Báo cáo nghiên cứu khoa học " TƯỢNG LỘ THIÊN Ở VIỆT NAM CỦA NHÀ ĐIÊU KHẮC LÊ THÀNH NHƠN "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:16

Thêm vào BST

Báo xấu

41
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Lê Thành Nhơn chào đời ngày 17/10/1940 nhằm 17 tháng 9 năm Canh Thìn tại phường Phú Cường, thị xã Thủ Dầu Một, tỉnh Bình Dương. Cha là ông Lê Văn Nguyện. Mẹ là bà Chung Thị Duyên, người Việt gốc Chăm lai Hoa. Thuở học sinh học Trường Trung học tư thục Nguyễn Trãi ở Thủ Dầu Một, Lê Thành Nhơn từng được thụ giáo quý thầy Phạm Đình Hộ tức nhạc sĩ Lê Thương, Dư Văn Tâm tức nhà thơ Thanh Tâm Tuyền, Phạm Duy Nhượng, là con của nhà văn Phạm Duy Tốn và là anh...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " TƯỢNG LỘ THIÊN Ở VIỆT NAM CỦA NHÀ ĐIÊU KHẮC LÊ THÀNH NHƠN "

93 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 ÑAÁT NÖÔÙC - NHAÂN VAÄT TÖÔÏNG LOÄ THIEÂN ÔÛ VIEÄT NAM CUÛA NHAØ ÑIEÂU KHAÉC LEÂ THAØNH NHÔN Phanxipaêng* Leâ Thaønh Nhôn chaøo ñôøi ngaøy 17/10/1940 nhaèm 17 thaùng 9 naêm Canh Thìn taïi phöôøng Phuù Cöôøng, thò xaõ Thuû Daàu Moät, tænh Bình Döông. Cha laø oâng Leâ Vaên Nguyeän. Meï laø baø Chung Thò Duyeân, ngöôøi Vieät goác Chaêm lai Hoa. Thuôû hoïc sinh hoïc Tröôøng Trung hoïc tö thuïc Nguyeãn Traõi ôû Thuû Daàu Moät, Leâ Thaønh Nhôn töøng ñöôïc thuï giaùo quyù thaày Phaïm Ñình Hoä töùc nhaïc só Leâ Thöông, Dö Vaên Taâm töùc nhaø thô Thanh Taâm Tuyeàn, Phaïm Duy Nhöôïng, laø con cuûa nhaø vaên Phaïm Duy Toán vaø laø anh cuûa nhaïc só Phaïm Duy. Ñam meâ ngheä thuaät taïo hình, Leâ Thaønh Nhôn theo hoïc ngaønh hoäi hoïa taïi Tröôøng Myõ ngheä thöïc haønh Bình Döông, roài thi ñoã vaøo Tröôøng Cao ñaúng Myõ thuaät Saøi Goøn vaøo naêm 1961. Moät Leâ Thaønh Nhôn treân ñoài Voïng ngöôøi thaày daïy taïc töôïng maø Leâ Thaønh Nhôn Caûnh, Hueá, naêm 1972. AÛnh: Ñinh Cöôøng. raát kính neå laø thaày Leâ Ngoïc Hueä. Toát nghieäp thuû khoa ngaønh ñieâu khaéc naêm 1964, Leâ Thaønh Nhôn quay veà Tröôøng Myõ ngheä thöïc haønh Bình Döông ñeå giaûng huaán. Thaùng 3/1966, anh bò ñoäng vieân, ñeán thaùng 6/1970 ñöôïc giaûi nguõ. Sau ñoù, Leâ Thaønh Nhôn giaûng daïy taïi Tröôøng Cao ñaúng Myõ thuaät Saøi Goøn, laïi ñöôïc môøi thænh giaûng taïi Tröôøng Cao ñaúng Myõ thuaät Hueá vaø Ñaïi hoïc Coäng ñoàng Duyeân Haûi Nha Trang. Daïy nhieàu nôi, song Leâ Thaønh Nhôn vaãn daønh thôøi gian saùng taùc. Nhöõng taùc phaåm noåi baät cuûa anh vaøo thôøi kyø naøy chính laø caùc töôïng ñaït kích côõ khaù ñoà soä, tieâu bieåu nhaát laø töôïng ñoàng chaân dung chí só Phan Boäi Chaâu ñöôïc thöïc hieän vaø ñaët taïi Hueá. Cuoái thaùng 4/1975, Leâ Thaønh Nhôn cuøng gia ñình ñeán ñaûo Guam (Hoa Kyø) nôi mieàn taây Thaùi Bình Döông, roài sang UÙc ñònh cö vaøo thaùng 9 cuøng naêm. Ñeå möu sinh, anh phaûi laøm ngheà sôn oâ toâ taïi haõng Toyota, ñoaïn baùn veù xe ñieän. Naêm 1986, Leâ Thaønh Nhôn ñöôïc môøi daïy kieán truùc taïi Vieän Coâng ngheä Hoaøng gia töùc Ñaïi hoïc RMIT ôû thaønh phoá Melbourne, bang Victoria, UÙc. Naêm 1987, anh môû Trung taâm Bình Döông Ceramic chuyeân saûn xuaát caùc taùc phaåm ngheä thuaät baèng goám. Ñoäc bình Hai Baø Tröng baèng goám, cao 87cm, ñöôøng kính 96cm, ñöôïc nöõ tieán só Huyønh Boäi Traân ngôïi khen “laø moät baûn huøng ca ñaày haøo khí baèng hình aûnh, khoái vaø maøu saéc” qua Nhaø baùo, Tuaàn san Theá giôùi môùi. *
94 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 baøi “Leâ Thaønh Nhôn trong Diaspora Vieät Nam”, ñaêng treân taïp chí Vaên 72 (12/2002), soá ñaëc bieät Chia tay hoïa só-ñieâu khaéc gia Leâ Thaønh Nhôn. Thaùng 12/1998, taïi Melbourne, Leâ Thaønh Nhôn môû trieån laõm Eden(1) giôùi thieäu 30 böùc tranh sôn daàu. Thaùng 1/2000, taïi caûng thò Sydney thuoäc bang New South Wales, Leâ Thaønh Nhôn toå chöùc cuoäc tröng baøy taùc phaåm hoäi hoïa Giao höôûng cuûa aâm vaø saéc. Taùc phaåm hoäi hoïa cuûa Leâ Thaønh Nhôn mang nhieàu kích thöôùc, trong ñoù coù laém böùc raát to - nhö böùc sôn daàu Nöôùc toâi, daân toâi daøi 7m; hoaëc boä Four Elements/Töù ñaïi goàm 4 böùc sôn daàu Wind, Fire, Water, and Earth/Ñaát, Nöôùc, Gioù, Löûa, moãi böùc cao 2m vaø daøi 6m. Soaïn baøi “Leâ Thaønh Nhôn: moät ngheä só lôùn” ñaêng treân taïp chí Vaên soá 72, nhaïc só Hoaøng Ngoïc Tuaán ghi nhaän: “Cuoái naêm 1999, anh ñi Monaco(2) ba thaùng, vaø ôû ñoù anh ñaõ hoaøn thaønh taùc phaåm hoaønh traùng Baøi ca cuûa Ñaù vaø OÂ-liu, moät boá cuïc daøi 130m, keát hôïp 4 ngaøn taán ñaù vaø nhöõng reã caây oâ-liu(3) giaø hôn 300 naêm.” Bird of Paradise / Chim thieân ñöôøng. Moät soá taùc phaåm ñieâu khaéc do Leâ Tranh sôn daàu: Leâ Thaønh Nhôn Thaønh Nhôn taïc ôû haûi ngoaïi ñöôïc giôùi yeâu chuoäng ngheä thuaät thò giaùc bieát tôùi, nhö pho töôïng ñoàng Chaân dung nhaø khoa hoïc Phillip Law tröng baøy taïi Ñaïi hoïc Monash ôû Melbourne vaø Ñaïi hoïc Tasmania ôû bang Tasmania, töôïng ñoàng Joy/Nieàm haân hoan cao 3m döïng tröôùc saân tröôøng Ñaïi hoïc Monash, töôïng ñoàng Do not abandon me, Freedom!/Hôõi Töï do! Ñöøng boû toâi baøy taïi truï sôû Caâu laïc boä Mekong ôû Sydney v.v... Caû nhöõng phaùc thaûo cuûa Leâ Thaønh Nhôn - chaúng haïn boä tranh buùt chì Minh hoïa Truyeän Kieàu vaø boä töôïng thaïch cao Birth, Old Age, Sickness, and Death/Sinh, Laõo, Beänh, Töû - cuõng khieán laém nhaø pheâ bình nhaän ñònh laø nhöõng “kieät taùc”. Chuaån bò veà thaêm queâ höông, ñoàng thôøi tham gia Traïi saùng taùc ñieâu khaéc quoác teá nhaân dòp Festival Hueá 2002, keát hôïp daïy maáy chuyeân ñeà veà ñieâu khaéc taïi Ñaïi hoïc Ngheä thuaät Hueá vaø Ñaïi hoïc Myõ thuaät TP Hoà Chí Minh, thì Leâ Thaønh Nhôn ngaõ beänh. AÁy laø thaùng 2/2002. Baùc só khaùm nghieäm roài thoâng baùo keát quaû Leâ Thaønh Nhôn bò ung thö gan giai ñoaïn cuoái. 16 giôø 30 chieàu thöù hai 4/11/2002, nhaèm 30 thaùng 9 naêm Nhaâm Ngoï, trong beänh vieän Royal Melbourne, Leâ Thaønh Nhôn ly traàn. Hieän ôû UÙc, Leâ Thaønh Nhôn coøn vôï laø baø Huyønh Thò Vónh Höông cuøng 4 con, 2 trai laø Leâ Trung Höng (töùc danh haøi Hung Lee thöôøng xuaát hieän treân caùc show truyeàn hình UÙc) vaø Leâ Troïng Hieàn; 2 gaùi laø Leâ Thieân Höông vaø Leâ Thieân Haèng.
95 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 Baøi naøy traân troïng giôùi thieäu nhöõng pho töôïng loä thieân cuûa Leâ Thaønh Nhôn ñang hieän höõu taïi ñaát nöôùc Vieät Nam. Töôïng ñoàng Phan Boäi Chaâu taïi Hueá Naêm 1973, moät goùc khuoân vieân Tröôøng Cao ñaúng Myõ thuaät Hueá - voán laø phuû Noäi Vuï cuûa vöông trieàu Nguyeãn trong Ñaïi Noäi - boãng xuaát hieän caùi choøi lôïp toân che khoái ñaát seùt cao 4,5m, ngang 5m, roäng 6m. Töøng ngaøy, qua baøn tay taøi hoa cuûa ñieâu khaéc gia Leâ Thaønh Nhôn, khoái ñaát coàng keành xuø xì naëng nhöõng 20 taán kia ñöôïc chuyeån daàn ra nhaân daïng chí só Phan Boäi Chaâu. Beân caïnh Leâ Thaønh Nhôn luùc aáy coù caùc hoïa só Vónh Phoái (Giaùm ñoác Tröôøng Cao ñaúng Myõ thuaät Hueá), Phaïm Ñaêng Trí, Ñinh Cöôøng, Toân Thaát Vaên, Ñoã Kyø Hoaøng, Hoà Hoaøng Ñaøi, Leâ Höõu Nguyeân; caùc ñieâu khaéc gia Tröông Ñình Queá, Tröông Ñình YÙ; caùc nhaïc só Trònh Coâng Sôn, Leâ Gia Phaøm, Nguyeãn Thanh Ty; caùc ca só Khaùnh Ly, Thu Cuùc; dòch giaû Böûu YÙ; nhaø thô Phaïm Nhuaän v.v... Thaân nhaân cuûa cuï Phan thöôøng xuyeân Leâ Thaønh Nhôn taïc töôïng Phan Boäi ñeán thaêm pho töôïng trong quaù trình cheá Chaâu taïi Tröôøng Cao ñaúng Myõ thuaät taùc. Traàn Vieát Ngaïc, nhaø giaùo giaûng daïy Hueá naêm 1973. lòch söû taïi Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm Hueá laø ngöôøi nghieân cöùu veà Phan Boäi Chaâu - ñaõ luoân giuùp cho Leâ Thaønh Nhôn nhieàu tö lieäu cuøng yù kieán höõu ích. Traû lôøi phoûng vaán baùo chí vaøo dòp cuoái naêm 1998 taïi UÙc, Leâ Thaønh Nhôn coøn nhaéc ñeán nhöõng ngöôøi khaùc ñaõ goùp coâng söùc vaøo vieäc taùc thaønh pho töôïng Phan Boäi Chaâu nhö kyõ sö Hoà Ñaêng Leã cuøng phu nhaân Hoaøng Thò Daï Thaûo, luaät sö Phan Duy Tueä vaø Phoù thuû töôùng Phan Quang Ñaùn. Trôï thuû cho Leâ Thaønh Nhôn taïc töôïng chaân dung Phan Boäi Chaâu coù caùc sinh vieân ñieâu khaéc. Khuoân maët Phan Boäi Chaâu ñöôïc taùi taïo Töôïng Phan Boäi Chaâu hieän nay taïi baèng nhöõng maûng khoái ñaëc tröng. Vaàng Beán Ngöï. AÛnh: Phanxipaêng traùn roäng thoâng minh, uyeân aùo. Ñoâi maét saùng quaéc ñaày khí tieát vôùi caëp loâng maøy nhíu öu tö vì nöôùc, vì daân. Töôïng caét ngang nöûa choøm raâu raäm, taïo theá cöông nghò ñaày thuù vò. Tuy nhieân, caàn phuïc döïng toùc tai Vieät Ñieåu(4) theá naøo? Suy nghó vaø baøn baïc hoài laâu, Leâ
96 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 Thaønh Nhôn quyeát ñònh thay nhöõng chi tieát ñoù baèng loaït ñaép noåi dieãn taû hình aûnh nhaân daân bao ñôøi ñoaøn keát quyeát böùt tung xieàng xích. Xoái maùu noùng röûa veát nhô noâ leä!(5) Caâu thô huøng traùng ñoù cuûa Saøo Nam,(4) theo döï ñònh, seõ ñöôïc troå loài ñaèng sau pho töôïng. Theá nhöng, do söï can thieäp cuûa Toång tröôûng Vaên hoùa vaø Thanh nieân luùc baáy giôø laø oâng Hoaøng Ñöùc Nhaõ, doøng thô khí phaùch kia ñaõ thay baèng caùc haøng chöõ: Phan Boäi Chaâu 1867-1940 Thöïc hieän taïi Hueá ngaøy 24 thaùng Chaïp naêm Quyù Söûu UÛy ban döïng töôïng danh nhaân Vieät Nam 1974 Cuõng theo döï ñònh, töôïng Phan Boäi Chaâu seõ ñaët trong coâng vieân höõu ngaïn soâng Höông, phía tröôùc Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm vaø Tröôøng Trung hoïc Kieåu Maãu. Neáu bieát raèng thöûa ñaát Sö phaïm vôùi Kieåu Maãu töøng moät thôøi laø Toøa Khaâm söù Phaùp, caøng hieåu theâm raèng ñaët töôïng Ñoäc Tænh Töû(4) toïa laïc ñoái dieän laø yù töôûng thaâm traàm. Töôïng baèng ñaát seùt ñöôïc hoaøn taát vaøo ngaøy 24 thaùng Chaïp naêm Quyù Söûu, nhaèm ngaøy 16/1/1974. Coâng ñoaïn keá tieáp laø ñuùc ñoàng theo phöông phaùp thuû coâng truyeàn thoáng. Quy trình kyõ thuaät naøy do caùc ngheä nhaân Nguyeãn Vaên Theå, Nguyeãn Vaên Luaân vaø Leâ Ñình Taùnh ôû Phöôøng Ñuùc phoái hôïp thöïc hieän khaù ñieâu luyeän. Nôi loø ñuùc cuûa oâng Theå naèm ven ñöôøng Huyeàn Traân Coâng Chuùa (nay laø ñöôøng Buøi Thò Xuaân), ñoái dieän Tröôøng Tieåu hoïc Döông Xuaân Thöôïng (nay laø Tröôøng Tieåu hoïc Phöôøng Ñuùc), töôïng Phan Boäi Chaâu ñöôïc phaân 12 maûnh ñeå roùt 7 taán ñoàng, ñoaïn gheùp laïi vaø döïng thöû tröôùc saân. Moïi chuyeän dang dôû thì söï kieän lòch söû naêm 1975 dieãn ra, khieán vieäc döïng thöû kia keùo daøi. Hôn thaäp nieân troâi qua, moät böùc töôïng to ñeïp vaø chöùa nhieàu giaù trò ñeán theá laïi khoâng ñöôïc döïng ñaøng hoaøng! Ñoù laø moät trong nhöõng ñeà taøi khieán thieân haï baøn taùn xoân xao roøng raõ. Chính quyeàn hoïp baøn chuyeän naøy laém laàn, vaán ñeà vaãn chöa giaûi quyeát thaáu ñaùo. Cuoái naêm 1987, nhaân kyû nieäm 120 naêm ngaøy sinh danh nhaân Phan Boäi Chaâu, ñöôïc UÛy ban Nhaân daân (UBND) tænh Bình Trò Thieân ñoàng yù, UBND TP Hueá toå chöùc chuyeån töôïng Phan Boäi Chaâu veà ñaët taïm trong vöôøn nhaø vaø cuõng laø vöôøn moä Phan Boäi Chaâu taïi doác Beán Ngöï, gaàn caùc chuøa Töø Ñaøm vaø Linh Quang. Phoøng Vaên hoùa-Thoâng tin TP Hueá ñaõ phoái hôïp vôùi Sôû Ñieän löïc Bình Trò Thieân, Coâng ty Cung öùng vaät tö xaây laép Bình Trò Thieân, Phoøng Coâng trình ñoâ thò TP Hueá cuøng Hôïp taùc xaõ ñuùc Thaéng Lôïi ôû Phöôøng Ñuùc boác taûi vaø laép raùp töôïng naøy vaøo ngaøy chuû nhaät 30/8/1988. Taïm thôøi ñaët töôïng ñoàng treân moät beä cao 1,6m xaây baèng ñaù khoái. Taïp chí Soâng Höông soá 33 (thaùng 9 vaø 10/1988) ñaõ loan tin vaén cuûa Traàn Nguyeãn: “Vieäc chuyeån böùc töôïng ñoàng cuï Phan veà khu vöôøn moä Beán Ngöï, duø vaãn coøn yù kieán chöa thoûa maõn veà vò trí, nhöng trong tình hình thaønh phoá chöa coù quy hoaïch töôïng ñaøi, cuõng ñaõ keát thuùc ñöôïc nhöõng noãi ray röùt suoát möôøi maáy naêm cuûa nhaân daân Hueá”.
97 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 Thaät söï, noãi ray röùt ñoù chaúng chaám döùt, neân Teát Maäu Daàn 1998, taïp chí Hueá xöa vaø nay soá 25 tieáp tuïc ñaêng lôøi phaùt bieåu cuûa oâng Nguyeãn Xuaân Hoa: “Töôïng Phan Boäi Chaâu taïm ñöa veà vöôøn nhaø cuï Phan ñeå hoaøn chænh trong khi chôø tænh coù quyeát ñònh veà vò trí ñaët töôïng. Khoâng gian chaät heïp ôû vöôøn nhaø cuï Phan khoâng chöùa ñöïng noåi quy moâ cuûa moät böùc töôïng ñoàng quaù lôùn. Giaù nhö töôïng Phan Boäi Chaâu ñöôïc ñaët taïi moät coâng vieân hoaëc moät truïc ñöôøng töông xöùng thì Hueá seõ coù theâm moät coâng trình vaên hoùa ñaëc saéc, toâ ñieåm moät neùt rieâng cho thaønh phoá”. Taïp chí Hueá xöa vaø nay coøn chuù thích: “Öôùc mong vò trí ñaët töôïng danh nhaân Phan Boäi Chaâu sôùm ñöôïc caáp coù thaåm quyeàn giaûi quyeát; khoâng neân vaø khoâng theå keùo daøi maõi”. Luùc phaùt bieåu yù kieán vöøa daãn, oâng Nguyeãn Xuaân Hoa laø Giaùm ñoác Sôû Vaên hoùa-Thoâng tin Thöøa Thieân Hueá. Theá nhöng, ñaùng buoàn thay, pho töôïng ñoàng Phan Boäi Chaâu vaãn haåm hiu “taïm truù daøi haïn” nôi doác Beán Ngöï! Naêm 2005, kyû nieäm 100 naêm phong traøo Ñoâng Du, nhieàu tænh, thaønh toå chöùc moät soá hoaït ñoäng. Ngaøy 10/9, taïi Ngheä An coù hoäi thaûo Phan Boäi Chaâu vaø phong traøo Ñoâng Du. Töø 20 ñeán 23/10, taïi Haø Noäi coù hoäi thaûo Phong traøo Ñoâng Du cuøng cuoäc trieån laõm Tình baïn giöõa Phan Boäi Chaâu vaø Sakitaro Asaba. Trong hai ngaøy 28 vaø 29/10, hoäi thaûo Vieät Nam 100 naêm phong traøo Ñoâng Du vaø hôïp taùc Vieät-Nhaät ñeå baûo toàn, phaùt trieån vaên hoùa Hueá dieãn ra taïi coá ñoâ. Cuõng ngaøy thöù saùu 28/10/2005, taïi TP Hueá, Tröôøng THCS Phan Saøo Nam döïng töôïng Phan Boäi Chaâu maø Hoäi Khoa hoïc Lòch söû Vieät Nam trao taëng. Pho töôïng naøy baèng ñoàng, cao 0,8m, naëng 80kg, do ñieâu khaéc gia Taï Duy Ñoaùn ôû Haø Noäi taïc vaø caùc thôï ñuùc ôû Nam Ñònh thi coâng. Tham döï caùc hoaït ñoäng aáy, raát nhieàu ñaïi bieåu tieáp tuïc baøy toû noãi böùc xuùc: pho töôïng Phan Boäi Chaâu cuûa Leâ Thaønh Nhôn vaãn chöa chính thöùc an vò ôû ñòa ñieåm phuø hôïp taïi Hueá. Ngaøy 24/12/2009, Hoäi Khoa hoïc Lòch söû cuøng Sôû Vaên hoùa, Theå thao vaø Du lòch tænh Thöøa Thieân Hueá toå chöùc toïa ñaøm veà taùc phaåm ñieâu khaéc naøy. Ngaøy 31/3/2010, Sôû Vaên hoùa, Theå thao vaø Du lòch tænh Thöøa Thieân Hueá hoïp vôùi ñaïi dieän caùc sôû Xaây döïng, Keá hoaïch-Ñaàu tö, Taøi chính, Taøi nguyeân vaø Moâi tröôøng, cuøng ñaïi dieän cuûa UBND TP Hueá, Hoäi Khoa hoïc Lòch söû Thöøa Thieân Hueá, Hoäi Lieân hieäp Vaên hoïc ngheä thuaät Thöøa Thieân Hueá nhaèm thoáng nhaát vò trí vaø höôùng ñaët töôïng Phan Boäi Chaâu cuûa Leâ Thaønh Nhôn. Ngaøy 14/4/2010, UBND tænh Thöøa Thieân Hueá ra vaên baûn ñoàng yù vôùi ñeà xuaát cuûa Sôû Vaên hoùa, Theå thao vaø Du lòch laø seõ ñaët töôïng naøy taïi coâng vieân soá 19 ñöôøng Leâ Lôïi, caïnh caàu Tröôøng Tieàn. Coâng vieân aáy, tröôùc kia laø Ñaøi Phaùt thanh Hueá.(6) Theâm chi tieát ñaùng quan taâm laø tröôùc khi qua ñôøi, ñieâu khaéc gia Leâ Thaønh Nhôn gôûi cho chaùu noäi cuûa Haõn Maõn Töû(4) laø oâng Phan Thieäu Caùt ôû Canada phaùc thaûo chaân ñeá vaø phuø ñieâu phía sau töôïng Phan Boäi Chaâu. Dòp Teát Nguyeân ñaùn naêm Taân Maõo 2011, nhaø giaùo Ngoâ Hoøa hieän laø Phoù Chuû tòch phuï traùch vaên xaõ, UBND tænh Thöøa Thieân Hueá cho toâi hay: - UBND tænh Thöøa Thieân Hueá quyeát taâm ñaët töôïng Phan Boäi Chaâu cuûa Leâ Thaønh Nhôn taïi coâng vieân soá 19 Leâ Lôïi tröôùc thaùng 5/2011.
98 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 Töôïng ñoàng Quaùn Theá AÂm taïi Hueá Ngaøy 15/1/1970, taïi thaønh phoá Hueá, treân khoaûnh ñaát xinh xaén nôi höõu ngaïn soâng Höông, ven ñöôøng Leâ Lôïi, caïnh Cercle sportif/Caâu laïc boä theå thao (maø daân chuùng quen goïi taét thaønh Xeïc), Trung taâm Vaên hoùa Phaät giaùo Lieãu Quaùn(7) ñöôïc ñaët ñaù khôûi coâng xaây döïng theo ñoà aùn thieát keá cuûa kieán truùc sö Nguyeãn Kyø. Ngaøy 12/4/1973, Trung taâm naøy trang troïng toå chöùc leã döïng töôïng ñoàng Boà taùt Quaùn Theá AÂm/Quan AÂm cuûa ñieâu khaéc gia Leâ Thaønh Nhôn. Tröôùc ñoù caû naêm, haàu ñaùp öùng yeâu caàu cuûa Giaùm ñoác ñieàu haønh Trung taâm Vaên hoùa Phaät giaùo Lieãu Quaùn laø Hoøa thöôïng Thích Ñöùc Taâm, Leâ Thaønh Nhôn say söa taïc töôïng Boà taùt Quaùn Theá AÂm baèng ñaát seùt trong haønh lang Tröôøng Cao ñaúng Myõ thuaät Hueá, Töôïng ñoàng Quaùn Theá AÂm taïi saân tröôùc roài giao cho ngheä nhaân Nguyeãn Vaên Theå ôû Trung taâm Vaên hoùa Lieãu Quaùn ôû Hueá. Phöôøng Ñuùc ñuùc theo phöông phaùp thuû coâng truyeàn thoáng thaønh töôïng ñoàng. AÛnh: Phanxipaêng. Pho töôïng roäng 1,14m vaø cao 1,67m, goàm ba phaàn lieàn maïch: coå ba ngaán cao 0,32m, khuoân maët traùi xoan cao 0,57m, khaên chít töø traùn ñeán ñænh cao 0,78m. Beä töôïng cao 1,9m ñöôïc xaây khoái laêng truï vôùi maët ñeá hình vuoâng baèng ñaù cheû khai thaùc töø Phuù Loäc. Vaäy chieàu cao caû töôïng laãn beä so vôùi maët ñaát laø 3,57m. Leâ Quang Thaùi vieát baøi “Töôïng ñöùc Quaùn Theá AÂm taïi Trung taâm Vaên hoùa Phaät giaùo Lieãu Quaùn”, coù ñoaïn: “Töôïng ñoàng baùn thaân (ñaõ ñöôïc ñaùnh xi maøu ñen) maø thieáu phaàn thaân (keå töø phaàn coå trôû leân) laø moät coâng trình ñieâu khaéc myõ thuaät theo tröôøng phaùi ngheä thuaät laäp theå.”(8) Kyø thöïc, ñoù chaúng phaûi töôïng baùn thaân, maø laø töôïng chaân dung vôùi ñöôøng neùt laãn maûng khoái mang tính caùch ñieäu cao. Nhaø ñieâu khaéc Tröông Ñình Queá leân tieáng: - Baûo raèng töôïng Quaùn Theá AÂm cuûa Leâ Thaønh Nhôn theo tröôøng phaùi aán töôïng/impressionism hoaëc taân aán töôïng/neo-impressionism thì ñöôïc, chöù bieåu hieän/expressionism e raèng thieáu chính xaùc, vaø döùt khoaùt khoâng phaûi laäp theå/cubism. Phaàn khaên chít ñaàu ñoái xöùng töøng neáp gaáp vaø töøng khoaûng loài loõm töông töï ñoùa hoa sen 9 caùnh raát caân ñoái theo truïc muõi. Taùn khaên treân cao hieån hieän Phaät A Di Ñaø ngoài kieát giaø ñöôïc ñaép noåi. Ñaëc bieät, göông maët cuûa pho töôïng taïo neân bao luoàng dö luaän ì xeøo khaù ngoä nghónh. PGS Hoïa só Vónh Phoái cho hay: - Coù ngöôøi noùi raèng göông maët töôïng Boà taùt Quaùn Theá AÂm gioáng… masœur, vì vôï tröôùc cuûa Leâ Thaønh Nhôn coù hoï teân Nguyeãn Thò Taâm laø moät Kitoâ höõu.
99 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 Chaø, noùi vaäy “hôi bò” khoâi haøi. Haõy ngaém kyõ, chaéc thaáy traùn, maét, muõi, maù, caèm, nhaát laø ñoâi moâi cuûa pho töôïng gioáng ôi laø gioáng ca só Khaùnh Ly! Leâ Quang Thaùi (bñd) laïi vieát raèng töôïng vöøa gioáng ca só Khaùnh Ly, vöøa gioáng taøi töû Elizabeth Taylor, ngöôøi thuû vai chính trong phim Nöõ hoaøng Cleùopaâtre(9) ñöôïc chieáu naêm 1963. Ñieâu khaéc gia Phaïm Vaên Haïng cöôøi ha haû: - Ngaém töôïng Quaùn Theá AÂm cuûa Leâ Thaønh Nhôn, tôù chaúng thaáy ñöôøng neùt maûng khoái gì Ai Caäp hay Anh, Phaùp, Myõ. Göông maët töôïng thuaàn Vieät Nam, cuï theå gioáng Khaùnh Ly. Nhaø giaùo kieâm dòch giaû Böûu YÙ phaùt bieåu: - Töôïng naøy, keû baûo gioáng Khaùnh Ly, keû baûo gioáng Trònh Vónh Thuùy, em gaùi cuûa Trònh Coâng Sôn. Theo moa,(10) nhöõng lôøi ñoù thieáu caên cöù. Neân nhôù raèng thôøi gian saùng taùc töôïng Quaùn Theá AÂm, Leâ Thaønh Nhôn khoâng duøng ngöôøi maãu. Ñích thaân Leâ Thaønh Nhôn thuôû sinh tieàn maáy phen gieãu: - Moät soá ngöôøi cao gioïng pheâ phaùn: “Töôïng Quaùn Theá AÂm khoâng gioáng Quaùn Theá AÂm”. Nhôn nheï nhaøng hoûi laïi: “Vaäy quyù vò gaëp Boà taùt Quaùn Theá AÂm bao giôø maø reân khoâng gioáng?”. Khaùnh Trang vaø Thanh Bình vieát baøi “Daáu aán taïo hình trong nhöõng taùc phaåm ngheä thuaät cuûa cöïu giaûng vieân - nhaø ñieâu khaéc - hoïa só Leâ Thaønh Nhôn” ñaêng baûn tin Ñaïi hoïc Hueá soá 60 (4/2007), nhaán maïnh: “Tinh thaàn myõ caûm taâm linh toân giaùo haøi hoøa vôùi söï thaêng hoa, rung caûm ngheä thuaät theå hieän khaù saâu saéc qua töôïng Quan AÂm ñaët taïi Trung taâm Lieãu Quaùn - Hueá. Phaät Baø Quan AÂm qua caùch boá cuïc, taïo khoái vaø dieãn taû cuûa Leâ Thaønh Nhôn toaùt veû ñeïp thaùnh thieän, dòu daøng, töø bi vaø thanh khieát, ñieàu ñoù gôïi leân hình aûnh vaø veû ñeïp chieàu saâu laéng ñoïng cuûa ngöôøi phuï nöõ Vieät Nam moät thôøi. Söï bieåu taû ñoäng thaùi treân khuoân maët vôùi caùc khoái noåi nheï, gôïi taû vaø nhöõng ñieåm nhaán cuûa bôø moâi, aùnh maét ñaõ ñaït ñeán ñoä tinh teá thaät hieám thaáy. Hình töôïng Quan AÂm cuûa Leâ Thaønh Nhôn trôû neân thaät trong treûo, linh dieäu maø gaàn guõi trong nieàm tin vaø söï bieåu caûm taâm linh.” PGS Hoïa só Vónh Phoái theâm: - Quan saùt Leâ Thaønh Nhôn mieät maøi lao ñoäng saùng taïo töôïng Quaùn Theá AÂm vaø töôïng Phan Boäi Chaâu moät caùch chöõng chaïc nghieâm tuùc maø chaúng heà meät moûi suoát thôøi gian daøi, töø muøa ñoâng öôùt aùt laïnh buoát ñeán muøa heø khoâ khan noùng böùc, mình ñaõ toû loøng ngöôõng moä nhaân taøi khi goïi anh ta laø Michelangelo-Nhôn. Chaúng roõ nghe bieät hieäu kia, Leâ Thaønh Nhôn thích hay böïc. Bôûi suoát bao naêm taïc töôïng vaø veõ tranh, coù nhöõng taùc phaåm phaûi traûi vaøi thaùng ñeán caû naêm trôøi môùi hình thaønh, song chæ phaùt hieän moät soá chi tieát chòu aûnh höôûng bôûi ngheä só taïo hình khaùc - daãu taàm côõ laãy löøng nhö Michelangelo di Lodovico Buonarroti Simoni (1475-1564) hay Paul Gauguin (1848-1903), Vincent van Gogh (1853-1890), Henri Matisse (1869-1954), Paul Klee (1879- 1940), Joan Miroù i Ferraø (1893-1983), Pablo Picasso (1881-1973) v.v... - thì
100 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 Leâ Thaønh Nhôn nhanh choùng tìm moïi caùch söûa chöõa; neáu chaúng ñieàu chænh ñöôïc, chaéc chaén anh ñaønh huûy boû taùc phaåm. Töôïng xi maêng Coâ gaùi Vieät Nam taïi Saøi Goøn Thôøi gian soáng vaø hoaït ñoäng myõ thuaät ôû Saøi Goøn, Leâ Thaønh Nhôn laäp nhôø xöôûng ñieâu khaéc caù nhaân trong saân nhaø caäu ruoät cuûa vôï, caäu Traàn Kim Quan, ñòa chæ 101 Nguyeãn Du, quaän 1. Nôi aáy, vôùi söï trôï löïc cuûa ngöôøi hoïc troø caàn cuø Nguyeãn Vaên Taâm mang teân thöôøng goïi laø Taâm Ñen, Leâ Thaønh Nhôn thöïc hieän nhöõng taùc phaåm maø baûn thaân anh caûm thaáy yeâu thích, trong ñoù coù pho töôïng Coâ gaùi Vieät Nam cao 2,6m ñöôïc hoaøn taát baèng kyõ thuaät granito.(11) Naêm 1975, Nhaø nöôùc tröng duïng Beân töôïng Coâ gaùi Vieät Nam vöøa chuyeån vaøo saân nhaø ngoâi bieät thöï kia bôûi gia chuû xuaát 10 Leâ Ngoâ Caùt, quaän 3, TP HCM, ngaøy 22/9/1997: ngoaïi. Haï tuaàn thaùng 9/1997, phía trong laø Leâ Thaønh Nhôn vôùi dì Saùu, phía ngoaøi laø anh em Trònh Coâng Sôn vaø Trònh Xuaân Tònh. laàn ñaàu tieân veà thaêm coá quoác, Leâ Thaønh Nhôn lieàn baét tay chuyeån pho töôïng Coâ gaùi Vieät Nam töø 101 Nguyeãn Du ñeán soá 10 Leâ Ngoâ Caùt, quaän 3, haàu gôûi taïm trong saân nhaø dì Saùu cuûa vôï, dì Traàn Thò Trinh. Nhaø naøy baáy laâu laø Tröôøng Maàm non tö thuïc Hoïa Mi, vöøa ngöng hoaït ñoäng naêm 2010. Nôi ñoù hieän trôû thaønh toå aám cuûa con gaùi dì Saùu laø Phan Myõ Tuyeät (Toång thö kyù Hoäi Höõu nghò Vieät-Phaùp, TP HCM) cuøng choàng laø TS Nguyeãn Maïnh Huøng (Hieäu tröôûng Tröôøng Ñaïi hoïc Quoác teá Hoàng Baøng). Toâi gheù bieät thöï soá 10 Leâ Ngoâ Caùt, thích thuù ngaém nghía Coâ gaùi Vieät Nam. AÁy laø chaân dung moät phuï nöõ treû, khoûe, töôi taén, ñoäi chieác khaên raèn Nam Boä duyeân daùng treân ñaàu. Hoïa só Ñinh Cöôøng keå: - Naêm 1974, Trieån laõm myõ thuaät chaâu AÙ ñöôïc toå chöùc laàn ñaàu tieân taïi Singapore. Vieät Nam choïn taùc phaåm ñieâu khaéc naøy cuûa Leâ Thaønh Nhôn cuøng tranh cuûa Ñinh Cöôøng vaø cuûa Nguyeãn Quyønh ñöa ñi tham döï. Ngaøy 10/8/2002, taïi TP Melbourne, bang Victoria, UÙc, trong giai ñoaïn chöõa chaïy aùc beänh baèng lieäu phaùp hoùa trò, Leâ Thaønh Nhôn Töôïng Coâ gaùi Vieät Nam taïi TP HCM vieát thö gôûi baïn laø nhaø giaùo kieâm dòch giaû chieàu 12/2/2011. AÛnh: Phanxipaêng.
101 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 Böûu YÙ ôû Hueá nhaèm kyù thaùc öôùc nguyeän: “Pho töôïng Coâ gaùi Vieät Nam mình taïc vaøo naêm 1970, ñaàu muøa chöông trình thöïc hieän caùc töôïng danh nhaân Vieät Nam. Ngoâi nhaø Nguyeãn Du sau naøy thuoäc veà ngöôøi Nhaät. Pho töôïng seõ ñöôïc chôû veà Nhaät hoaëc bò ñaäp boû nhöôøng choã cho xaây caát cuûa hoï. Chính vì lyù do naøy maø mình caâu ñöôïc töôïng ra khoûi nhaø Nguyeãn Du maø taùc quyeàn vaãn coøn cuûa mình. Nay toùc Nhôn ñaõ ruïng saïch ñaàu. Thô naøy vieát cho Böûu YÙ noùi lôøi thaêm hoûi noàng naøn vaø saâu xa nhöùt. Vaø mình muoán nhôø Böûu YÙ ñöa giuøm pho töôïng cuoái cuøng naøy cuûa Nhôn veà Hueá. Neáu thaáy OK, xin oâng boû chuùt coâng ñöùc lieân laïc vôùi quyù vò coù quyeàn chöùc yeâu ngheä thuaät cho taùc phaåm ñieâu khaéc Coâ gaùi Vieät Nam höùng moät thoaùng muø söông, moät thoaùng naéng chôi.”(12) Ghi thö aáy xong, non 3 thaùng sau, Leâ Thaønh Nhôn taï theá. Böûu YÙ keå: - Ngaøy 6/9/2002, taïi Hueá, moa nhaän thö Nhôn. Sau khi Nhôn maát, Tröôøng Ñaïi hoïc Ngheä thuaät Hueá toå chöùc leã truy ñieäu Leâ Thaønh Nhôn ngaøy 1/11/2002, moa ñeán döï vaø baøy toû yù ñònh cuûa ngöôøi vöøa khuaát veà pho töôïng Coâ gaùi Vieät Nam. Roài moa nhôø moät soá nhaân vaät goàm Nguyeãn Xuaân Hoa, Toâ Nhuaän Vyõ, Nguyeãn Duy Hieàn vaän ñoäng thöïc hieän ñieàu aáy. Chao oâi! quaù laâu vaãn baát thaønh. Ngaøy 11/6/2010, taïi Melbourne, UÙc, Leâ Trung Höng laø tröôûng nam cuûa ñieâu khaéc gia kieâm hoïa só Leâ Thaønh Nhôn ñaïi dieän gia ñình vieát giaáy hieán taëng pho töôïng Coâ gaùi Vieät Nam cho tænh Thöøa Thieân Hueá. Böûu YÙ tieáp: - Thaâm tình vôùi Hueá, neân Nhôn aáp uû yù ñònh toát ñeïp aáy cho coá ñoâ. Nhöng khoå coâng nhôø vaû nhieàu ngöôøi maõi khoâng xong, moa than thôû vôùi Traàn Vieát Ngaïc, theá laø Ngaïc tích cöïc nhaäp cuoäc, ñem laïi hieäu quaû roõ raøng. Chuû nhaät 20/2/2011, oâng Ngoâ Hoøa hieän laø Phoù Chuû tòch phuï traùch vaên xaõ UBND tænh Thöøa Thieân Hueá ñieän thoaïi vôùi toâi: - Quaû thaät, chaúng ai trình baøy vieäc noï neân tröôùc kia mình chöa bieát. Muøa thu naêm 2010, mình môùi nhaän ñôn ñeà caäp vieäc noï, lieàn chuyeån ñôn ñeán Sôû Vaên hoùa, Theå Thao vaø Du lòch, nhöng chaúng thaáy xöû lyù. Ngaøy 14/12/2010, Traàn Vieát Ngaïc töø Saøi Goøn ra Hueá, noùi vieäc noï vôùi mình. Ngay hoâm sau, 15/12/2010, toå chöùc hoïp moät soá ban ngaønh vaø caù nhaân lieân quan, mình haïn ñònh caùc cô quan chöùc naêng tröôùc ngaøy 10/1/2011 phaûi trình UBND tænh phöông aùn di chuyeån töôïng Coâ gaùi Vieät Nam veà Hueá. UBND tænh chaáp thuaän ñeà xuaát cuûa dòch giaû Böûu YÙ: ñaët töôïng Coâ gaùi Vieät Nam trong coâng vieân ven bôø soâng Höông, ngay tröôùc Tröôøng Nöõ Trung hoïc Ñoàng Khaùnh, nay laø Tröôøng THPT Hai Baø Tröng. UBND tænh cuõng quyeát ñònh ñaët töôïng choã aáy tröôùc thaùng 5/2011. Ñieâu khaéc gia Phaïm Vaên Haïng laïi ha haû cöôøi: - Tôù oe oe chaøo ñôøi naêm Nhaâm Ngoï 1942 taïi Nam OÂ, Ñaø Naüng, töùc thua Leâ Thaønh Nhôn chæ 2 tuoåi, nhöng tôù luoân toân vinh aûnh laø baäc thaày myõ thuaät. Quaù vui söôùng vì Hueá coù 3 pho töôïng tuyeät taùc cuûa Leâ Thaønh Nhôn. Trong taâm thöùc cuûa ngheä só taïo hình Leâ Thaønh Nhôn, mieàn Höông Ngöï luoân hay-ñeïp-toát ñeå anh maõi hoaøi yeâu-quyù-nhôù vaø saün saøng noã löïc
102 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 coáng hieán nhöõng gì ñaït phaåm chaát toái öu. Leâ Thaønh Nhôn vieát: “Hueá laø ñaát thieâng cuûa ngheä thuaät”, “Hueá queâ höông vaøng son” v.v... Toâi thieån nghó, Hueá ñeïp vaø thô(13) ñaõ daøy coâng taïo laäp Nhaø Tröng baøy taùc phaåm ngheä thuaät Ñieàm Phuøng Thò(14) (ñieâu khaéc gia goác ngöôøi Haø Tónh) vaø Trung taâm Ngheä thuaät Leâ Baù Ñaûng(15) (hoïa só goác ngöôøi Quaûng Trò), neáu baây giôø tieáp tuïc thöïc hieän Baûo taøng tranh töôïng Leâ Thaønh Nhôn chaéc haún gia quyeán cuøng thaân nhaân laãn baèng höõu cuûa ñieâu khaéc gia kieâm hoïa só goác tænh Bình Döông nhieät tình uûng hoä. Xu höôùng toát ñeïp ñoù neáu lieân tuïc ñöôïc tích cöïc trieån khai thì Hueá chaúng nhöõng laø coá ñoâ lòch söû, laø choán thieàn, laø coõi thô, laø xöù phong phuù moùn aên ngon, laø thaønh phoá Festival, maø coøn trôû neân ñoâ thò haáp daãn nhôø heä thoáng baûo taøng vaø taùc phaåm myõ thuaät giaù trò. Töôïng xi maêng Phaät Thích Ca taïi Saøi Goøn Cuõng trong xöôûng ñieâu khaéc caù nhaân cuûa Leâ Thaønh Nhôn ôû 101 Nguyeãn Du, quaän 1, Saøi Goøn, pho töôïng Phaät Thích Ca baèng xi maêng coát theùp ñaõ xuaát hieän naêm 1974. Taùc phaåm khoâng chæ ñeïp, maø laï: caø sa quaán quanh thaân vaø phuû truøm ñoâi caùnh tay theo kieåu Colombo,(16) ñaáng Nhö Lai ung dung toïa thieàn vöõng chaõi baèng tö theá kieát giaø, treân ñuøi coù baøn tay phaûi ngöûa ra trong loøng baøn tay traùi vôùi ñaàu ñoâi ngoùn caùi chaïm nhau ñuùng daïng thieàn aán,(17) maét kheùp Töôïng Phaät Thích Ca trong vöôøn chuøa Hueä Nghieâm, quaän Bình Taân, TP HCM. hôø, muõi thaúng, mieäng mæm cöôøi, toùc AÛnh: Phanxipaêng. xoaén cuïc, tai daøi uoán khuùc. Baäc giaùc ngoä chaúng ngoài treân ñaøi hoa sen, maø treân toøa kim cang.(18) Caøng laï khi naém thoâng soá traéc ñaïc: chieàu ngang töôïng tính giöõa hai ñaàu goái = chieàu cao töôïng tính töø ñænh ñaàu ñeán maët ñeá = 4,5m. Chaúng phuø hôïp tyû leä töông öùng giaûi phaãu hoïc ngöôøi, theá maø troâng pho töôïng vaãn töï nhieân, hoaøn toaøn khoâng goø eùp göôïng gaïo. Tuyeät taùc ñoù hieän toïa laïc trong vöôøn chuøa Hueä Nghieâm(19) ñoái dieän Beán xe mieàn Taây, ñòa chæ 220/110/1 Ñoã Naêng Teá, phöôøng An Laïc A, quaän Bình Taân, TP HCM. Thöôïng toïa Thích Minh Thoâng hieän laøm phoù truï trì chuøa naøy, hoài töôûng: - Naêm 1977 hoaëc 1978, thaân nhaân cuûa ñieâu khaéc gia Leâ Thaønh Nhôn tha thieát ñeà nghò Phaät giaùo cung thænh pho töôïng Phaät Thích Ca. Nhò vò Hoøa thöôïng Thích Trí Thuû vaø Thích Trí Tònh cuøng moät soá taêng chuùng gheù saân bieät thöï 101 Nguyeãn Du, quaän 1, thaáy töôïng quaù phöông phi, quaù ñoà soä. Hoøa thöôïng Trí Thuû noùi raèng tu vieän Quaûng Höông Giaø Lam do thaày saùng laäp vaø truï trì nay quaù chaät heïp, chæ coù khaû naêng ñaët ñöôïc phaàn ñaàu töôïng naøy maø thoâi. Hoøa thöôïng Trí Tònh beøn quyeát ñònh ñöa töôïng veà chuøa Hueä
103 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 Nghieâm. Vaäy laø quyù thaày vieát ñôn xin Thuû töôùng Phaïm Vaên Ñoàng. Ñöôïc Thuû töôùng chaáp nhaän, chuøa Hueä Nghieâm beøn möôùn ngheä nhaân Baûy Chaùnh chæ huy nhoùm thôï phaân töôïng thaønh nhieàu khoái, ñoaïn duøng xe vaän taûi maø ñöa daàn. Thaáy khoaûng caùch giöõa hai ñaàu goái quaù daøi, hai thaày Trí Tònh vaø Böûu Hueä - Vieän tröôûng vaø Vieän phoù Tröôøng Cao ñaúng Phaät hoïc Hueä Nghieâm - cho thôï caét bôùt moãi chaân 5 taác, caû thaûy 1m, nhöng raùp laïi, oâi chao, khoù coi laøm sao. Phaûi raùp ñaày ñuû theo nguyeân taùc, moïi ngöôøi môùi maõn nhaõn. Ngay caû sôn phuû beân ngoaøi, chuøa cuõng choïn maøu y heät thuôû tröôùc. Töôïng Phaät Thích Ca cuûa Leâ Thaønh Nhôn ñöôïc an vò taïi chuøa Hueä Nghieâm naêm 1979. Toâi hoûi: - Töø khi rôøi toå quoác ñeán phuùt cuoái ñôøi, ñieâu khaéc gia Leâ Thaønh Nhôn ñaõ hai laàn hoài höông, laàn naøo cuõng ñeán chuøa Hueä Nghieâm ngaém nhìn pho töôïng maø anh aáy töøng ñaàu tö nhieàu taâm huyeát. Anh Nhôn phaùt bieåu gì vôùi chuøa veà quy caùch laép döïng töôïng Phaät Thích Ca aï? Thöôïng toïa Minh Thoâng töø toán: - Nghe phong thanh ñieâu khaéc gia Leâ Thaønh Nhôn veà thaêm coá quoác, coù gheù chuøa, nhöng chaúng thaáy aûnh gaëp ban giaùm töï cuøng taêng chuùng. Hy voïng raèng aûnh im laëng vì haøi loøng vôùi vò trí cuøng söï laép döïng töôïng Phaät Thích Ca taïi chuøa Hueä Nghieâm. - Moät soá ñaïo höõu ñaøm luaän raèng töôïng naøy coù giaù trò myõ thuaät, chöù khoâng coù giaù trò chieâm baùi. YÙ kieán noï chính xaùc chaêng? - Xem xeùt töø caû hai bình dieän ngheä thuaät laãn toân giaùo, theo toâi, pho töôïng Phaät Thích Ca cuûa ñieâu khaéc gia Leâ Thaønh Nhôn ñeàu raát ñeïp. Veà taùc phaåm naøy, anh Phanxipaêng nhaän ñònh ra sao? Beân coäi sala(20) nôû ñaày hoa keà pho töôïng ñang baøn, toâi ñaùp: - Phaät giaùo löu daáu aán ñaùng keå trong söï nghieäp cuûa Leâ Thaønh Nhôn. Ñöôïc phaùc thaûo baèng thaïch cao vaøo naêm 1987, boä töôïng Sinh, Laõo, Beänh, Töû cuûa anh Nhôn dieãn ñaït phaùp lyù “töù khoå” baèng ngheä thuaät taïo hình quaù ö tuyeät dieäu laø ví duï. Vôùi kieåu daùng Phaät toïa thieàn, caùc pho töôïng cuûa Leâ Thaønh Nhôn ñaõ khieán tæ khaâu(21) Trí Naêng khen ngôïi raèng nhôø “baøn tay vaøng vaø taâm thaønh” neân loaït taùc phaåm ñieâu khaéc aáy ñöôïc saùnh vôùi “nhöõng phaùp baûo sinh ñoäng”. Traùnh leä thuoäc caùc quy thöùc bieåu taû haøng loaït haûo töôùng cuûa ñaáng Theá toân, ngheä só taäp trung chaét loïc maûng khoái nhaèm taïo laäp taùc phaåm hoaønh traùng mang tính khaùi quaùt, maø bieåu caûm vôùi phong caùch rieâng höøng höïc noäi löïc. Töôïng ñoàng xuaát hieän naêm 1987 ñaõ ñöôïc Baûo taøng quoác gia Australia ôû thuû ñoâ Canberra söu taäp vaø tröng baøy. Ñoù laø töôïng nhoû, kích côõ ñaëc bieät 50x50cm gôïi nhôù töôïng 4,5x4,5m cuûa cuøng taùc giaû. Töôïng khaùc ñaõ phaùc thaûo baèng thaïch cao vôùi chieàu cao 2,5m, döï kieán hoaøn thaønh seõ cao 25m nhaèm ñaët taïi Vöôøn quoác gia Blue Mountains,(22) tuy nhieân hôïp ñoàng bò hoaõn laïi. Caû hai pho töôïng Sitting Buddha/Phaät ngoài vöøa keå ñaõ ñöôïc anh Nhôn thöïc hieän ôû UÙc, daãu moãi töôïng moät veû, song ñeàu tö theá kieát giaø chaéc khoûe treân toøa kim cang vaø ñoâi tay baét thieàn aán ñaët treân ñuøi töông
104 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 töï töôïng hieän an vò taïi chuøa Hueä Nghieâm. So saùnh thaàn thaùi dieän maïo laãn toång theå caû ba taùc phaåm, aét nhieàu ngöôøi ñoàng yù raèng töôïng ôû Vieät Nam bi- trí-duõng vaø sinh ñoäng hôn haún. Cuõng caàn theâm raèng Leâ Thaønh Nhôn coøn saùng taïo theo ñeà taøi Kitoâ giaùo, chaúng haïn töôïng ñoàng Ñöùc Meï Madonna ñaày caù tính ñaõ ñöôïc döïng trong khuoân vieân nhaø nghæ döôõng cuûa doøng Teân(23) mang teân Montserrat(24) naêm 2004. Töôïng xi maêng Trònh Hoaøi Ñöùc taïi Bình Döông Oaùi aêm thay, maõi ñeán nay, ñoâng ñaûo cö daân tænh Bình Döông vaãn chöa bieát danh tính laãn taøi naêng Leâ Thaønh Nhôn. Vì theá, ñaùng möøng xieát bao bôûi coù moät ngöôøi Bình Döông töøng traân troïng môøi ñieâu khaéc gia ñoàng höông saùng taùc pho töôïng ñeå ñaët taïi tænh nhaø vaøo naêm 1972: töôïng Trònh Hoaøi Ñöùc baèng xi maêng coát theùp trong saân tröôøng cuøng teân.(25) Thöù naêm 17/2/2011 nhaèm Teát Nguyeân tieâu Taân Maõo, laém ñoaïn ñöôøng saù ôû Bình Döông aùch taéc bôûi ñoâng ñaûo thieän nam tín nöõ töø thaäp phöông doàn veà tham döï leã hoäi chuøa Baø - nôi thôø Thieân Haäu Thaùnh Maãu.(26) Ñeå traùnh keït xe, nhaát laø nhöõng ñòa ñieåm maø caùc ñoaøn laân-sö-roàng gaàn xa troå taøi uoán eùo nhaûy muùa leo treøo nhaøo loän, chieác xe maùy chôû toâi phaûi len loûi uoán löôïn quanh co qua nhieàu ngoõ xoùm, ñeán Tröôøng THPT Trònh Hoaøi Ñöùc nôi phöôøng An Thaïnh, thò xaõ Thuaän An.(27) Maëc duø ngaøy ñoù Töôïng Trònh Hoaøi Ñöùc nôi saân Tröôøng THPT hoïc sinh toaøn tænh Bình Döông ñöôïc Trònh Hoaøi Ñöùc taïi thò xaõ Thuaän An, nghæ hoïc, nhöng Hieäu tröôûng Nguyeãn tænh Bình Döông. AÛnh: Phanxipaêng. Vaên Thuaän vaãn hieän dieän ôû tröôøng nhaèm ñoùn tieáp toâi. Sô ngoä, toâi hoûi ngay: - Anh Thuaän coù bieát ai laø taùc giaû pho töôïng Trònh Hoaøi Ñöùc chaêng? Nhaø giaùo Nguyeãn Vaên Thuaän xoa tay: - Thuaän laø hoïc troø cuõ cuûa tröôøng naøy, thi ñaäu lôùp 6 naêm 1971. Thaùng 3/2008, Thuaän ñöôïc ñieàu veà laøm Hieäu phoù; roài thaùng 12/2009 nhaän quyeát ñònh thaêng chöùc Hieäu tröôûng. Xin thöa thieät laø Thuaän chöa roõ teân taùc giaû pho töôïng Trònh Hoaøi Ñöùc. - Naêm 1972, nhaø giaùo naøo laøm Hieäu tröôûng? - Daï, thaày Nguyeãn Vaên Phuùc. Thaày Phuùc nay ñaõ höu trí, nhaø gaàn tröôøng. Thuaän ñieän thoaïi môøi thaày Phuùc ñeán ngay.
105 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 Chaøo ñôøi naêm 1942 taïi ñòa phöông, gaàn chôï Buùng, Nguyeãn Vaên Phuùc nguyeân laø hoïc sinh khoùa ñaàu tieân cuûa Tröôøng Trung hoïc Trònh Hoaøi Ñöùc. Toát nghieäp Ñaïi hoïc Sö phaïm Ñaø Laït, Nguyeãn Vaên Phuùc quay laïi queâ höông An Thaïnh giaûng daïy tröôøng xöa vaøo naêm 1965, ñeán naêm 1969 laøm phuï taù giaùm hoïc, roài ñöôïc boå nhieäm chöùc vuï Hieäu tröôûng giai ñoaïn 1972-1974. Luùc taùi laäp Tröôøng THPT Trònh Hoaøi Ñöùc, nhaø giaùo Nguyeãn Vaên Phuùc laïi ñöôïc môøi laøm Hieäu tröôûng nieân khoùa 1990-1991. Môùi gaëp, nhaø giaùo Nguyeãn Vaên Phuùc vui veû trao toâi baøi Söï ra ñôøi, bieán maát, roài taùi xuaát hieän cuûa moät ngoâi tröôøng do oâng ñieåm laïi lòch söû cô sôû giaùo duïc naøy, coù ñoaïn: “Caøng lieân quan ñeán söï ra ñôøi vaø tröôûng thaønh cuûa tröôøng Trònh Hoaøi Ñöùc, khoâng theå khoâng ñeà caäp ñeán moät söï kieän quan troïng laø vieäc döïng töôïng vò danh nhaân maø nhöõng ngöôøi saùng laäp tröôøng ñaõ choïn ñeå ñaët teân cho tröôøng. YÙ töôûng döïng töôïng vò danh nhaân coù nhieàu coáng hieán veà maët vaên hoùa ñoái vôùi phaàn laõnh thoå phía Nam cuûa toå quoác noùi chung vaø vuøng Saøi Goøn-Gia Ñònh laãn phuï caän noùi rieâng, trong khuoân vieân tröôøng ñeå laøm ngoïn ñuoác trí tueä vaø nhaân caùch soi ñöôøng cho caùc theá heä hoïc sinh vaø thaày coâ giaûng daïy, hình thaønh vaøo nhöõng naêm ñaàu cuûa thaäp kyû 1970, khi maø tröôøng Trònh Hoaøi Ñöùc ñaõ tröôûng thaønh vaø coù nhöõng böôùc phaùt trieån aán töôïng veà nhieàu maët. Ngöôøi ñöôïc choïn löïa ñeå giao nhieäm vuï heä troïng ñoù laø nhaø ñieâu khaéc noåi tieáng Leâ Thaønh Nhôn. Vieäc döïng töôïng ñaõ ñöôïc cöû haønh long troïng trong moät buoåi leã kyû nieäm moät chaëng ñöôøng phaùt trieån quan troïng cuûa tröôøng Trònh Hoaøi Ñöùc vaøo naêm 1972, ñaët döôùi söï chuû toïa cuûa oâng Nguyeãn Thanh Lieâm, phuï taù ñaëc bieät cuûa oâng Toång tröôûng Giaùo duïc khi ñoù laø Nguyeãn Khaéc Tónh,(28) vaø söï chöùng kieán cuûa caùc caáp laõnh ñaïo cao nhaát cuûa tænh Bình Döông vaø ñoâng ñaûo quan khaùch.” Nhaø giaùo Nguyeãn Vaên Phuùc töôøng thuaät: - Naêm 1972, toâi nhôø moät ñoàng nghieäp ôû Bieân Hoøa laø nhaø giaùo Nguyeãn Ngoïc Phaùt môøi nhaø ñieâu khaéc Leâ Thaønh Nhôn saùng taùc töôïng Trònh Hoaøi Ñöùc. Töôïng ñöôïc hoaøn taát taïi tröôøng Cao ñaúng Myõ thuaät trang trí Ñoàng Nai. Nhaø tröôøng möôïn chieác xe taûi GMC ñeán ñoù röôùc töôïng veà. (29) Pho töôïng baùn thaân Trònh Hoaøi Ñöùc baèng xi maêng coát theùp, cao 92cm, khoaûng caùch roäng nhaát laø caëp caùnh chuoàn xoøe ngang treân muõ phoác ñaàu(30) ño ñöôïc 88cm. Vôùi boá cuïc ñaêng ñoái, Leâ Thaønh Nhôn xuaát saéc taùi hieän moät nhaø thô kieâm nhaø vaên kieâm nhaø söû hoïc löøng laãy ôû Vieät Nam theá kyû XVIII, laïi laø coâng thaàn cuûa vöông trieàu Nguyeãn. Soaïn giaû boä saùch Gia Ñònh thaønh thoâng chí(31) khoaùc trieàu phuïc, ñöôïc Leâ Thaønh Nhôn kheùo leùo ñaép noåi chuoãi hoa vaên phuø hôïp leân muõ vaø aùo. Töôïng döïng treân beä granito khoái laêng truï maët ñeá hình vuoâng ñöôïc xaây giöõa hoà troøn nho nhoû, quay löng ra quoác loä 13. Beä töôïng coù gaén bieån mica chöõ nhaät neàn xanh, chöõ traéng: Hieäp bieän ñaïi hoïc só Trònh Hoaøi Ñöùc (1765-1825) Nhaø giaùo Nguyeãn Vaên Phuùc vuoát maùi toùc baïc:
106 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 - Naêm 1972, döïng töôïng vaäy laø phuø hôïp vôùi ñaát ñai, phoøng oác cuûa tröôøng thuôû ñoù. Hieän nay, tröôøng ñöôïc kieán truùc khang trang theo quy moâ môùi, laïi vöøa xaây nhaø truyeàn thoáng aùn ngöõ, do ñoù töôïng bò chìm khuaát. Baây giôø, caàn phaûi tìm vò trí thích hôïp ñeå chuyeån töôïng ñeán. Toâi ñeà nghò: - Nguyeân taùc töôïng Trònh Hoaøi Ñöùc cuûa Leâ Thaønh Nhôn neân ñaët ngoaøi trôøi, ñöøng tröng trong phoøng. Xeùt khuoân vieân tröôøng hieän nay, vò trí toái öu ñeå chuyeån töôïng naøy ñeán laø ngay tröôùc coät côø. Töôïng ñöôïc döïng trang troïng choã aáy, caûnh quan tröôøng chaéc chaén xinh xaén hôn haún, vaø höõu ích nhaát laø hoïc sinh, giaùo vieân, cuøng quan khaùch muoân phöông tieän chieâm ngöôõng. Hieäu tröôûng Nguyeãn Vaên Thuaän phaán khôûi: - Voâ cuøng baát ngôø vaø haïnh phuùc khi ñöôïc bieát pho töôïng naøy do Leâ Thaønh Nhôn saùng taùc. Taïi tænh Bình Döông coù taùc phaåm cuûa ñieâu khaéc gia kieâm hoïa só kieâm nhaø giaùo taøi ba goác gaùc Bình Döông, ñoù laø ñieàu heát söùc quyù baùu. Hoaøn toaøn taùn thaønh yù kieán hôïp tình hôïp lyù cuûa anh Phanxipaêng, nhaø tröôøng seõ chuyeån töôïng Trònh Hoaøi Ñöùc ñeán giöõa saân, ngay tröôùc coät côø. Phanxipaêng CHUÙ THÍCH (1) Leâ Thaønh Nhôn töøng giaûi nghóa trong chöông trình Vieät ngöõ do ñaøi Radio Australia phaùt thanh cuoái thaùng 12/1998 vaø ñaàu thaùng 1/1999: “Eden ôû ñaây khoâng phaûi laø vöôøn ñòa ñaøng maø chæ laø moät nieàm vui troïn veïn.” (2) Thuoäc chaâu AÂu, Coâng quoác Monaco coù dieän tích chæ 1,95km2 (nhoû thöù nhì theá giôùi, sau Vatican), daân soá thoáng keâ naêm 2008 laø 32.796 ngöôøi (neân Monaco trôû thaønh nöôùc coù maät ñoä daân cö cao nhaát hoaøn vuõ). Monaco theo cheá ñoä quaân chuû laäp hieán, duøng tieáng Phaùp laøm ngoân ngöõ chính thöùc. OÂ liu laø loaøi thöïc vaät ñöôïc ñònh danh khoa hoïc Olea eurppaea L. thuoäc hoï Laøi Oleaceae. (3) Tieáng Anh: olive. Tieáng Phaùp: olivier. Tieáng Ñan Maïch vaø tieáng Na Uy: oliven. Tieáng Boà Ñaøo Nha: oliveira. Tieáng Ba Lan: oliwka. Tieáng Haø Lan: olijf. Tieáng Thoå Nhó Kyø: zeytin. Tieáng Ukraina: маслина. Tieáng Nga: олива. Tieáng Hoa: 橄欖 - Bính aâm phaùt gan lan, aâm Haùn Vieät phaùt caûm laõm. (4) Töùc Phan Vaên San, naêm 1900 chuyeån ñoåi phöông danh thaønh Phan Boäi Chaâu, töï Haûi Thu, hieäu Saøo Nam, Vieät Ñieåu, Ñoäc Tænh Töû, Haõn Maõn Töû / Haõn Maïn Töû v.v... Ruùt töø Baøi ca chuùc Teát thanh nieân do Phan Boäi Chaâu saùng taùc theo theå haùt noùi / haùt aû ñaøo / (5) ca truø dòp caän Teát Ñinh Maõo 1927 taïi Beán Ngöï, Hueá. (6) Ñaøi Phaùt thanh Hueá laø nôi cheá ñoä Ngoâ Ñình Dieäm söû duïng vuõ khí ñaøn aùp Phaät töû ñeâm 8/5/1963 nhaèm ngaøy Raèm thaùng Tö naêm Quyù Maõo, ñuùng ñaïi leã Phaät ñaûn Phaät lòch 2507, khieán 8 ngöôøi cheát vaø nhieàu ngöôøi bò thöông. Ngaøy 27/2/1966 nhaèm ngaøy 8 thaùng Hai naêm Bính Ngoï, ngaøy leã vía Ñöùc Phaät xuaát gia, khaùnh thaønh Ñaøi töôûng nieäm Thaùnh töû ñaïo cao 6m ñöôïc xaây döïng theo ñoà aùn thieát keá cuûa kyõ sö Ngoâ Naãm taïi goùc saân cuûa Ñaøi Phaùt thanh Hueá. Naêm 2009, toaøn boä coâng trình xaây döïng nôi ñaây bò san baèng, chæ coøn Ñaøi töôûng nieäm Thaùnh töû ñaïo taïi giao loä Leâ Lôïi - Nguyeãn Ñình Chieåu. (7) Thieàn sö Lieãu Quaùn coù theá danh Leâ Thieät Dieäu (1667-1742), chaøo ñôøi taïi laøng Baïch Maõ, huyeän Ñoàng Xuaân, tænh Phuù Yeân. Naêm 6 tuoåi, moà coâi meï, 12 tuoåi, cha ñöa ñeán chuøa Hoäi Toân thoï giaùo vôùi Hoøa thöôïng Teá Vieân. Ra Hueá hoïc ñaïo, ñaéc phaùp vôùi Toå sö Minh Hoaèng Töû Dung. Khai sôn Toå ñình Thieàn Toân cuøng caùc chuøa Vieân Thoâng vaø Vieân Giaùc ôû Hueá. Saùng laäp chi phaùi Thieân Thai Thieàn Toân töùc chi phaùi Lieãu Quaùn thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá chaùnh toâng.
107 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 (8) http://www.lieuquanhue.com.vn/index.php/14/68/784.html Chuyeån theå töø cuoán truyeän Cleopatra cuûa nhaø vaên kieâm nhaø baùo ngöôøi YÙ laø Carlo Maria (9) Franzero xuaát baûn naêm 1957, phim Cleopatra daøi 244 phuùt ñöôïc haõng 20th Century Fox (Hoa Kyø) saûn xuaát naêm 1963. Phim do Joseph Leo Mankiewicz ñaïo dieãn, Elizabeth Taylor/Liz Taylor (1932-2011) thuû vai nöõ hoaøng Ai Caäp Cleopatra VII Philopator. Danh xöng Cleopatra ghi theo caùc tieáng Latinh, Anh, YÙ, Romania, Haø Lan, Taây Ban Nha; coøn caùc tieáng Ñöùc, Seùc, Ba Lan, Ñan Maïch, Na Uy, Thoå Nhó Kyø ghi Kleopatra; tieáng Boà Ñaøo Nha ghi Cleoùpatra; tieáng Phaùp ghi Cleùopaâtre; tieáng Hy Laïp ghi Κλεοπάτρα; tieáng Ukraina vaø tieáng Nga ghi Клеопатра; tieáng Hoa ghi 克娄巴特拉 - Bính aâm phaùt Keøloùubaøteølaø, aâm Haùn Vieät phaùt Khaéc Laâu Ba Ñaëc Laïp. Phieân aâm danh töø tieáng Phaùp moi nhaèm thay ñaïi töø nhaân xöng ngoâi thöù nhaát soá ít duøng trong (10) boái caûnh thaân maät, nghóa laø toâi. Granito/traùt maøi, ñöôïc taäp 2 Töø ñieån baùch khoa Vieät Nam (Haø Noäi, 2002) giaûi thích: “Ñaù nhaân (11) taïo, cheá töø vaät lieäu hoãn hôïp ñeå traùt caùc beà maët cuûa nhaø vaø coâng trình. Granito goàm coù xi maêng traéng, boät ñaù traéng, boät maøu, ñaù haït löïu côõ 3-8mm. Sau khi traùt maët 24 giôø, baét ñaàu maøi. Tuøy ñoái töôïng traùt (töôøng, caàu thang, neàn nhaø v.v...) maø tyû leä vaät lieäu cuûa 4 thaønh phaàn naøy khaùc nhau. Ñoái vôùi nhöõng coâng trình coù yeâu caàu xaây döïng cao (nhaø haùt, nhaø baûo taøng), khi maët granite ñaõ khoâ, ngöôøi ta coøn duøng daàu thoâng thoa khaép roài ñaùnh xi boùng.” Pho töôïng naøy baáy laâu coøn mang nhöõng teân khaùc nhö Thieáu nöõ Vieät Nam vaø Meï Vieät Nam. (12) Qua laù thö vöøa daãn cuûa ñieâu khaéc gia Leâ Thaønh Nhôn, töø nay thieát nghó moïi ngöôøi neân goïi töôïng baèng teân Coâ gaùi Vieät Nam. (13) Nhan ñeà taäp thô aán haønh naêm 1937 cuûa Nam Traân (1907-1967). (14) Nhaø Tröng baøy taùc phaåm ngheä thuaät Ñieàm Phuøng Thò ñöôïc khaùnh thaønh taïi soá 01 Phan Boäi Chaâu, Hueá ngaøy 25/2/1994. Coù theå tham khaûo baøi vaø aûnh “Ñoäc ñaùo tranh töôïng Ñieàm Phuøng Thò” cuûa Phanxipaêng ñaêng treân taïp chí Kieán thöùc ngaøy nay soá 696 (10/12/2009). (15) Trung taâm Ngheä thuaät Leâ Baù Ñaûng ñöôïc khai tröông taïi 15 Leâ Lôïi, Hueá ngaøy 4/6/2006. (16) Colombo/Khaû Luaân Pha laø thuû ñoâ ñaûo quoác Sri Lanka/Tích Lan. Töôïng Phaät ñaép caø sa kieåu Colombo ñaàu tieân ôû Vieät Nam laø Thích Ca Phaät Ñaøi ñöôïc ñieâu khaéc gia Phuùc Ñieàn taïo taùc hoaøn maõn vaøo naêm 1962 treân söôøn nuùi Lôùn, Vuõng Taøu. Coù theå tham khaûo baøi “Thích Ca Phaät Ñaøi ôû Vuõng Taøu vaø Nha Trang” cuûa Phanxipaêng ñaêng treân taïp chí Theá giôùi môùi soá 887 (3/6/2010). (17) Thuû aán naøy coù teân thieàn aán / 禪印, goïi theo tieáng Sankrit laø dhyaøni-mudraø. (18) Kim cang baûo toøa/金剛宝座, tieáng Sankrit laø Vajraøsana, tieáng Pali laø Vajiraøsana, chæ nôi Phaät Thích Ca ngoài chöùng Voâ Thöôïng Chaùnh Ñaúng Chaùnh Giaùc. Di tích hieän ñöôïc baûo toàn taïi Boà Ñeà Ñaïo Traøng/Bodh Gaya thuoäc bang Bihar, AÁn Ñoä. (19) Chuøa Hueä Nghieâm ñöôïc Hoøa thöôïng Thích Thieän Hoøa khôûi laäp ngaøy 11/11/1962. Giai ñoaïn 1963-1985, ñaây laø nôi ñaøo taïo chö taêng, traûi qua caùc hieäu danh: Tröôøng Trung ñaúng Phaät hoïc chuyeân khoa, Phaät hoïc vieän Hueä Nghieâm, Vieän Cao ñaúng Phaät hoïc Hueä Nghieâm. (20) Sala coøn mang caùc teân khaùc: ngoïc kyø laân, thaùnh hoa, phaùp hoa v.v... Loaøi thöïc vaät naøy ñöôïc ñònh danh khoa hoïc Couroupita guianensis Aubl. thuoäc hoï Loäc vöøng Lecythidaceae. (21) Tæ khaâu coøn ñöôïc goïi tæ khöu, tæ khieâu, tæ kheo, tì kheo. Chöõ Haùn ghi 比丘. Ñoù laø phieân aâm danh töø Phaïn ngöõ: bhikṣu trong Baéc Phaïn (Sanskrit) vaø bhikkhu trong Nam Phaïn (Paøli), ñoïc phích khu, nghóa goác laø khaát só/ngöôøi aên xin, nghóa phaùt sinh laø nam giôùi xuaát gia, soáng khoâng nhaø, hoaït ñoäng chính goàm thieàn ñònh vaø giaûng ñaïo. (22) Taïi Australia, caùch thaønh phoá Sydney 48km, Vöôøn quoác gia Blue Mountains thuoäc bang New South Wales coù ngoïn nuùi cao nhaát mang teân Blue Mountain, cao 2.228m. (23) Ñöôïc thaønh laäp naêm 1535 taïi Paris, Phaùp, bôûi Íñigo Loùpez de Loyola - ngöôøi Taây Ban Nha goác xöù Basque - cuøng caùc coäng söï vieân, doøng Teân coøn goïi laø doøng Chuùa Gieâsu, tieáng Latinh ghi Societas Jesu, vieát taét s.j. (24) Cuøng thuoäc bang Victoria, nhaø nghæ döôõng Montserrat cuûa doøng Teân ôû thaønh phoá Alexandra, caùch Melbourne 132km.
108 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 (25) Tröôøng trung hoïc coâng laäp ñaàu tieân cuûa tænh Bình Döông laø Tröôøng Trònh Hoaøi Ñöùc do nhaø giaùo Tröông Vaên Di, Hieäu tröôûng Tröôøng Tieåu hoïc coäng ñoàng Buùng, vaän ñoäng xin xaây caát roài khai giaûng nieân khoùa ñaàu tieân 1955-1956. Ñeán naêm 1976, tröôøng ngöng hoaït ñoäng. Thaùng 10/1990, Tröôøng THPT Trònh Hoaøi Ñöùc ñöôïc taùi laäp. (26) Tænh Bình Döông hieän coù 3 chuøa Baø, thôø Thieân Haäu Thaùnh Maãu: 1 ôû thò xaõ Thuû Daàu Moät vaø 2 ôû thò xaõ Thuaän An. (27) Naêm 1955, Tröôøng Trung hoïc Trònh Hoaøi Ñöùc ra ñôøi taïi xaõ An Thaïnh, quaän Laùi Thieâu, tænh Thuû Daàu Moät. Ngaøy 22/10/1956, chính quyeàn Vieät Nam Coäng Hoøa ban haønh Saéc leänh 143- NV nhaèm giaûi theå tænh Thuû Daàu Moät ñeå laäp tænh Bình Döông vaø moät phaàn tænh Bình Long. Ngaøy 2/7/1976, tænh Bình Döông vaø tænh Bình Phöôùc (goàm 2 tænh Bình Long vaø Phöôùc Long) hôïp thaønh tænh Soâng Beù; goïi caùc quaän laø huyeän. Ngaøy 11/3/1977, hôïp nhaát 2 huyeän Laùi Thieâu vaø Dó An thaønh huyeän Thuaän An. Thaùng 3/1994, xaõ An Thaïnh ñöôïc naâng caáp leân thaønh thò traán An Thaïnh thuoäc huyeän Thuaän An. Ngaøy 6/11/1996, tænh Soâng Beù laïi taùch ñoâi nhö cuõ, thaønh 2 tænh Bình Döông vaø Bình Phöôùc. Ngaøy 23/7/1999, taùch huyeän Thuaän An thaønh 2 huyeän Thuaän An vaø Dó An. Thöïc thi Nghò quyeát 04/NQ-CP do Thuû töôùng Nguyeãn Taán Duõng kyù ngaøy 13/1/2011, huyeän Thuaän An trôû thaønh thò xaõ Thuaän An, thò traán An Thaïnh trôû thaønh phöôøng An Thaïnh. (28) Chính xaùc thì hoï teân laø Ngoâ Khaéc Tænh, döôïc só. (29) Thöïc teá, teân Tröôøng Cao ñaúng Myõ thuaät trang trí Ñoàng Nai xuaát hieän töø naêm 1988 ñeán nay. Thôøi kyø 1964-1976 laø Tröôøng Kyõ thuaät Bieân Hoøa. Ban sô, giai ñoaïn 1903-1913 laø Ecole de Professionnelle de Bienhoa, daân Vieät quen goïi laø Tröôøng Baù ngheä Bieân Hoøa. (30) Muõ phoác ñaàu/phaùc ñaàu/oâ sa/xung thieân thoaït tieân laø moät kieåu khaên ñoäi ñaàu, coù 4 daûi goàm 2 daûi buoäc sau gaùy vaø 2 daûi buoäc treân ñænh ñaàu. Daàn daø, muõ coù nhöõng thay ñoåi, deã nhaän ra nhaát laø 2 daûi sau bieán thaønh caëp caùnh chuoàn, do ñoù tieáng Vieät quen goïi muõ caùnh chuoàn. (31) Laø thö tòch troïng yeáu veà mieàn Nam nöôùc ta thôøi Nguyeãn, Gia Ñònh thaønh thoâng chí goàm 6 quyeån do Trònh Hoaøi Ñöùc bieân soaïn baèng chöõ Haùn vaø chöõ Noâm. Saùch ñöôïc G. Aubaret dòch sang tieáng Phaùp vôùi nhan ñeà Histoire et description de la Basse Cochinchine (Paris, 1863). Saùch naøy coù nhöõng baûn dòch sang Vieät ngöõ cuûa Nguyeãn Moäng Khöông cuøng Nguyeãn Ngoïc Tænh ñöôïc Ñaøo Duy Anh hieäu ñính vaø chuù thích (Haø Noäi, 1964), Tu Trai Nguyeãn Taïo (Saøi Goøn, 1972), Lyù Vieät Duõng (Ñoàng Nai, 2004). Taïi Trung Hoa, Gia Ñònh thaønh thoâng chí ñöôïc Ñôùi Khaû Lai chuyeån thaønh chöõ Haùn giaûn theå, Döông Baûo Quaân hieäu chuù (Trònh Chaâu, 1991). TOÙM TAÉT Baøi vieát môû ñaàu vôùi phaàn trình baøy tieåu söû ñieâu khaéc gia kieâm hoïa só kieâm nhaø giaùo Leâ Thaønh Nhôn (1940-2002), tieáp ñoù neâu nhieàu thoâng tin ñaëc saéc baèng vaên baûn laãn hình aûnh lieân quan nhöõng pho töôïng ngoaøi trôøi taïi ñaát nöôùc Vieät Nam cuûa ngheä só taïo hình xuaát saéc naøy. ÔÛ Hueá hieän coù caùc töôïng ñoàng Phan Boäi Chaâu vaø Quaùn Theá AÂm. ÔÛ Thaønh phoá Hoà Chí Minh hieän coù caùc töôïng xi maêng coát theùp Coâ gaùi Vieät Nam (taùc phaåm ñieâu khaéc naøy saép chuyeån veà Hueá) vaø Phaät Thích Ca. ÔÛ Bình Döông coù töôïng xi maêng coát theùp Trònh Hoaøi Ñöùc. ABSTRACT OUTDOOR STATUES BY SCULPTOR LEÂ THAØNH NHÔN The article begins with the biography of Leâ Thaønh Nhôn, sculptor, painter and educator (1940-2002); then special information in writing texts and pictures relating to outdoor statues by this artist in Vietnam. In Hueá, there are bronze statues of the patriot Phan Boäi Chaâu and Quaùn Theá AÂm (Bodhisattva of Mercy). In Hoà Chí Minh city, there are reinforced concrete statues of Vietnamese Girl (this masterpiece is being removed to Hueá) and Buddha Saøkyamuni; and the reinforced concrete statue of Trònh Hoaøi Ñöùc (a Vietnamese general under the reign of the Nguyeãn dynasty) in Bình Döông province.