) Nhö thaùng Saùu naêm Ñinh Hôïi (1827), ñaët theâm nhaân vieân cuûa caùc huyeän ñoâng daân nhieàu ruoäng, vua Minh Maïng “sai ñình thaàn choïn ngöôøi ñeå boå. Ñeán luùc tôø taâu daâng leân, vua baûo Vaên Thö Phoøng: “Ñình thaàn laø chaân tay tai maét cuûa traãm, ñaõ uûy cho tuyeån cöû, neáu laïi chuyeân giöõ vieäc ñònh ñoaït thì hoùa ra ñoäc ñoaùn aø?” Ñeàu theo nhö taâu” (ÑNTL, sñd, taäp 2, tr. 637). Caùi kheùo laø ñình thaàn luoân doø bieát yù cuûa vua, neân khoâng maáy khi ñi “cheäch höôùng”. Thaùng Ba naêm Nhaâm Ngoï (1822), vua Minh Maïng baûo caùc quan: “Phaøm ñoùng aán tín laø ñeå (14) ñeà phoøng gian doái, ngaên caám söï thay ñoåi. Xöa nay, baát luaän quoác baûo hay aán tín, phaàn nhieàu ñeàu ñoùng ra beân caïnh laø nguï yù toân quaân. Traãm nghó quoác baûo ñaõ ñoùng ôû chöõ naêm naøo, thì aán tín caùc nha moân lôùn nhoû cho pheùp ñöôïc ñoùng leân chöõ thaùng naøo, theá cuõng ñuû phaân bieät toân ti maø coù theå phoøng ñöôïc caùi teä taåy xoùa”. Nhaân ñoù, oâng sai ñình thaàn baøn ñònh ñieàu leä ñeå thi haønh: ”Phaøm aán chöông quan phoøng vaø ñoà kyù do quan caáp thì ñoùng leân chöõ thaùng naøo cuûa nieân hieäu. Nhö vieäc do hai ba nha hoäi baøn laøm taäp taâu thì cuõng theo thöù baäc treân döôùi cuûa caùc nha maø ñoùng ôû beân taû höõu chöõ thaùng naøo. Vieäc rieâng vaên ban hay rieâng voõ ban nghò taâu thì ñoùng aán quan phoøng vaøo nôi kyù teân ôû cuoái giaáy, roài duøng aán Coâng Ñoàng maø ñoùng leân chöõ thaùng naøo cuûa nieân hieäu, theo nhö leä ñình nghò” (Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn, ÑNTL, sñd, taäp 2, tr. 194). Caùch ghi nieân ñaïi cuõng ñöôïc ñieàu chænh. Saùch Thöïc luïc cheùp: Naêm Nhaâm Ngoï, Minh Meänh thöù 2 (1822), muøa ñoâng, thaùng 11, “vua thaáy töø tröôùc ñeán nay, caùc saéc chöông sôù vaên thö caùc nha, chöõ naêm thaùng ngaøy ôû choã nieân hieäu ñeàu duøng chöõ ñôn, saéc töø nay phaûi duøng keùp (nhö chöõ nhaát 一 phaûi vieát 壹, chöõ nhò 二 phaûi vieát 貳) ñeå phoøng söï thay ñoåi” (Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn, ÑNTL, sñd, taäp 2, tr. 245). (15) Cuï theå laø thaùng Chaïp naêm AÁt Muøi nhaèm töø ngaøy 30/12/1835 ñeán 28/1/1836. Noäi Caùc trieàu Nguyeãn. Khaâm ñònh Ñaïi Nam hoäi ñieån söï leä, baûn dòch, Vieän Söû hoïc, Nxb Thuaän (16) Hoùa, Hueá, 1994, taäp 6, tr. 308. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn. ÑNTL, sñd, taäp 4, tr. 822. (17) (18) Nguyeãn Coâng Vieät giaûi thích Coâng Ñoàng chi aán laø “aán cuûa Sôû Coâng Ñoàng. Phía döôùi daáu Coâng Ñoàng thöôøng coù moät loaït Quan phoøng nhoû ñaïi dieän cho moãi boä hoaëc moät cô quan, binh
28 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 chuûng ñöôïc ñi döï hoïp” (sñd, tr. 368). Thöïc ra khoâng coù caùi goïi laø Sôû Coâng Ñoàng, maø coù thöï Coâng Ñoàng khi Nguyeãn AÙnh coøn ôû Gia Ñònh, ñeán sau khi veà Phuù Xuaân thì khoâng coøn coù thöï Coâng Ñoàng nöõa, caùc quan hoïp ngay taïi Coâng Thöï Voõ, sau ñoåi laøm vieän Taû Ñaõi Laäu. Thaønh phaàn hoäi nghò cuõng chaúng coù ñaïi dieän caùc boä, caùc cô quan, maø goàm chung caùc ñaïi thaàn cao caáp trong trieàu. Moãi baûn quyeát ñònh cuûa caû hoäi nghò cuõng chæ ñoùng daáu Coâng Ñoàng chi aán vaø daáu kieàm Ñoàng daàn hieäp cung, chuùng toâi khoâng thaáy coù daáu quan phoøng hay daáu caùc cô quan keøm theo, tröø vieäc vua giao rieâng cho moät soá ngöôøi laøm, roài chuyeån vaên baûn cho Coâng Ñoàng duyeät laïi. (19) Töùc baø Phaïm Thò Haèng, con cuûa Ñöùc quoác coâng Phaïm Ñaêng Höng, goác ngöôøi Goø Coâng, nay thuoäc Tieàn Giang. Baø laø ngöôøi phuï nöõ saéc saûo, thoâng minh vaø coù ñöùc ñoä. (20) Trong caùc saùch giai thoaïi vaên hoïc, caâu ñoái naøy ñöôïc keå lieân quan ñeán Phaïm Nguyeãn Du (1740-1786). Dò baûn: Ngaõ baàn khanh naêng trôï, ngaõ oan khanh naêng minh, trieàu daõ giai xöng khanh thò phuï; (21) Khanh beänh ngaõ baát döôõng, khanh töû ngaõ baát taùng, giang sôn öng tieáu ngaõ phi phu (dòch: Tôù ngheøo mình lo giuùp, tôù oan mình lo keâu, choøm xoùm ñeàu khen mình ñaùng vôï; Mình ñau tôù chaúng thuoác, mình cheát tôù chaúng taùng, non soâng theïn phaän tôù laøm choàng). Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn, ÑNTL, sñd, taäp 3, tr. 334-335. (22) Toân Thaát Bình, “Minh oan cho choàng...”, baùo Tin Hueá, soá 33, ngaøy 1-10/3/1987. (23) (24) Chuøa toïa laïc beân trong cöûa Ñoâng Nam Kinh thaønh (thöôøng goïi laø cöûa Thöôïng Töù) thuoäc phöôøng Ñoan Hoøa cuõ, do vua Minh Maïng xaây döïng. Khu vöïc naøy xöa laø phuû chính - ñoâ thaønh thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt (theo Ñaïi Nam nhaát thoáng chí), vua Gia Long laáy laøm cung daønh cho baø Thuaän Thieân Cao Hoaøng haäu vaø hoaøng töû Nguyeãn Phuùc Ñaûm ôû; sau khi leân ngoâi vua Minh Maïng vaøo cung Thanh Hoøa, ban laïi cho em laø Thieäu Hoùa quaän vöông Nguyeãn Phuùc Chaån; naêm 1840 ñoåi choã ñaát khaùc cho con trai Chaån laø coâng töû Thieän Khueâ ñeå döïng chuøa Giaùc Hoaøng. Quy moâ chuøa khaù lôùn, coù ñieän Ñaïi Huøng (tröôùc), ñieän Ñaïi Baûo (sau), moãi toøa 3 gian 2 chaùi, Thieàn Ñöôøng (taû), Tònh Trai (höõu), laàu Hoä Phaùp, nhaø taêng, nhaø beáp ñaày ñuû. Vua Thieäu Trò xeáp vaøo Thaàn kinh nhò thaäp caûnh vaø coù thô vònh Giaùc Hoaøng phaïn ngöõ. Naêm 1885, chuøa bò “caûi duïng” (vì giaëc Phaùp ñoùng ôû ñoù laøm cho oâ ueá vaø hö hoûng) neân Phaät töôïng vaø phaùp khí chuyeån ra chuøa Dieäu Ñeá. Ñeán thôøi Thaønh Thaùi, trieàu ñình trieät giaûi heát caùc kieán truùc cuõ, xaây döïng laïi ba toøa nhaø môùi, giöõa laøm vieän Cô Maät, toøa beân taû duøng cho nhaân vieân caùc boä laøm vieäc, toøa beân höõu duøng laøm Baûo taøng Kinh teá; töø ñoù daân gian môùi goïi laø Tam Toøa. (25) Goïi laø Tam Phaùp Ty, nhöng cuõng chæ coù moät toøa Coâng Chính Ñöôøng. Coù leõ do ñoù, daân gian goïi nôi xöû aùn laø “Ba toøa quan lôùn”. TOÙM TAÉT Döôùi trieàu Taây Sôn vaø trieàu Nguyeãn, nhaø vua ñeàu cho toå chöùc caùc hoäi ñoàng bao goàm caùc ñaïi thaàn thaân tín ñeå giuùp trieàu ñình giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà quan troïng veà ñoái noäi cuõng nhö ñoái ngoaïi. Caùc hoäi ñoàng naøy coù caùc con daáu rieâng ñeå ñoùng vaøo caùc vaên baûn lieân quan. Thôøi Taây Sôn laø daáu Trieàu Ñöôøng chi aán, thôøi Nguyeãn laø daáu Coâng Ñoàng chi aán (sau ñoåi laø Ñình Thaàn chi aán). Ñaëc bieät döôùi thôøi Nguyeãn, ngoaøi vieäc giaûi quyeát caùc vaán ñeà quan troïng cuûa ñaát nöôùc, hoäi ñoàng ñaïi thaàn coøn giuùp nhaø vua xeùt xöû caùc vuï kieän tuïng keùo daøi, caùc vuï aùn oan khuaát khieán ngöôøi daân phaûi ñeán kinh ñoâ Hueá ñaùnh troáng keâu oan. ABSTRACT FROM THE SEALS OF THE COURT TO THE DRUMBEAT OF CLAIMING INNOCENCE Under the Taây Sôn and Nguyeãn dynasties, kings often held councils including trustworthy high-ranking mandarins to assist them in dometics and foreign affairs. These councils had their own official seals for documents. Those types of seals were named Trieàu ñöôøng chi aán (Seal of the Courtroom) under the Taây Sôn dynasty and Coâng ñoàng chi aán (Seal of the Council), then renamed Ñình thaàn chi aán (Seal of the Courtiers) during the Nguyeãn dynasty. Especially under the Nguyeãn dynasty, in addition to solving important problems of the country, the council also helped the king to judge prolonged litigations, or unjustly cases that victims of the injustice went to the capital of Hueá to beat drum of claiming innocence.