Báo cáo tổng kết chuyên đề nghiên cứu khoa học: Phương pháp luận nghiên cứu sử dụng hợp lý tài nguyên vũng – vịnh

Chia sẻ: Nhieu DV | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:0

Thêm vào BST

Báo xấu

70
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài phân loại hệ thống vũng – vịnh ven bờ thuộc các thuộc tính cơ bản của chúng; các chỉ tiêu hình thái động lực vũng – vịnh và phân vùng tự nhiên; tiếp cận quản lý tổng hợp đối với sử dụng hợp lý tài nguyên vũng – vịnh; nhận thức về mô hình sử dụng hợp lý cho một số đối tượng vũng – vịnh cụ thể.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo tổng kết chuyên đề nghiên cứu khoa học: Phương pháp luận nghiên cứu sử dụng hợp lý tài nguyên vũng – vịnh

ViÖn Khoa häc vµ c«ng nghÖ ViÖt Nam ViÖn Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng biÓn _____________________________________________ §Ò tµi cÊp Nhµ n−íc KC. 09 - 22 §¸nh gi¸ hiÖn tr¹ng, dù b¸o biÕn ®éng vµ ®Ò xuÊt gi¶i ph¸p sö dông hîp lý tµi nguyªn mét sè vòng - vÞnh chñ yÕu ven bê biÓn ViÖt Nam Chñ nhiÖm: TS. TrÇn §øc Th¹nh Phã chñ nhiÖm: TS. Mai Träng Th«ng TS. §ç C«ng Thung Th− ký: TS. NguyÔn H÷u Cö b¸o c¸o tæng kÕt chuyªn ®Ò Ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh Thùc hiÖn: TS. TrÇn §øc Th¹nh, TS. NguyÔn H÷u Cö CN. Bïi V¨n V−îng, KS. NguyÔn ThÞ Kim Anh 6125-8 26/9/2006 nhieu.dcct@gmail.com H¶i Phßng, 2005
ViÖn Khoa häc vµ c«ng nghÖ ViÖt Nam ViÖn Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng biÓn §Ò tµi cÊp Nhµ n−íc KC. 09 - 22 §¸nh gi¸ hiÖn tr¹ng, dù b¸o biÕn ®éng vµ ®Ò xuÊt gi¶i ph¸p sö dông hîp lý tµi nguyªn mét sè vòng - vÞnh chñ yÕu ven bê biÓn ViÖt Nam Chñ nhiÖm: TS. TrÇn §øc Th¹nh Phã chñ nhiÖm: TS. Mai Träng Th«ng TS. §ç C«ng Thung Th− ký: TS. NguyÔn H÷u Cö Chuyªn ®Ò Ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh Thùc hiÖn: TS. TrÇn §øc Th¹nh, TS. NguyÔn H÷u Cö CN. Bïi V¨n V−îng, KS. NguyÔn ThÞ Kim Anh H¶i Phßng, 2005 nhieu.dcct@gmail.com 1
Më ®Çu Sö dông hîp lý tµi nguyªn thiªn nhiªn lµ mét chñ ®Ò träng t©m cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Vòng - vÞnh lµ mét bé phËn cña vïng biÓn ven bê, nªn viÖc sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh còng n»m trong khu«n khæ cña sö dông hîp lý tµi nguyªn d¶i ven bê. Tuy nhiªn, ë d¶i ven bê biÓn tån t¹i c¸c thùc thÓ tù nhiªn kh¸c nhau nh− cöa s«ng, ®Çm ph¸, vòng - vÞnh vµ vïng biÓn hë. Mçi thùc thÓ cã chñng lo¹i vµ cÊu tróc tµi nguyªn kh¸c nhau, ®ång thêi, ®Æc ®iÓm ®éng lùc vµ tiÕn ho¸ chóng, nh÷ng vÊn ®Ò m«i tr−êng n¶y sinh khi khai th¸c tµi nguyªn, møc ®é rñi ro do thiªn tai khi sö dông tµi nguyªn còng rÊt kh¸c nhau, ®ßi hái nh÷ng c¸ch thøc riªng cho tõng lo¹i h×nh thuû vùc ven bê. ë ViÖt Nam, vòng - vÞnh lµ ®èi t−îng ®Þa lý kh¸ quen thuéc, nh−ng cßn Ýt ®−îc nghiªn cøu cã hÖ thèng. V× vËy, cßn rÊt thiÕu c¸c ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ quy chuÈn vÒ khoa häc ®Ó cã c¸c m« h×nh qu¶n lý, khai th¸c vµ sö dông hîp lý. Do tÝnh chÊt míi mÎ cña vÊn ®Ò, ®Ò tµi KC.09 - 22 “§¸nh gi¸ hiÖn tr¹ng, dù b¸o biÕn ®éng vµ ®Ò xuÊt gi¶i ph¸p sö dông hîp lý tµi nguyªn mét sè vòng - vÞnh chñ yÕu ven biÓn ViÖt Nam” ®Æt ra nhiÖm vô chuyªn ®Ò x¸c ®Þnh c¬ së ph−¬ng ph¸p luËn cho nghiªn cøu sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh. Néi dung chñ yÕu chuyªn ®Ò nh»m lµm râ c¸c luËn cø sau ®©y: - Ph©n lo¹i hÖ thèng vòng - vÞnh ven bê biÓn vµ c¸c thuéc tÝnh c¬ b¶n cña chóng. - C¸c chØ tiªu h×nh th¸i ®éng lùc vòng - vÞnh vµ ph©n vïng tù nhiªn chóng. - NhËn thøc míi vÒ gi¸ trÞ, ph−¬ng thøc vµ môc ®Ých sö dông tµi nguyªn vòng - vÞnh. - TiÕp cËn qu¶n lý tæng hîp ®èi víi sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh. - NhËn thøc vÒ m« h×nh sö dông hîp lý cho mét ®èi t−îng vòng - vÞnh cô thÓ. NhËn thøc vÒ ph−¬ng ph¸p luËn lµ mét qu¸ tr×nh. V× vËy, nh÷ng ý t−ëng ®Ò xuÊt trong chuyªn ®Ò nµy míi chØ lµ b−íc ®Çu. Thùc tiÔn sö dông cho nh÷ng nghiªn cøu, ®¸nh gi¸ chuyªn s©u sau nµy hy väng sÏ ®ãng gãp vµ hoµn chØnh Ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh. nhieu.dcct@gmail.com I. Nh÷ng vÊn ®Ò chung 1. TÇm quan träng cña vòng - vÞnh ®èi víi ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi 2
C¸c vòng - vÞnh rÊt phæ biÕn ë bê biÓn nhiÒu quèc gia trªn thÕ giíi, v× thÕ tµi nguyªn cña chóng lµ ®èi t−îng ®iÒu tra nghiªn cøu quan träng vµ chñ yÕu nh»m môc ®Ých ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi vµ an ninh quèc phßng. C¸c n−íc ph¸t triÓn cã nhiÒu vòng - vÞnh nh−: Mü, Nga, NhËt B¶n, Canada vµ Italia tõ l©u ®· tiÕn hµnh ®iÒu tra nghiªn cøu toµn diÖn vµ chi tiÕt tµi nguyªn phi sinh vËt vµ sinh vËt. ë c¸c n−íc nµy c¸c ho¹t ®éng ®iÒu tra kh¶o s¸t hiÖn nay tËp trung vµo gi¸m s¸t, b¶o vÖ nguån tµi nguyªn vµ ®Æc biÖt chó träng ®Õn c¸c d¹ng tµi nguyªn m«i tr−êng nh»m ph¸t triÓn du lÞch sinh th¸i g¾n víi b¶o tån tù nhiªn biÓn. Do cã chiÕn l−îc quy ho¹ch vµ sö dông tµi nguyªn hîp lý, nhiÒu vòng - vÞnh cã c¶ng thuéc lo¹i lín nhÊt thÕ giíi (vÝ dô c¶ng: Yakohama, Osaka, Kobª ë NhËt, Pusan ë Hµn Quèc, Cao Hïng ë §oµi Loan, Vancourver ë Canada, Los - Angeles vµ Long Beaches ë Mü, v.v), ®ång thêi lµ c¸c trung t©m du lÞch, nghØ d−ìng næi tiÕng. C¸c vòng - vÞnh thuéc c¸c n−íc trong d¶i nhiÖt ®íi cã tµi nguyªn sinh vËt phong phó vµ ®a d¹ng cho phÐp ph¸t triÓn nghÒ c¸ biÓn. C¶nh quan ®Ñp vµ tµi nguyªn sinh vËt c¸c vÞnh, ®Æc biÖt lµ c¸c r¹n san h« trong vÞnh ®· mang l¹i lîi Ých kinh tÕ du lÞch biÓn rÊt lín cho c¸c n−íc trong khu vùc §«ng Nam ¸ nh− Malaysia, Indonesia, Philippin. Tuy nhiªn, còng ë nhiÒu n¬i, tµi nguyªn vòng - vÞnh bÞ khai th¸c c¹n kiÖt hoÆc bÞ suy tho¸i nghiªm träng do t¸c ®éng tiªu cùc cña con ng−êi. VÞnh Manila (Philippin) bÞ « nhiÔm do ho¹t ®éng c¶ng vµ c«ng nghiÖp gÇn nh− hñy ho¹i hoµn toµn tµi nguyªn sinh vËt trong vÞnh vµ cã mét dù ¸n dù kiÕn 3 tØ USD ®Ó phôc håi tµi nguyªn vµ m«i tr−êng cho vÞnh nµy. HiÖn nay, trªn thÕ giíi cã nh÷ng quan ®iÓm míi vÒ qu¶n lý vµ sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh cho mùc ®Ých ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Theo ®ã, tµi nguyªn m«i tr−êng vòng - vÞnh lµ mét nhãm tµi nguyªn ®Æc biÖt liªn quan ®Õn chÊt l−îng cuéc sèng vµ kh¶ n¨ng khai th¸c du lÞch, dÞch vô. Gi¸ trÞ tµi nguyªn còng ®−îc ®¸nh gi¸ theo ph−¬ng thøc sö dông trùc tiÕp, gi¸n tiÕp, l−u l¹i vµ b¶o tån. ViÖc sö dông hîp lý tµi nguyªn cã xu h−íng ®Æt trong khu«n khæ qu¶n lý tæng hîp vòng - vÞnh vµ dung hoµ c¸c m©u thuÉn lîi Ých. §Þnh h−íng nµy thÓ hiÖn trong kÕt qu¶ cña mét sè dù ¸n tr×nh diÔn cña UNDP ®èi víi tr−êng hîp vÞnh Batangas ë Philippin, vÞnh H¹ M«n ë Trung Quèc. Nh÷ng kÕt qu¶ ®iÒu tra, nghiªn cøu ®· cã cho thÊy, mÆc dï diÖn tÝch mÆt n−íc c¸c vòng - vÞnh chØ b»ng kho¶ng 1,1% diÖn tÝch ®Êt liÒn vµ kho¶ng 0,4% diÖn tÝch vïng biÓn, nh−ng lµ c¸c vÞ trÝ träng ®iÓm, v« cïng quan träng ®èi víi ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi vµ an ninh quèc phßng cña ®Êt n−íc. C¸c vòng - vÞnh lµ cöa më h−íng ra biÓn, ®èi ngo¹i, khai th¸c biÓn vµ b¶o vÖ chñ quyÒn l·nh h¶i. C¸c khu bê vòng - vÞnh, th−êng lµ ®ång b»ng thÒm biÓn hoÆc ®ång b»ng aluvi - biÓn tËp trung c¸c trung t©m d©n c−, kinh tÕ cña d¶i ven biÓn. NhiÒu thµnh phè vµ thÞ x· n»m trªn bê vÞnh nh−: CÈm Ph¶, H¹ Long, §µ N½ng, Quy Nh¬n, Nha Trang, Phan ThiÕt, R¹ch Gi¸. NhiÒu thµnh phè, thÞ x· lín kh¸c n»m c¹nh bê vòng - vÞnh trong tÇm d−íi 30 km nh− H¶i Phßng, §µ N½ng, nhieu.dcct@gmail.com Dung QuÊt, v.v. NhiÒu vòng - vÞnh cã vÞ trÝ chiÕn l−îc ®Æc biÖt quan träng ®èi víi an ninh quèc phßng nh− Cam Ranh, B¸i Tö Long, H¹ Long, §µ N½ng. 3
Søc hÊp dÉn ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi nãi trªn lµ nhê cã tµi nguyªn thiªn nhiªn vòng - vÞnh giµu vµ ®a d¹ng, kÓ c¶ tµi nguyªn phi sinh vËt, sinh vËt vµ tµi nguyªn m«i tr−êng. §iÒu kiÖn kÝn giã, n−íc s©u, Ýt bÞ sa båi cho phÐp nhiÒu c¶ng biÓn lín ®· vµ ®ang ®−îc quy ho¹ch x©y dùng ë c¸c vòng - vÞnh nh−: vÞnh B¸i Tö Long, Cöa Lôc, Ch©n M©y, §µ N½ng, Dung QuÊt, Quy Nh¬n, V¨n Phong vµ ®Æc biÖt lµ qu©n c¶ng ë vÞnh Cam Ranh. Sù ph¸t triÓn cña c¶ng vòng - vÞnh lµ tiÒn ®Ò ph¸t triÓn c¸c khu c«ng nghiÖp, dÞch vô khu vùc ven bê vÞnh kÌm theo ®« thÞ ho¸. Sù ph¸t triÓn giao th«ng - c¶ng cßn t¹o ra qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ lan to¶ trªn c¸c "vïng hÊp dÉn" réng lín, t¹o nªn m¹ch m¸u giao l−u kinh tÕ ch¶y kh¾p ®Êt n−íc vµ sang c¶ c¸c n−íc l©n cËn. Vòng - vÞnh lµ n¬i neo ®Ëu an toµn cho hÇu hÕt tµu thuyÒn vËn t¶i vµ ®¸nh c¸ trªn vïng biÓn ViÖt Nam mçi khi cã gi«ng b·o, sãng lín, ®¶m b¶o sinh m¹ng vµ tµi s¶n cho nh÷ng ng−êi khai th¸c biÓn. C¸c vòng - vÞnh cßn lµ n¬i cã hµng tr¨m bÕn c¸, c¶ng c¸ vµ c¸c c¬ së dÞch vô nghÒ c¸ biÓn ®i kÌm. §©y lµ n¬i xuÊt ph¸t ra kh¬i ®¸nh c¸, lµ ®Çu mèi tËp trung s¶n phÈm ®¸nh b¾t, tiªu thô cña hµng chôc ngµn ng− thuyÒn tõ c¸c ng− tr−êng xa gÇn. TÊt c¶ c¸c vòng - vÞnh ®Òu lµ ng− tr−êng ®¸nh b¾t truyÒn thèng ven bê cña nh©n d©n. TiÒm n¨ng nu«i trång h¶i s¶n cña chóng rÊt lín, ®Æc biÖt lµ nghÒ nu«i lång giµn n−íc mÆn ®ang ph¸t triÓn m¹nh c¸c ®èi t−îng cã gi¸ trÞ th−¬ng phÈm cao, cã nhu cÇu xuÊt khÈu lín nh−: t«m hïm, t«m só, c¸ song, ngäc trai, bµo ng−, v.v. Víi tæ hîp tµi nguyªn c¶nh quan rÊt ®Ñp, næi vµ ngÇm (hÇu hÕt c¸c vòng - vÞnh ®Òu cã r¹n san h«), n−íc biÓn trong s¹ch, b·i t¾m tèt, nhiÒu vòng - vÞnh trë thµnh c¸c trung t©m du lÞch næi tiÕng nh−: H¹ Long - B¸i Tö Long, Ch©n M©y, V¨n Phong, Phan ThiÕt, v.v. HiÖn nay, du kh¸ch ®Õn biÓn, phÇn lín g¾n víi vòng - vÞnh, ngµy cµng t¨ng, mang l¹i lîi Ých lín cho kinh tÕ du lÞch. C¸c vÞnh lµ n¬i cã nhiÒu kho¸ng s¶n quan träng nh−: c¸t thñy tinh, c¸t x©y dùng, ®¸ v«i, ®¸ èp l¸t, mÜ nghÖ, sa kho¸ng titan - zircon - monazit, v.v. C¸c vòng - vÞnh cã tµi nguyªn sinh vËt phong phó, ®a d¹ng. §a d¹ng sinh häc c¸c vòng - vÞnh ®Òu cao víi c¸c hÖ sinh th¸i ®Æc thï nh−: r¹n san h«, th¶m cá biÓn, b·i c¸t biÓn, b·i triÒu ®¸ ®¸y cøng vµ ®¸y mÒm. C¸c hÖ sinh th¸i vòng - vÞnh cã cÊu tróc, chøc n¨ng kh¸c nhau nh−ng nh×n chung ®Òu lµ n¬i c− tró, b·i gièng, b·i ®Î cña hµng ngµn loµi sinh vËt biÓn, v× thÕ cã ®a d¹ng sinh häc cao vµ tiÒm chøa nguån tµi nguyªn sinh vËt lín ë d¶i ven biÓn. Víi tµi nguyªn vËt thÓ phong phó, ®Æc biÖt lµ ®a d¹ng sinh häc cao, nhiÒu loµi quý hiÕm vµ c¶nh quan thiªn nhiªn ®Ñp, chÊt l−îng m«i tr−êng cßn tèt, nhiÒu vòng - vÞnh cã gi¸ trÞ vµ tiÒm n¨ng lín b¶o tån tù nhiªn. T¹i ®©y tÊt c¶ c¸c loµi ®éng, thùc vËt quý hiÕm, c¸c gi¸ trÞ c¶nh quan, gi¸ trÞ tù nhiªn kh¸c sÏ ®−îc b¶o vÖ, ph¸t triÓn vµ g×n gi÷ cho c¸c thÕ hÖ mai sau. VÞnh H¹ Long hai lÇn ®−îc c«ng nhËn lµ di s¶n thÕ giíi vÒ mü häc vµ ®Þa chÊt häc. NhiÒu vòng - vÞnh kh¸c chøa ®ùng hoÆc kÒ cËn c¸c khu b¶o tån thiªn nhiªn biÓn ®· hoÆc ®ang ®−îc x©y dùng nh−: B¸i Tö Long; Lan H¹ - H¹ Long (C¸t Bµ); Ch©n M©y (S¬n Chµ - H¶i nhieu.dcct@gmail.com V©n), Nha Trang (Hßn Mun), v.v. 2. Nhu cÇu sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh 4
HiÖn nay, søc Ðp ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi vµ d©n sè ®· dÉn ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò bÊt hîp lý vµ bøc xóc vÒ qu¶n lý vµ khai th¸c, sö dông tµi nguyªn vòng - vÞnh. NhiÒu lo¹i tµi nguyªn kÓ c¶ t¸i t¹o vµ kh«ng t¸i t¹o cã nguy c¬ bÞ khai th¸c qu¸ møc, c¹n kiÖt. Mét trong nh÷ng vÝ dô tiªu biÓu lµ sù huû ho¹i c¸c r¹n san h« t¹i c¸c vòng - vÞnh g©y tæn h¹i rÊt lín trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp, tr−íc m¾t vµ l©u dµi. Mét sè lo¹i tµi nguyªn quý, ch−a ®−îc sö dông cã hiÖu qu¶ ®· bÞ suy gi¶m nghiªm träng do c¸c ho¹t ®éng cña con ng−êi hñy ho¹i trùc tiÕp, hoÆc th«ng qua t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn m«i tr−êng, ®Æc biÖt lµ « nhiÔm, ph¸ vì c¶nh quan, c©n b»ng ®éng lùc vµ sinh th¸i vòng - vÞnh. ViÖc khai th¸c sö dông tµi nguyªn nhiÒu khi kh«ng ®óng môc ®Ých vµ gi¸ trÞ dÉn ®Õn hiÖu qu¶ thÊp vµ chÞu nhiÒu rñi ro, thiªn tai, hoÆc g©y ra c¸c t¸c ®éng m«i tr−êng tiªu cùc, hoÆc hËu qu¶ xÊu cho ho¹t ®éng kinh tÕ kh¸c. M©u thuÉn lîi Ých sö dông tµi nguyªn ngµy cµng c¨ng th¼ng, ®Æc biÖt gi÷a c¸c lÜnh vùc giao th«ng c¶ng, du lÞch vµ nghÒ c¸. Nhu cÇu b¶o vÖ tµi nguyªn ngµy cµng bøc xóc. Mét trong nh÷ng vÝ dô ®iÓn h×nh lµ vÊn ®Ò t−¬ng quan ph¸t triÓn c¶ng víi du lÞch vµ b¶o tån tù nhiªn ë c¸c vÞnh H¹ Long vµ V¨n Phong. Mét sè ®iÒu tra, nghiªn cøu b−íc ®Çu cho thÊy, sau nhiÒu n¨m, tµi nguyªn c¸c vòng - vÞnh ®· cã nh÷ng biÕn ®éng ®¸ng kÓ do t¸c ®éng cña tù nhiªn vµ con ng−êi. NhËn thøc vÒ tiÒm n¨ng vµ gi¸ trÞ sö dông cña chóng còng thay ®æi theo thêi gian. MÆt kh¸c, ¸p lùc ph¸t triÓn vµ m©u thuÉn lîi Ých sö dông ngµy cµng lín, ®ßi hái ph¶i cã mét nhËn thøc míi vÒ tµi nguyªn vòng - vÞnh ®Æt ra yªu cÇu cÊp b¸ch ph¶i dù tr÷, duy tr× vµ b¶o vÖ tµi nguyªn ®Ó ph¸t triÓn bÒn v÷ng kinh tÕ - x· héi c¸c khu vùc vòng - vÞnh, t©m ®iÓm cña kinh tÕ - x· héi d¶i ven bê. Tr−íc t×nh h×nh nh− vËy, viÖc thùc hiÖn ®Ò tµi nµy lµ hÕt søc cÇn thiÕt. 3. Môc ®Ých nghiªn cøu sö dông hîp lý vòng - vÞnh 3.1. §èi víi kinh tÕ - x∙ héi KÕt qu¶ nghiªn cøu sÏ phôc vô trùc tiÕp cho c¸c dù ¸n ®Çu t− ph¸t triÓn kinh tÕ vòng - vÞnh, c¸c dù ¸n b¶o vÖ m«i tr−êng, b¶o tån tù nhiªn vµ c¸c ph−¬ng ¸n phßng thñ quèc gia; sÏ ®−îc sö dông cho c¸c c¬ quan qu¶n lý, lËp qui ho¹ch trung −¬ng vµ ®Þa ph−¬ng, ®Æc biÖt lµ c¸c tØnh träng ®iÓm cã vòng - vÞnh nh− Qu¶ng Ninh, H¶i Phßng, Thõa Thiªn HuÕ, §µ N½ng, Kh¸nh Hßa, v.v (c¸c Së Khoa häc vµ C«ng nghÖ, Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng, KÕ ho¹ch vµ §Çu t−, Du lÞch, Thñy s¶n, C«ng nghiÖp, v.v.), c¸c c¬ quan nghiªn cøu khoa häc vµ b¶o vÖ tµi nguyªn vµ m«i tr−êng, c¸c chñ dù ¸n ®Çu t− vµ c¸c ®¬n vÞ quèc phßng (H¶i qu©n, Biªn phßng, Bé ®éi ®Þa ph−¬ng). - øng dông c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu vµ thùc hiÖn c¸c gi¶i ph¸p, m« h×nh ®Ò xuÊt cña sÏ gióp cho sö dông tµi nguyªn vµo môc ®Ých ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi vµ an ninh quèc phßng. - N©ng cao hiÖu qu¶ kinh tÕ khai th¸c, sö dông c¸c d¹ng tµi nguyªn, gi¶m nhieu.dcct@gmail.com tæn thÊt tµi nguyªn, tr¸nh vµ gi¶m thiÓu c¸c rñi ro xuÊt hiÖn trong qu¸ tr×nh sö dông, ®Çu t− ph¸t triÓn. 5
- M« h×nh sö dông hîp lý vµ tèi −u gi¶i quyÕt ®−îc nh÷ng m©u thuÉn gay g¾t trong c¸c ho¹t ®éng ph¸t triÓn, hµi hßa gi÷a kinh tÕ vµ quèc phßng, hîp lý gi÷a ph¸t triÓn vµ b¶o vÖ, mang l¹i lîi Ých tæng thÓ vµ cã trÞ sè tæng hîp cao nhÊt. - Duy tr× kh¶ n¨ng t¸i t¹o tµi nguyªn, ®Æc biÖt lµ tµi nguyªn sinh vËt, ®¶m b¶o ®êi sèng æn ®Þnh, thu nhËp æn ®Þnh cho céng ®ång ®Þa ph−¬ng, nhÊt lµ ng− d©n. - Khai th¸c vµ chuyÓn ®æi c¸c gi¸ trÞ gi¸n tiÕp cña tµi nguyªn thµnh lîi Ých kinh tÕ cao t¹o c¬ héi viÖc lµm vµ n©ng cao ®êi sèng céng ®ång. - Thùc hiÖn ®¶m b¶o an ninh tµi nguyªn vµ dù tr÷ chiÕn l−îc tµi nguyªn cho ph¸t triÓn t−¬ng lai, l−u tån vµ ®Ó giµnh tµi nguyªn cho c¸c thÕ hÖ mai sau. - Cã thªm nh÷ng c¨n cø ®Ó ®iÒu chØnh, bæ sung thÓ chÕ, chÝnh s¸ch cã liªn quan ®Õn qu¶n lý tµi nguyªn vòng - vÞnh. Cã c¨n cø vµ c¬ së ®Ó gi¸o dôc n©ng cao nhËn thøc céng ®ång vÒ gi¸ trÞ vµ ý thøc b¶o vÖ tµi nguyªn vòng - vÞnh. 3.2. §èi víi khoa häc Nghiªn cøu sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh nh»m ®−a ra nh÷ng nhËn ®Þnh, ®¸nh gi¸ hÖ thèng vµ liªn kÕt c¸c mèi quan hÖ vÒ b¶n chÊt tù nhiªn, tµi nguyªn, kinh tÕ - x· héi, m«i tr−êng vµ quan hÖ ph¸t triÓn kinh tÕ, an ninh quèc phßng, b¶o vÖ m«i tr−êng vµ b¶o tån tù nhiªn vòng - vÞnh, ®−a ra nh÷ng nhËn ®Þnh tÇm vÜ m« ®èi víi sö dông hîp lý tµi nguyªn hÖ thèng vòng - vÞnh ven biÓn vµ c¸c m« h×nh ®Æc thï cho c¸c vòng - vÞnh cô thÓ, nh−ng cã thÓ ¸p dông më réng cho c¸c vòng - vÞnh cã b¶n chÊt tù nhiªn t−¬ng tù. - KÕt qu¶ nghiªn cøu nh»m ®ãng gãp t− liÖu vµ g¾n kÕt c¸c lÜnh vùc khoa häc liªn quan ®Õn d¶i ven biÓn nh− thñy v¨n vµ thñy ®éng lùc, ®Þa chÊt - ®Þa m¹o, sinh häc vµ sinh th¸i häc, khoa häc m«i tr−êng vµ kinh tÕ d¶i ven biÓn. - Gãp phÇn lµm s¸ng tá b¶n chÊt sinh thµnh vµ gi¸ trÞ tµi nguyªn c¸c vòng - vÞnh nhiÖt ®íi giã mïa víi c¸c tÝnh chÊt ®Þa ®íi vµ phi ®Þa ®íi. - N©ng cao hiÓu biÕt vµ tiÕp cËn mét sè ®Þnh h−íng khoa häc míi cña thÕ giíi nh− t−¬ng t¸c lôc ®Þa - biÓn ë d¶i ven bê vµ biÕn ®éng bê, t¸c ®éng tµi nguyªn vµ m«i tr−êng d¶i ven biÓn. - TiÕp cËn t− duy míi vÒ hÖ thèng tµi nguyªn d¶i ven biÓn, kÓ c¶ nhËn d¹ng vµ ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ tµi nguyªn. - KÕt qu¶ nghiªn cøu sÏ lµ c¬ së quan träng ®Ó tiÕn tíi qu¶n lý tæng hîp vòng - vÞnh h−íng tíi ph¸t triÓn bÒn v÷ng. - Ph−¬ng ph¸p luËn vµ hÖ ph−¬ng ph¸p triÓn khai cña ®Ò tµi cã thÓ tham kh¶o më réng cho c¸c lo¹i h×nh thuû vùc kh¸c ë ven biÓn ViÖt Nam nh− nhieu.dcct@gmail.com c¸c vïng cöa s«ng vµ ®Çm ph¸. 6
4. C¸ch tiÕp cËn nghiªn cøu sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh §Ó sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh, cÇn ph¶i cã ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn míi vÒ nghiªn cøu, ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ vµ kh¶ n¨ng sö dông tµi nguyªn vòng - vÞnh. - TiÕp cËn hÖ thèng: b¶n th©n mçi vòng - vÞnh ven bê biÓn cÇn ®−îc xem lµ mét d¹ng tµi nguyªn tæng hîp ven bê, mét hÖ thèng tµi nguyªn hoµn chØnh. §i vµo c¸c d¹ng cô thÓ, tµi nguyªn vòng - vÞnh ®−îc xem nh− lµ c¸c hîp phÇn cÊu tróc trong mét ®Þa hÖ - hÖ sinh th¸i ven bê biÓn. ViÖc khai th¸c, sö dông mét d¹ng tµi nguyªn nµo ®ã cã thÓ ph¸ vì c©n b»ng ®Þa hÖ - sinh th¸i vµ g©y tæn h¹i cho d¹ng tµi nguyªn kh¸c trong hÖ thèng. V× thÕ, khai th¸c, sö dông tµi nguyªn ph¶i dùa trªn quan ®iÓm ®éng, kh«ng ph¸ vì c©n b»ng tù nhiªn - sinh th¸i vµ c¬ cÊu cña hÖ thèng tµi nguyªn. - TiÕp cËn nhËn thøc míi vÒ kiÓu lo¹i vµ gi¸ trÞ tµi nguyªn. Ngoµi c¸c nhãm tµi nguyªn sinh vËt, phi sinh vËt truyÒn thèng cßn cã tµi nguyªn m«i tr−êng. Gi¸ trÞ tµi nguyªn m«i tr−êng cña vòng - vÞnh ®−îc hiÓu lµ gi¸ trÞ thay thÕ mµ con ng−êi ph¶i chÞu ®Ó ®¶m b¶o an toµn m«i tr−êng vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Ngoµi c¸ch ®¸nh gi¸ truyÒn thèng tµi nguyªn t¸i t¹o vµ kh«ng t¸i t¹o, gi¸ trÞ tµi nguyªn ®−îc ®¸nh gi¸ theo c¸c nhãm gi¸ trÞ sö dông vµ gi¸ trÞ kh«ng sö dông. - TiÕp cËn nhËn thøc míi vÒ tiÒm n¨ng vµ kh¶ n¨ng sö dông tµi nguyªn. Mét d¹ng tµi nguyªn cã thÓ ®−îc sö dông cho mét hay nhiÒu môc tiªu, lîi Ých kh¸c nhau. Ng−îc l¹i, nhiÒu d¹ng tµi nguyªn cã thÓ sö dông kÕt hîp cho mét môc tiªu, lîi Ých. - TiÕp cËn sö dông hÖ sinh th¸i trong vÊn ®Ò sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh, trªn nguyªn t¾c tµi nguyªn lµ c¸c hîp phÇn cña hÖ sinh th¸i vµ viÖc khai th¸c, sö dông chóng kh«ng g©y tæn th−¬ng, kh«ng lµm ®¶o lén c©n b»ng sinh th¸i vòng - vÞnh. - TiÕp cËn liªn ngµnh ®èi víi sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh. Tµi nguyªn mét vòng - vÞnh cã thÓ sö dông ph¸t triÓn mét sè lÜnh vùc kinh tÕ quan träng nh− thuû s¶n, giao th«ng - c¶ng, du lÞch sinh th¸i, x©y dùng c¬ së h¹ tÇng phôc vô ®« thÞ ho¸, phßng thñ bê biÓn ®¶m b¶o cho an ninh - quèc phßng. ViÖc sö dông tµi nguyªn ph¶i b¶o ®¶m tæng hiÖu qu¶ hiÖu kinh tÕ, dung hßa m©u thuÉn lîi Ých sö dông, ®¶m b¶o t«n träng c¸c yÕu tè cÊu tróc céng ®ång, truyÒn thèng sö dông, b¶o tån vµ ph¸t huy ®−îc c¸c gi¸ trÞ tù nhiªn vµ nh©n v¨n. - TiÕp cËn qu¶n lý tæng hîp vòng - vÞnh trong sö dông, qu¶n lý tµi nguyªn ®Ó ph¸t triÓn bÒn v÷ng. ViÖc khai th¸c, sö dông tµi nguyªn cÇn ®Æt trong khu«n khæ, hoÆc h−íng theo, tíi qu¶n lý tæng hîp nh»m ph¸t triÓn bÒn v÷ng vòng - vÞnh vµ d¶i ven bê biÓn. II. B¶n chÊt tù nhiªn vòng - vÞnh nhieu.dcct@gmail.com 1. Ph©n tÝch hÖ thèng 7
XuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm mçi vòng - vÞnh lµ mét d¹ng tµi nguyªn tæng hîp, mét hÖ thèng tµi nguyªn, nªn viÖc sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh theo c¸ch tiÕp cËn nªu trªn cÇn ph¶i hiÓu râ ®−îc b¶n chÊt tù nhiªn vòng - vÞnh, tøc lµ cÇn ph¶i hiÓu râ b¶n chÊt vËt chÊt, h×nh thÓ, cÊu tróc, ph©n bè, ®éng th¸i cña c¸c hîp phÇn vµ quan hÖ gi÷a chóng víi nhau vµ tiÕn ho¸ cña vòng - vÞnh. ViÖc x¸c ®Þnh ®óng ph¹m vi, ranh giíi cña vòng - vÞnh cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh x¸c ®Þnh ®óng ®¾n b¶n chÊt cña chóng (Pritchard. D. W, 1967). Trong tr−êng hîp ph¹m vi vòng - vÞnh ®−îc x¸c ®Þnh réng h¬n hoÆc hÑp h¬n ranh giíi thËt cña nã, nã sÏ bít ®i hoÆc thªm vµo mét sè thuéc tÝnh, hîp phÇn lµm sai lÖch b¶n chÊt hÖ. Bèn chiÒu ranh giíi cña thñy vùc vòng - vÞnh cã kh¶ n¨ng ph©n ®Þnh kh¸c nhau. ChiÒu phÝa lôc ®Þa, th−êng lµ biªn cøng dÔ ph©n ®Þnh ®èi víi c¸c vòng - vÞnh (tr−êng hîp víi vïng cöa s«ng ®«i khi kh¸ phøc t¹p, cã khi theo h×nh th¸i, cã khi theo thñy v¨n - ¶nh h−ëng cña triÒu, x©m nhËp mÆn vµ cã khi ph¶i theo chØ thÞ sinh häc, nh− sù xuÊt hiÖn cña c¸c ®éng thùc vËt −a mÆn lî. Hai chiÒu phÝa däc bê ®−îc ph©n ®Þnh còng t−¬ng ®èi ®¬n gi¶n, v× th−êng vòng - vÞnh ®−îc ph©n ®Þnh b»ng c¸c mòi nh«. Tuynhiªn, ranh giíi chiÒu phÝa biÓn ®«i khi ph©n ®Þnh kh¸ phøc t¹p trong tr−êng hîp cã nhiÒu ®¶o tham gia che ch¾n phÝa ngoµi vòng - vÞnh nh− tr−êng hîp vÞnh H¹ Long, B¸i Tö Long. Trong tr−êng hîp nµy ph¶i sö dùng tæ hîp c¸c yÕu tè: biÕn ®æi ®Þa h×nh ®¸y, trÇm tÝch ®¸y, tÝnh chÊt hãa, lý cña c¸c khèi n−íc, chØ thÞ sinh häc (sù cã mÆt cña c¸c r¹n san h«, rõng ngËp mÆn, th¶m cá biÓn, sù thay ®æi cÊu tróc quÇn x· ®éng vËt ®¸y, v.v.). CÇn thiÕt ph¶i tiÕn hµnh nghiªn cøu quan hÖ cña vòng - vÞnh víi c¸c thñy vùc, ®Þa hÖ bªn c¹nh, ®Æc biÖt quan hÖ víi l−u vùc th−îng nguån v× vòng - vÞnh ven bê lµ n¬i x¶y ra t−¬ng t¸c m¹nh mÏ gi÷a lôc ®Þa vµ biÓn (TrÇn §øc Th¹nh, 1999). 1.1. §¸nh gi¸ c¸c yÕu tè tù nhiªn cña vòng - vÞnh Nhê tµi liÖu thu thËp vµ kh¶o s¸t, cã thÓ ®¸nh gi¸ cã hÖ thèng c¸c yÕu tè tù nhiªn cña vòng - vÞnh. Theo truyÒn thèng, c¸c yÕu tè tù nhiªn ®−îc ®¸nh gi¸ lÇn l−ît theo c¸c vÊn ®Ò h×nh th¸i, ®Þa m¹o - ®Þa chÊt, khÝ t−îng - khÝ hËu, thñy v¨n vµ sinh vËt. Mét bøc tranh tæng thÓ, toµn diÖn c¸c yÕu tè tù nhiªn lµ hÕt søc cÇn thiÕt. Tuy nhiªn, theo lo¹i h×nh vòng - vÞnh vµ t− t−ëng ®Þnh h−íng sö dông mµ cã thÓ lùa chän ®¸nh gi¸ s©u c¸c yÕu tè träng ®iÓm. VÝ dô, chØ riªng víi c¸c yÕu tè thñy v¨n, ®èi víi vÞnh biÓn cÇn −u tiªn chÕ ®é sãng, kh¸c víi cöa s«ng h×nh phÔu −u tiªn chÕ ®é thñy triÒu vµ víi cöa s«ng ch©u thæ rÊt chó träng dßng ch¶y s«ng, cßn ®èi víi ®Çm ph¸ nªn quan t©m ®Õn dßng mËt ®é vµ tÝnh ph©n tÇng cña khèi n−íc, dï r»ng ®é s©u ®Çm ph¸ rÊt nhá. nhieu.dcct@gmail.com 1.2. Nghiªn cøu cÊu tróc vµ c¸c hîp phÇn cÊu tróc cña vòng - vÞnh 8
C¸c vòng - vÞnh ven bê biÓn, ®−¬ng nhiªn bao gåm c¸c hîp phÇn cña 4 quyÓn (®Þa quyÓn, thñy quyÓn, khÝ quyÓn vµ sinh quyÓn). Tuy nhiªn sù kh¸c biÖt vÒ b¶n chÊt gi÷a chóng ®−îc b¾t ®Çu tõ nÒn t¶ng ®Þa quyÓn. §ång thêi kh¸c biÖt vÒ ®Þa quyÓn cña c¸c vòng - vÞnh dÔ nhËn biÕt vµ cã tÝnh æn ®Þnh cao. V× thÕ, nghiªn cøu cÊu tróc vòng - vÞnh, c¨n b¶n nªn dùa trªn ph©n tÝch cÊu tróc ®Þa hÖ (Ixachenco. A. G, 1979). CÊu tróc th¼ng ®øng cña ®Þa hÖ ®−îc xem xÐt theo phÇn mãng ®¸ cøng gÇn bÒ mÆt, líp phñ trÇm tÝch bë rêi, líp phñ n−íc vµ sinh vËt. Líp phñ trÇm tÝch cã thÓ ph©n ®Þnh thµnh c¸c thµnh t¹o nhá h¬n nh− trÇm tÝch Pleistocene, Holocene vµ trÇm tÝch míi nhÊt. Líp phñ n−íc theo chiÒu th¼ng ®øng cã thÓ gÇn ®ång nhÊt, ph©n tÇng hoÆc thËm chÝ xuÊt hiÖn c¸c nªm, c¸c khèi n−íc phñ chêm lªn nhau. CÊu tróc n»m ngang cña ®Þa hÖ ®−îc xem xÐt theo mèi quan hÖ ph©n bè cña c¸c phô hÖ hoÆc c¸c tiÓu phô hÖ tïy theo møc ®é chi tiÕt. Chóng th−êng t−¬ng øng víi c¸c phô hÖ sinh th¸i n»m trong hÖ sinh th¸i vùc n−íc. Mét vÞnh biÓn, theo cÊu tróc ngang cã thÓ bao gåm c¸c tiÓu hÖ (hîp phÇn) nh− bê ®¸ gèc, b·i t¶ng, b·i c¸t, ®¸y cøng, ®¸y mÒm, r¹n san h« ¸p s¸t bê hoÆc ch¾n bê, v.v. Trong khi ë vïng cöa s«ng h×nh phÔu yÕu tè quan träng lµ c¸c kªnh, l¹ch triÒu vµ b·i triÒu, cßn ë ®Çm ph¸ yÕu tè quan träng nhÊt l¹i lµ vùc n−íc ®Çm ph¸, cån ch¾n vµ l¹ch cöa. 1.3.Nghiªn cøu t−¬ng t¸c gi÷a c¸c hîp phÇn vµ ®éng lùc, tiÕn hãa vòng - vÞnh B¶n chÊt tù nhiªn cña thñy vùc ven bê cã thÓ bÞ thay ®æi phô thuéc vµo t−¬ng t¸c gi÷a c¸c hîp phÇn tù nhiªn. X¸c ®Þnh ®−îc c¸c mèi t−¬ng t¸c quyÕt ®Þnh b¶n chÊt ®éng lùc hÖ lµ rÊt quan träng (Permetta et all, 1995). C¸c mèi t−¬ng t¸c ë tÇm vÜ m« ë mét vòng - vÞnh cÇn ®−îc xem xÐt lµ: néi sinh - ngo¹i sinh, lôc ®Þa - biÓn, biÓn - khÝ. S¶n phÈm cña qu¸ tr×nh t−¬ng t¸c lµ sù thay ®æi vÒ h×nh thÓ, dßng vËt chÊt vµ n¨ng l−îng cña hÖ còng cÇn ®−îc ®¸nh gi¸ kÌm theo. Mçi lo¹i h×nh thñy vùc ven bê biÓn cã thÓ cã nh÷ng t−¬ng t¸c cã tÝnh quyÕt ®Þnh ®Õn ®éng lùc vµ tiÕn hãa hÖ. VÝ dô, ë c¸c vïng cöa s«ng, t−¬ng t¸c lôc ®Þa - biÓn cã vai trß rÊt quan träng, trong khi ë c¸c vòng - vÞnh ven biÓn, t−¬ng t¸c biÓn - khÝ, t¹o nªn c¸c t¸c nh©n sãng, n−íc d©ng trong b·o cã thÓ g©y biÕn c¶i s©u s¾c h×nh thÓ (®¸y, bê) vµ ph©n bè vËt chÊt trong vòng - vÞnh. T¸c ®éng t−¬ng t¸c cña c¸c yÕu tè, hîp phÇn tù nhiªn cã thÓ ë qui m« nhá h¬n vµ g©y ra nh÷ng hÖ qu¶ cô thÓ. §èi víi t−¬ng t¸c vËt chÊt, cÇn quan t©m ®Õn c¸c dßng vËt chÊt trÇm tÝch, n−íc, dinh d−ìng bao gåm c¸c qu¸ tr×nh cung cÊp, ph©n t¸n, tËp trung, ®Æc biÖt lµ sù chuyÓn hãa vËt chÊt gi÷a m«i tr−êng tù nhiªn vµ sinh vËt. §−¬ng nhiªn, môc tiªu ®Þnh h−íng sö dông vòng - vÞnh cho phÐp ph©n tÝch lùa chän t−¬ng t¸c ®éng lùc chñ ®¹o. NÕu lµ ®Þnh h−íng sö dông vòng - vÞnh cho ph¸t triÓn c¶ng - giao th«ng cÇn chó träng t−¬ng t¸c biÓn - khÝ vµ ®éng lùc biÕn d¹ng luång ®¸y. NÕu lµ sö dông theo h−íng ph¸t triÓn nghÒ c¸ hay b¶o vÖ tù nhiªn, vÊn ®Ò t−¬ng t¸c vËt chÊt dinh d−ìng vµ ®éng lùc hÖ sinh th¸i, nhieu.dcct@gmail.com quan hÖ chuçi thøc ¨n trë thµnh quan träng hµng ®Çu. 9
T−¬ng t¸c ®éng lùc dÉn ®Õn nh÷ng thay ®æi vÒ h×nh thÓ vµ cÊu tróc tiÕn hãa cña vòng - vÞnh. §Ó hiÓu tiÕn hãa vòng - vÞnh ph¶i hiÓu ®−îc nguån gèc h×nh thµnh nã, nh÷ng diÔn biÕn ph¸t triÓn trong qu¸ khø ®Ó dù b¸o t−¬ng lai thñy vùc kh«ng thÓ kh«ng hiÓu tiÕn hãa cña nã (Roy. P. S, 1984), nhÊt lµ tiÕn hãa tù nhiªn thñy vùc cã thÓ rót ng¾n thêi kho¶ng do nh÷ng t¸c ®éng s©u s¾c cña ho¹t ®éng nh©n sinh. Nh− vËy, ®Æc ®iÓm ph¸t triÓn, tiÕn hãa vòng - vÞnh ph¶i ®−îc coi lµ c¬ së quan träng ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng sö dông bÒn v÷ng, tr¸nh ®−îc nh÷ng sai lÇm khi chØ c¨n cø vµo hiÖn tr¹ng. 2. Ph©n lo¹i hÖ thèng vòng - vÞnh ven bê biÓn ViÖt Nam 2.1. Tæng quan hÖ thèng vòng - vÞnh ven bê ViÖt Nam ë ven bê ViÖt Nam cã mÆt 3 lo¹i ®Þa hÖ ven bê tiªu biÓu lµ c¸c vòng - vÞnh, vïng cöa s«ng (h×nh phÔu, ch©u thæ vµ liman) vµ ®Çm ph¸. Chóng lµ kÕt qu¶ t−¬ng t¸c gi÷a c¸c qu¸ tr×nh néi sinh vµ ngo¹i sinh, lµ kÕt qu¶ t−¬ng t¸c gi÷a c¸c yÕu tè ®éng lùc ngo¹i sinh s«ng, sãng vµ triÒu ë d¶i bê biÓn. Mçi lo¹i cã nh÷ng ®Æc tr−ng riªng kh«ng chØ vÒ h×nh th¸i mµ vÒ qu¸ tr×nh tiÕn hãa bê, ®éng lùc h×nh thµnh vµ tæ hîp c¸c d¹ng ®Þa h×nh ph¶n ¸nh ®Æc tr−ng h×nh th¸i ®ã.D−íi gãc ®é ®Þa lý tù nhiªn - ®Þa m¹o chóng lµ c¸c ®Þa hÖ ven bê; D−íi gãc ®é ®Þa chÊt ®ã lµ c¸c thÓ ®Þa chÊt hiÖn ®¹i; D−íi gãc ®é trÇm tÝch häc, chóng lµ c¸c nhãm t−íng trÇm tÝch theo nguån gèc ph¸t sinh; D−íi gãc ®é sinh th¸i, chóng ®ã lµ c¸c hÖ sinh th¸i lín vµ quan träng ë d¶i bê biÓn, bao gåm c¸c tiÓu hÖ thµnh phÇn. B¶ng 1. TÝnh chÊt h×nh th¸i ®éng lùc ®Æc tr−ng cña c¸c thuû vùc ven bê biÓn ViÖt Nam C¸c vïng cöa s«ng TÝnh chÊt Vòng - vÞnh §Çm ph¸ Liman H×nh phÔu Ch©u thæ Møc ®é ®ãng kÝn hë kÝn nöa kÝn nöa kÝn - hë rÊt kÝn YÕu tè thuû ®éng sãng hoÆc s«ng hoÆc s«ng, sãng triÒu sãng lùc thèng trÞ triÒu sãng hoÆc triÒu Ph©n tÇng n−íc rÊt yÕu kh¸ m¹nh yÕu m¹nh rÊt m¹nh båi tô rÊt båi tô kh¸ båi tô x©m thùc xãi båi tô m¹nh, Båi tô - x©m thùc chËm, kiÓu m¹nh, kiÓu m¹nh, kiÓu lë −u thÕ kiÓu lÊn tiÕn lÊp ®Çy lÊp ®Çy lÊp ®Çy ®¸ gèc, bê KiÓu bê −u thÕ bê c¸t bê bïn bê bïn vµ c¸t bê c¸t c¸t æn ®Þnh l©u biÕn ®éng biÕn ®éng biÕn ®éng §é æn ®Þnh cöa kh¸ æn ®Þnh dµi mïa m¹nh m¹nh m¹nh Nam Bé, B¾c nhieu.dcct@gmail.com Trung Bé vµ B¾c Bé vµ Ph©n bè −u thÕ Trung Bé Bé vµ Trung Trung Bé B¾c Bé Nam Bé Bé 10
2.1.1. C¸c vïng cöa s«ng H×nh th¸i vµ nguån gèc c¸c vïng cöa s«ng thÓ hiÖn mèi quan hÖ ®éng lùc s«ng - sãng - triÒu, ®éng lùc néi sinh ®ãng vai trß nÒn. - C¸c vïng cöa s«ng ch©u thæ (deltas) ViÖt Nam cã hai ch©u thæ lín lµ s«ng Hång phÝa B¾c (diÖn tÝch 17 000 km2) vµ Mª K«ng (diÖn tÝch 35 000 km2 thuéc ViÖt Nam). Ngoµi ra cßn cã c¸c ch©u thæ ë Trung bé (M·, C¶, Thu Bån, §µ R»ng, v.v). §Æc tr−ng cña ch©u thæ lµ qu¸ tr×nh s«ng −u thÕ ®èi víi ph¸t triÓn bê vµ nãi chung bê ch©u thæ båi lÊn ra phÝa biÓn. Ch©u thæ cã hai phÇn: phÇn næi (kÓ c¶ vïng triÒu rÊt réng) vµ phÇn ngÇm (Delta front) tr¶i réng ®Õn ®é s©u 15 - 20m ë s«ng Hång, 20 - 30m ë s«ng Cöu Long. VÒ nguån gèc, ch©u thæ ®−îc t¹o nªn do sù båi ®¾p tõ phï sa cña c¸c dßng s«ng. C¸c ch©u thæ lín nh− s«ng Hång vµ Mª K«ng ®Òu h×nh thµnh trªn nÒn sôt vâng cña c¸c bån tròng Kainozoi, cã båi tô ®Òn bï trÇm tÝch. BÒ dµy trÇm tÝch §Ö tam ë ®©y ®¹t ®Õn hµng ngh×n mÐt vµ trÇm tÝch §Ö tø ®¹t tíi bÒ dµy hµng tr¨m mÐt. VÒ ®éng lùc ph¸t triÓn, c¸c vïng cöa s«ng ch©u thæ lµ n¬i t−¬ng t¸c cña ba qu¸ tr×nh ®éng lùc ngo¹i sinh chñ yÕu. §ã lµ qu¸ tr×nh s«ng, sãng vµ triÒu. Sù thèng trÞ hoÆc kÕt hîp cña mçi mét qu¸ tr×nh nµy t¹o nªn h×nh d¸ng t−¬ng øng cña ch©u thæ. §iÓn h×nh cho ch©u thæ s«ng thèng trÞ lµ Missisipi, triÒu thèng trÞ lµ H»ng - Brastama pur vµ ®iÓn h×nh cho sãng thèng trÞ lµ ch©u thæ Xªnªgan. Tuy nhiªn, qu¸ tr×nh båi ®¾p hiÖn t¹i kh«ng ®ång ®Òu ®«i khi t¹o ra h×nh th¸i låi lâm cña ®−êng bê vµ t¹o nªn c¸c vòng - vÞnh kh«ng ®iÓn h×nh, nh− tr−êng hîp vông mòi Cµ Mau vµ vÞnh R¹ch Gi¸ - C©y D−¬ng ë ven bê ®ång b»ng ch©u thæ Mª K«ng. - Vïng cöa s«ng h×nh phÔu (estuarie) Cßn gäi lµ c¸c cöa s«ng ch©u thæ ©m. Nh÷ng c¶ng lín nhÊt thÕ giíi th−êng n»m ë cöa s«ng h×nh phÔu. ViÖt Nam cã hai vïng cöa s«ng h×nh phÔu ®iÓn h×nh lµ cöa s«ng B¹ch §»ng vµ cöa s«ng §«ng Nai, còng lµ n¬i cã hai c¶ng lín lµ Sµi Gßn vµ H¶i Phßng. Cho ®Õn nay, cßn cã nh÷ng quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ cÊu tróc vïng cöa s«ng h×nh phÔu. §Þnh nghÜa Estuary cña Pritchard (1967) ®−îc nhiÒu ng−êi chó ý nhÊt. Theo «ng “Estuary lµ mét thuû vùc nöa kÝn ven bê th«ng víi biÓn kh¬i, trong ®ã cã sù hßa trén nhÊt ®Þnh gi÷a n−íc biÓn vµ n−íc ngät ®−a ®Õn tõ lôc ®Þa”. ¤ng chia Estuary thµnh 4 kiÓu. KiÓu 1 lµ c¸c thung lòng ngËp ch×m, thuéc kiÓu kinh ®iÓn, hay gÆp ë c¸c ®ång b»ng réng lín ven biÓn vµ do c¸c yÕu tè ®Þa chÊt khèng chÕ. KiÓu 2 lµ c¸c fjord nguån gèc s«ng b¨ng ngËp ch×m. KiÓu 3 lµ c¸c Estuary cã ®ª c¸t (bar - built) ch¾n ngoµi, vÝ dô nh− Estuary Carolina ë B¾c Mü. KiÓu nµy cã h×nh th¸i ®Çm ph¸ vµ th−êng n¨ng l−îng giã cã vai trß x¸o trén n−íc tÝch cùc thay cho vai trß cña thñy triÒu. KiÓu 4 lµ c¸c Estuary h×nh thµnh do c¸c qu¸ tr×nh kiÕn t¹o t¹o nªn c¸c vïng sôt h¹ ven bê, vÝ dô nh− vÞnh San - Fransisco. Day, J. (1981) cßn më réng h¬n n÷a kh¸i niÖm Estuary, coi ®ã lµ “ mét thuû vùc nhieu.dcct@gmail.com ven bê ®ãng kÝn tõng phÇn. N−íc cña nã th−êng xuyªn hoÆc cã chu kú giao l−u víi biÓn, trong ®ã cã sù biÕn ®æi râ rµng vÒ ®é mÆn do sù hoµ trén gi÷a n−íc 11
biÓn vµ n−íc ngät tõ lôc ®Þa ®−a tíi”. Dùa theo quan ®iÓm nµy, Xaphianov (1987) ®Ò nghÞ chia Estuary thµnh 3 nhãm: b×nh th−êng, siªu mÆn vµ kÝn. C¸c nhµ ®Þa chÊt óc, ®¹i diÖn lµ Roy, P (1984). Ph©n chia Estuary ë óc thµnh 3 kiÓu: kiÓu thung lòng s«ng ngËp ch×m, kiÓu cã ®ª c¸t ch¾n ngoµi vµ kiÓu c¸c hå n−íc mÆn ®ãng kÝn ven bê. Leeder, M. R. (1984) cho r»ng, ®éng lùc cña n−íc vµ trÇm tÝch trong Estuary liªn quan víi t−¬ng quan c−êng ®é cña c¸c qu¸ tr×nh triÒu, s«ng vµ sãng. Còng dùa theo quan ®iÓm cña Pritchard, «ng chia Estuary thµnh 4 kiÓu theo c©n b»ng ®é muèi thÓ hiÖn tÝnh ph©n tÇng. KiÓu A, ph©n tÇng m¹nh, qu¸ tr×nh lßng s«ng thèng trÞ, båi tô m¹nh. KiÓu B, hßa trén tõng phÇn, nghiªng vÒ båi tô, lµ kiÓu phæ biÕn. KiÓu C, ®ång nhÊt theo ph−¬ng th¼ng ®øng trªn mÆt c¾t ngang, dßng triÒu m¹nh vµ kh«ng båi tô ®¸y. KiÓu D, ®ång nhÊt theo ph−¬ng th¼ng ®øng vµ theo däc luång ch¶y, chuyÓn ®éng vËt chÊt hoµn toµn do dßng triÒu thèng trÞ vµ x©m thùc m¹nh luång. D−íi gãc ®é ®Þa chÊt, phæ biÕn quan niÖm coi Estuary lµ mét vïng h¹ l−u s«ng, th−êng cã d¹ng h×nh phÔu, bÞ ngËp ch×m kh«ng ®Òn bï trÇm tÝch, vµ thuû triÒu cã vai trß quan träng. Nh÷ng ®Æc ®iÓm nµy mang tÝnh phæ biÕn, phï hîp víi nh÷ng Estuary lín vµ ®iÓn h×nh cña thÕ giíi nh− Xen, Jironda (Ph¸p), Thame, Mersey (Anh), Rein, Maas (Hµ Lan), Potomac(Mü), La - plata (Nam Mü), D−¬ng Tö (Trung Quèc) (Xamoilov, 1952). Theo quan ®iÓm t−íng vµ m«i tr−êng trÇm tÝch, lu«n cã sù ph©n biÖt râ rµng Estuary víi vïng cöa s«ng ch©u thæ vµ ®Çm ph¸ (Krasenhinnhikov, 1971; Leeder, 1984). ë ViÖt Nam, tõ l©u Xamoilov (1952) ®· xÕp cöa s«ng §ång Nai vµo kiÓu Estuary. KiÓu lo¹i Estuary cña vïng cöa s«ng B¹ch §»ng ®· ®−îc ®Ò cËp trong mét sè c«ng bè (TrÇn §øc Th¹nh, 1991; 1993). XÐt vÒ mÆt h×nh th¸i, cã mét sè vïng cöa s«ng h×nh phÔu cã h×nh th¸i vÞnh vµ tªn gäi d©n gian cã khi vÉn quen gäi lµ “vÞnh” nh− tr−êng hîp vÞnh Tiªn Yªn - Hµ Cèi (TrÇn §øc Th¹nh, 1991; NguyÔn H÷u Cö vµ nnk, 2003), vÞnh Cöa Lôc (NguyÔn H÷u Cö vµ nnk, 1996), vÞnh cöa s«ng B¹ch §»ng (Lª B¸ Th¶o, 1990) hay c¶ vÞnh GhÒnh R¸i ë vïng cöa s«ng h×nh phÔu §ång Nai. Tuy nhiªn, vÒ b¶n chÊt nguån gèc h×nh thµnh, ®éng lùc néi t¹i vµ tiÕn ho¸, chóng thuéc vÒ vïng cöa s«ng h×nh phÔu (Estuary). Nh÷ng tr−êng hîp t−¬ng tù còng gÆp nhiÒu trªn thÐ giíi nh− tr−êng hîp vÞnh San-Fransisco vµ Cheasepeare ë Mü vµ vÞnh Componthom ë Campuchia. - Cöa s«ng Liman Sukin, C.(1938) cho r»ng b¶n chÊt nguån gèc h×nh thµnh Liman t−¬ng tù vïng cöa Estuary vµ nh÷ng Estuary ë vïng kh«ng cã thuû triÒu vµ th−êng cã doi c¸t ch¾n cöa th× ®−îc gäi lµ cöa s«ng Liman. Sau nµy, Krasenhinnhikov (1971) còng cã quan ®iÓm t−¬ng tù. Theo Vò V¨n Ph¸i (1988), cöa s«ng Liman kh¸ phæ biÓn ë ven bê miÒn Trung. Nh− vËy, b¶n chÊt h×nh thµnh cña Liman còng lµ do ngËp ch×m kh«ng ®Òn bï båi tÝch vïng cöa s«ng ven bê trong ®iÒu kiÖn thuû triÒu biªn ®é nhá vµ ®éng lùc sãng ®¸ng kÓ. Th−êng th× c¸c doi c¸t däc bê ch¾n cöa s«ng do dßng båi tÝch di chuyÓn däc bê t¹o nªn do sãng. XÐt vÒ h×nh th¸i, nhieu.dcct@gmail.com mét sè cöa s«ng kiÓu Liman ë miÒn Trung ®−îc mét sè ng−êi gäi lµ “Ch©u thæ trung tÝnh”. Nã ®«i khi còng cã h×nh th¸i vÞnh theo nghÜa d©n gian. Tuy nhiªn, 12
tÝnh chÊt khÐp kÝn vùc n−íc l¹i do c¸c doi c¸t t¹o ra, kh«ng ph¶i tõ c¸c mòi nh« ®¸ gèc. 2.1.2. §Çm ph¸ (Coastal lagoons) Theo Phleger (1981), lµ mét lo¹i h×nh thñy vùc ven bê n−íc lî, mÆn hoÆc siªu mÆn, ®−îc ng¨n c¸ch víi biÓn bëi mét ®ª c¸t vµ cã cöa (inlet) ¨n th«ng víi biÓn phÝa ngoµi. Cöa cã thÓ më th−êng xuyªn hoÆc ®Þnh kú vÒ mïa m−a, thËm chÝ bÞ ®ãng kÝn nh−ng vÉn trao ®æi víi biÓn phÝa ngoµi nhê thÈm thÊu hay ch¶y thÊm qua chÝnh ®ª c¸t ch¾n. §Çm ph¸ lµ mét lo¹i h×nh thñy vùc ven bê cã mÆt phæ biÕn ë nhiÒu n¬i, chiÕm kho¶ng 13% chiÒu dµi ®−êng bê ®¹i d−¬ng thÕ giíi (Nichols and Allen, 1981). §Çm ph¸ ven bê ViÖt Nam tËp trung ë Trung bé, chiÕm kho¶ng 21% chiÒu dµi ®−êng bê biÓn ViÖt Nam víi 12 chiÕc (Tam Giang - CÇu Hai, L¨ng C«, Tr−êng Giang, An Khª, N−íc MÆn, ThÞ N¹i, Cï M«ng, Trµ æ, N−íc Ngät, ¤ Loan, Thñy TriÒu vµ N¹i). §Çm ph¸ h×nh thµnh ë vïng sãng m¹nh, giµu båi tÝch c¸t ®Ó t¹o nªn c¸c cån c¸t ph©n c¸ch vùc n−íc ®Çm ph¸ víi biÓn. §Çm ph¸ th−êng cã h×nh d¹ng kÐo dµi, th«ng víi biÓn qua mét cöa. Riªng hÖ Tam Giang - CÇu Hai th«ng víi biÓn qua hai cöa (®ét biÕn tíi 5 cöa nh− vµo trËn lò th¸ng 11 n¨m 1999) vùc n−íc ®Çm ph¸ th−êng n«ng, trung b×nh chØ 1 - 2m. §Çm ph¸ lµ nh÷ng èc ®¶o giµu cã n»m ë vïng bê nghÌo kiÖt. ë ®©y giµu tiÒm n¨ng nu«i trång vµ ®¸nh b¾t thñy s¶n, ph¸t triÓn c¶ng, bÕn c¸. HiÖn t−îng dÞch chuyÓn, lÊp cöa cña mét sè cöa ®Çm ph¸ (Tam Giang - CÇu Hai, Trµ æ, ¤ Loan) g©y nhiÒu hËu qu¶ m«i tr−êng sinh th¸i. Tæng diÖn tÝch cña 12 ®Çm ph¸ ven bê miÒn Trung ViÖt Nam vµo kho¶ng 457,8 km2, trong ®ã hÖ ®Çm ph¸ Tam Giang - CÇu Hai (Thõa Thiªn - HuÕ) lµ lín nhÊt vµ còng thuéc lo¹i lín trªn thÕ giíi (®øng sau c¸c lagun Mard (dµi 200 km) vµ Santo Domingo (dµi 100 km). Theo h×nh th¸i ®éng lùc, Nichols, M. and Allen, G. (1981), ®· ph©n biÖt lagun ven bê ®¹i d−¬ng thÕ giíi thµnh 4 kiÓu - Lagun cöa s«ng (estuarine lagoon), lagun hë (open lagoon), lagun kÝn tõng phÇn (partly closed lagoon) vµ lagun ®ãng kÝn (closed lagoon). Còng theo nguyªn t¾c ®ã, ®Çm ph¸ ven bê miÒn Trung ViÖt Nam ®−îc ph©n biÖt thµnh 3 kiÓu: gÇn kÝn (Tam Giang - CÇu Hai, Tr−êng Giang, ThÞ N¹i, Cï M«ng, Thñy TriÒu vµ N¹i); kÝn tõng phÇn (L¨ng C«, N−íc MÆn, N−íc Ngät vµ ¤ Loan) vµ ®ãng kÝn (An Khª vµ Trµ æ). Theo tÝnh chÊt ®é mÆn, kÕt qu¶ cña c¸c qu¸ tr×nh ®éng lùc trao ®æi n−íc, c¸c ®Çm ph¸ ven bê miÒn Trung h×nh thµnh 3 nhãm: nhãm lî vµ lî - nh¹t (Tam Giang - CÇu Hai, Tr−êng Giang, ThÞ N¹i, Cï M«ng, Thñy TriÒu vµ N¹i); nhãm lî - mÆn (N−íc MÆn, N−íc Ngät) vµ nhãm mÆn - siªu mÆn (L¨ng C«, An Khª, vµ ¤ Loan). nhieu.dcct@gmail.com 13
2.1. 3. Vòng - vÞnh (bay and embayment) Vòng - vÞnh ven bê biÓn ViÖt Nam ®−îc hiÓu lµ “mét phÇn cña biÓn lâm vµo lôc ®Þa hoÆc do ®¶o ch¾n t¹o thµnh mét vïng n−íc khÐp kÝn ë møc ®é nhÊt ®Þnh mµ trong ®ã ®éng lùc biÓn thèng trÞ”. C¸c vòng - vÞnh ven bê biÓn ViÖt Nam ®−îc t¹o nªn do cã c¸c mòi nh«, b¸n ®¶o, ®¶o ch¾n. §éng lùc ph¸t triÓn bê vÞnh chñ yÕu lµ sãng thèng trÞ, trõ vÞnh H¹ Long ®«ng b¾c triÒu thèng trÞ. Trao ®æi n−íc trong vÞnh th−êng rÊt tèt, hay cã mÆt b·i c¸t biÓn, thÒm mµi mßn vµ v¸ch ®¸, r¹n san h«. Bê v¸ch nãi chung kh¸ æn ®Þnh. HÖ thèng vòng - vÞnh ven bê gåm 48 chiÕc, ph©n bè kÐo dµi trªn 10 vÜ ®é b¾c trªn däc bê biÓn, tõ B¾c vµo Nam, thuéc c¸c vïng ®Þa lý kh¸c nhau (b¶ng 2) MÆc dï diÖn tÝch mÆt n−íc c¸c vòng - vÞnh chØ b»ng 1,4% diÖn tÝch ®Êt liÒn vµ 0,44% diÖn tÝch vïng biÓn, nh−ng lµ c¸c vÞ trÝ träng ®iÓm, v« cïng quan träng ®èi víi ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi vµ an ninh quèc phßng cña ®Êt n−íc. B¶ng 2. KiÓm kª hÖ thèng vòng - vÞnh ven bê biÓn ViÖt Nam theo h¶i ®å tû lÖ 1:100 000 VÞ trÝ Thø DiÖn tÝch Tªn gäi truyÒn thèng Täa ®é tù §Þa ®iÓm (km2) VÜ ®é B¾c Kinh ®é §«ng §«ng b¾c Qu¶ng Ninh: VÞnh Tiªn Yªn- 21015’- 107027’00” - 1 H¶i Hµ, §Çm Hµ, 400 Hµ Cèi 21030’ 108021’35” Tiªn Yªn §«ng b¾c Qu¶ng Ninh: 20056'- 107011'- 2 VÞnh B¸i Tö Long 560 V©n §ån, CÈm Ph¶ 21017' 107042' §«ng b¾c Qu¶ng Ninh: 20048’- 107020’- 3 Vông Qu¸n L¹n 105 V©n §ån 20058’ 107033’ §«ng nam Qu¶ng Ninh: 20044'- 106058'- 4 VÞnh H¹ Long 420 TP H¹ Long 20056' 107021' 20058’- 106059’- 5 VÞnh Cöa Lôc B¾c vÞnh H¹ Long 80 21002’ 107006’ §«ng b¾c Qu¶ng Ninh: 20058'- 107044'- 6 Vông C« T« 32 C« T« 21005' 107050' §«ng nam C¸t Bµ (H¶i 20044’- 107003’- 7 VÞnh Lan H¹ 33 Phßng) 20047’ 107007’ Nam Thanh Hãa: 19020- 105047- 8 Vông Nghi S¬n 27 TÜnh Gia 19025'05'' 105049'05'' B¾c NghÖ An: 19006'- 105044'- 9 Vông Quúnh L−u 48 Quúnh L−u 19018' 105049' Trung NghÖ An: 18051’- 105037’- 10 VÞnh DiÔn Ch©u 237 DiÔn Ch©u 19006’ 105044’ Vòng ¸ng 18006- 106022- 11 Nam Hµ TÜnh: Kú Anh 3,5 (vông Hµn) 18007’ 106025' Vông Ch¬n M©y Nam Thõa Thiªn HuÕ: 16019’- 107057’- 12 20 (Ch©n M©y) Phó Léc 16020’ 108001’ 16004’- 108007’- 13 VÞnh §µ N½ng Thµnh phè §µ N½ng 116 16012’ 108015’ nhieu.dcct@gmail.com T©y nam ®¶o Cï Lao 15054’- 108028’- 14 Vông Cï Lao Chµm 16 Chµm (Qu¶ng Nam) 15058’ 108032’ 14
Nam Qu¶ng Nam: 15029’- 108040’- 15 Vông An Hoµ 3 Nói Thµnh 15031’ 108041’ B¾c Qu¶ng Ng·i: 15023’- 108041’- 16 VÞnh Dung QuÊt 60,7 B×nh S¬n 15029’ 108049’ B¾c Qu¶ng Ng·i: 15021’- 108049’- 17 Vòng ViÖt Thanh 12 B×nh S¬n 15025’ 108052’ B¾c Qu¶ng Ng·i: 15019’06’’- 108051’05’’- 18 Vòng Nho Na 2,2 B×nh S¬n 15021’ 108052’05’’ B¾c Qu¶ng Ng·i: 15015’- 108052’06- 19 Vòng Mü Hµn 18 B×nh S¬n 15019’06’’ 108056’06’’ 14014’- 109011'- 20 Vòng Mü An Phï Mü (B×nh §Þnh) 9 14017’ 109012’05’’ 14008’- 109010’08’’- 21 Vông Moi Phï Mü (B×nh §Þnh) 20,5 14014’ 109012’05’’ 14001’- 109012’05’’- 22 Vông C¸t H¶i Phï C¸t (B×nh §Þnh) 26 14008’ 109015’03’’ 15053’05’’- 109015’05’’- 23 Vông C¸t Ch¸nh Phï C¸t (B×nh §Þnh) 18,5 15058’ 109017’03’’ 13041’- 109013’- 24 Vông Lµng Mai Quy Nh¬n (B×nh §Þnh) 48 13046’ 109017’ B¾c Phó Yªn: 13034’- 109013’- 25 Vông Xu©n H¶i 36,3 S«ng CÇu 13041’ 109018’ B¾c Phó Yªn: 13032’- 109016’- 26 Vông Cï M«ng 7,2 S«ng CÇu 13034’ 107018’ B¾c Phó Yªn: 13028’- 109017’- 27 Vông TrÝch 8 S«ng CÇu 13031’ 109019’ B¾c Phó Yªn: 13027’- 109018’30’’- 28 Vông ¤ng Diªn 2 S«ng CÇu 13028’ 109019’30’’ B¾c Phó Yªn: 13021- 109012’- 29 Vông Xu©n §µi 60,8 S«ng CÇu 13029’ 109018’ Nam Phó Yªn: 12051’- 109023’- 30 Vòng R« 9 Tuy Hßa 12053’ 109026’ B¾c Kh¸nh Hßa: 12037’- 109020’- 31 Vông Cæ Cß 23,5 V¹n Ninh 12040’ 109024’ B¾c Kh¸nh Hßa: 12036’- 109012’- 32 Vòng BÕn G«i 215 V¹n Ninh 12048’ 109022’ B¾c Kh¸nh Hßa: 12030’- 109013’- 33 VÞnh V¨n Phong 187 Ninh Hßa 12037’ 109024’ B¾c Kh¸nh Hßa: 12024’- 109016’- 34 VÞnh C¸i Bµn 50 Ninh Hßa 12030’ 109020’ Vg. B×nh Cang B¾c Kh¸nh Hßa: 12018’- 109009’- 35 102 - §Çm Nha Phu Ninh Hßa 12027’30’’ 109017’ Nam Kh¸nh Hßa: 12013’- 109012’- 36 VÞnh Nha Trang 48 Nha Trang 12018’ 109016’ Nam Kh¸nh Hßa: 12010’- 109013’- 37 VÞnh Hßn Tre 10,5 Nha Trang 12013’ 109016’ Nam Kh¸nh Hßa: Cam 11049’- 109007’- 38 VÞnh Cam Ranh 71,1 Ranh 11059’ 109012’ Nam Kh¸nh Hßa: Cam 11043’30’’- 109010’- 39 Vòng B×nh Ba 91,4 Ranh 11053’ 109015’30’’ ThÞ x· Phan Rang (Ninh 11022’- 109001’- 40 VÞnh Phan Rang 133,9 ThuËn) 11035’ 109008’ nhieu.dcct@gmail.com B¾c B×nh ThuËn: 11010’- 108043’- 41 Vòng Pa-§a - R¨ng 157,5 Tuy Phong 11020’ 108055’ 15
B¾c B×nh ThuËn: 11002’- 108028’- 42 Vòng Phan RÝ 135 Tuy Phong 11012’ 108043’ Thµnh phè Phan ThiÕt 10042’- 107059’- 43 VÞnh Phan ThiÕt 287,1 (B×nh ThuËn) 10057’ 108017’ §«ng nam ®¶o Phó 10007’30’’- 104001’- 44 Vòng B·i V¹n 4,1 Quèc (Kiªn Giang) 10009’ 104002’ §«ng nam ®¶o Phó 10004’- 104001- 45 Vòng §Çm 8 Quèc (Kiªn Giang) 10007’30 104002’ C«n §¶o 8038’- 106036’- 46 Vông C«n S¬n 25 (Bµ RÞa - Vòng TÇu) 8041’ 106040’ C«n §¶ 8041’- 106038’- 47 Vông §«ng B¾c 7,5 (Bµ RÞa - Vòng TÇu) 8043’ 106040’ 0 C«n §¶o 8 38’30’’- 106039’- 48 Vông §Çm Tre 2,3 (Bµ RÞa - Vòng TÇu) 8039’30’’ 106040’ 2.2. Ph©n lo¹i vòng - vÞnh ven bê biÓn ViÖt Nam 2. 2. 1. KiÓu lo¹i vµ tÝnh chÊt chuyÓn tiÕp vÒ h×nh th¸i vµ b¶n chÊt víi c¸c kiÓu thuû vùc kh¸c Theo tÊt c¶ c¸c tõ ®iÓn tiÕng ViÖt vµ n−íc ngoµi, VÞnh (c¶ tr−êng hîp Bay vµ Gulf) th−êng chØ ®−îc ®Þnh nghÜa mét c¸ch ®¬n gi¶n theo kh¸i niÖm h×nh th¸i, ®ã lµ phÇn lâm vµo phÝa lôc ®Þa cña biÓn hoÆc hå. ë phÝa hai ®Çu phÇn lâm, cã thÓ xuÊt hiÖn mét hoÆc hai mòi nh« d¹ng b¸n ®¶o. Nh− vËy, nh− vËy, qu¸ tr×nh thuû ®éng lùc trong vÞnh lµ qu¸ tr×nh biÓn vµ sù kh¸c biÖt víi biÓn hë bªn ngoµi chØ lµ tÝnh chÊt khÐp kÝn h¬n vµ ®é s©u cã thÓ nhá h¬n. Trªn thùc tÕ, nhiÒu vÞnh kh«ng ph¶i h×nh th¸i lâm vµ lµ nh÷ng khu vùc biÓn cã tÝnh chÊt kÝn h¬n nhê hÖ thèng ®¶o che ch¾n nh− tr−êng hîp H¹ Long vµ B¸i Tö Long. Kh¸i niÖm vÞnh th«ng dông vÒ mÆt h×nh th¸i trong hÖ thèng tiÕng n−íc ngoµi bao gåm c¸c tõ chØ cÊp ®é kh¸c nhau lµ: Gulf, Bay vµ Bight. Gulf vµ Bay trong tiÕng ViÖt ®Òu ®−îc gäi lµ VÞnh, cßn Bight cã thÓ t¹m gäi lµ Vông. Tuy nhiªn, trong c¸c v¨n liÖu n−íc ngoµi ch−a thÊy cã sù ph©n biÖt nµo vÒ quy m« diÖn tÝch hay ®é s©u ®Ó ph©n biÖt gi÷a Gulf vµ Bay, nh−ng vÒ ®Æc tr−ng ®Þa m¹o vµ ®Þa chÊt th× cã thÓ ph©n biÖt râ. Gulf th−êng chiÕm mét kh«ng gian réng lín cña thÒm lôc ®Þa vµ nhiÒu vÞnh chØ ph¬i lé trong ®iÒu kiÖn mùc biÓn h¹ thÊp trong b¨ng hµ lÇn cuèi (VÞnh B¾c Bé vµ VÞnh Th¸i Lan ë ViÖt Nam). Trong khi ®ã, hÇu hÕt c¸c Bay n»m ë d¶i ven bê (theo nghi· hÑp), ®é s©u kh«ng lín vµ chØ ®−îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn trong thêi gian biÓn tiÕn sau b¨ng lÇn cuèi (biÓn tiÕn Holocen). RÊt nhiÒu tr−êng hîp, vÞnh (Gulf) bao gåm kh¸ nhiÒu vÞnh (Bay). V× thÕ, cã thÓ gäi gulf lµ vÞnh biÓn, cßn bay lµ vÞnh ven bê. Tuy nhiªn, cã thÓ gäi t¾t c¶ hai tr−êng hîp ®Òu lµ vÞnh. Trong tiÕng n−íc ngoµi cßn cã kh¸i niÖm Embayments, t¹m dÞch lµ vÞnh bê ®¸. Theo David A.R (2003) ®ã lµ c¸c thung lòng s«ng ngËp ch×m, Embayments nhieu.dcct@gmail.com ®¹i d−¬ng, Rias vµ Fjords, lµ mét trong 7 kiÓu thuû ®¹o c¬ b¶n, lµ mét vïng lâm bê ®¸ gèc tiªu biÓu. ë Auatralia, vÞnh bê ®¸ xuÊt hiÖn däc bê ®¸ cøng, lµ nh÷ng 16
®Þa h×nh tròng hoÆc vÕt lâm ch−a bÞ trÇm tÝch s«ng hoÆc biÓn båi lÊp ®¸ng kÓ. H×nh th¸i cña vÞnh bê ®¸ cã thÓ lµ c¸c vÞnh (bay) réng vµ trßn, cã thÓ lµ c¸c vÞnh lâm s©u vµ uèn l−în, cã thÓ lµ hÖ thèng thung lòng s«ng ngËp ch×m hÑp vµ cã d¹ng nãn. Nãi chung, vÞnh bê ®¸ cã bê cÊu t¹o tõ ®¸ gèc, dèc, cã cöa kh¸ tho¸ng, réng, trao ®æi tù do víi biÓn vµ t−¬ng ®èi s©u so víi c¸c thuû ®¹o kh¸c ë ven bê. §Þa h×nh ngÇm kh¸ b»ng ph¼ng vµ tho¶i dÇn ra phÝa biÓn. L−u l−îng s«ng ®æ vµo t−¬ng ®èi nhá so víi tæng khèi n−íc chøa trong vÞnh vµ n−íc trao ®æi víi biÓn. Cã thÓ coi vÞnh Xu©n §µi ë Phó Yªn thuéc kiÓu vÞnh bê ®¸. VÞnh nµy hÇu nh− toµn bé lµ bê ®¸ gèc, diÖn tÝch kh¸ lín (61 km2), ®é s©u trung b×nh 10m vµ s©u nhÊt 20m. B¶ng 3. So s¸nh thuËt ng÷ t−¬ng ®−¬ng c¸c vòng - vÞnh cã mÆt t¹i ViÖt Nam TiÕng Anh TiÕng ViÖt TÝnh chÊt N»m trªn mét vïng réng lín cña thÒm lôc ®Þa, hoÆc vïng Gulf VÞnh biÓn biÓn n−íc s©u. Trªn ®¸y cã thÓ cã mÆt trÇm tÝch di tÝch hoÆc c¸c di tÝch c¸c d¹ng ®Þa h×nh cæ. N»m trong d¶i bê biÓn, ®éc lËp hoÆc lµ mét phÇn cña vÞnh biÓn. ®é s©u th−êng kh«ng v−ît qu¸ 30m, lµ n¬i x¶y ra qu¸ Bay VÞnh ven bê tr×nh bê m¹nh mÏ vµ t−¬ng t¸c lôc ®Þa vµ biÓn rÊt râ. Th−êng kh«ng cã mÆt c¸c trÇm tÝch di tÝch. N»m trong d¶i bê biÓn, ®éc lËp, hoÆc lµ mét phÇn cña vÞnh Embayment VÞnh bê ®¸ biÓn. Bê x©m thùc mµi mßn −u thÕ. Bê ®¸ gèc lµ chñ yÕu. N»m trong d¶i bê biÓn, ®éc lËp hoÆc lµ mét phÇn cña vÞnh Vòng Bight ven bê. Vïng lâm kh¸ tho¶i vµ t−¬ng ®èi hë. §−êng bê (vông) th−êng kh¸ ®¬n gi¶n. §éc lËp hoÆc lµ mét bé phËn cña vÞnh ven bê hay vÞnh bê ®¸. Vòng Shelter Kh¸ kÝn, h×nh th¸i ®−êng bê th−êng khóc khuûu phøc t¹p (vông) kiÓu tïng vµ ¸ng. 2. 2.2. Vòng - vÞnh vµ c¸c cÊp ®é Trong khu«n khæ cña ®Ò tµi nµy, c¸c vòng - vÞnh bao gåm vÞnh ven bê (bay), vÞnh bê ®¸ (embayment) - gäi chung lµ vÞnh, vµ c¸c vông (bight va shlter). TÊt c¶ chóng ®Òu n»m ë d¶i bê biÓn. Mét c¸ch t−¬ng ®èi, vÞnh ë cÊp ®é lín h¬n vòng vµ mét vÞnh cã thÓ bao gåm mét hoÆc mét vµi vòng. Tuy nhiªn, nhiÒu vòng cã thÓ n»m ®éc lËp víi vÞnh. VÒ kÝch th−íc, ®a phÇn c¸c vÞnh cã kÝch th−íc lín h¬n vµ vòng cã kÝch th−íc nhá h¬n. Nh−ng trªn thùc tÕ, c¸c vòng vµ vÞnh khã cã thÓ ph©n ®Þnh theo chØ tiªu diÖn tÝch. Mét vµi vòng tiÕng ®Þa ph−¬ng gäi lµ vông. Do kh«ng cã sù ph©n biÖt râ rµng trong tõ tiÕng ViÖt chØ c¸c tõ tiÕng n−íc ngoµi t−¬ng ®−¬ng Gulf, Bay, Embayment, Bight, Shelter, mµ chØ ®−îc gäi chung lµ vòng - vÞnh, chóng t«i ®Ò nghÞ chia vòng - vÞnh ven bê ViÖt Nam thµnh 3 cÊp c¬ b¶n. nhieu.dcct@gmail.com - CÊp 1: vÞnh biÓn (Gulf). 17
- CÊp 2: vÞnh ven bê (bay), trong ®ã cã c¶ vÞnh bê ®¸. - CÊp 3: vòng hoÆc vông (Bight vµ Shelter), trong ®ã vòng chØ h×nh th¸i hë h¬n vµ vông chØ h×nh th¸i kÝn h¬n. Cã thÓ dÉn ra vÝ dô vÒ t−¬ng quan c¸c cÊp vòng - vÞnh: vÞnh B¾c Bé - vÞnh H¹ Long - vông Cöa Lôc; vÞnh B¾c Bé - vÞnh Lan H¹ - Tïng GÊu (vông GÊu). 2. 2.3. TÝnh chuyÓn tiÕp vÒ h×nh th¸i cña vòng - vÞnh víi c¸c lo¹i h×nh thuû vùc kh¸c - Mèi quan hÖ vÒ h×nh th¸i gi÷a cöa s«ng h×nh phÔu vµ vòng - vÞnh. Mét sè vïng cöa s«ng h×nh phÔu cã h×nh th¸i lâm vµo gièng vÞnh vµ tªn d©n gian còng gäi lµ vÞnh, nh− tr−êng hîp vÞnh GhÒnh R¸i, hoÆc cã ng−êi cßn gäi lµ vÞnh §å S¬n (H¶i Phßng). Tr−êng hîp nµy, sù kh¸c biÖt gi÷a hai kiÓu lo¹i lµ sù t−¬ng t¸c gi÷a biÓn vµ s«ng kh¸c h¼n nhau gi÷a vÞnh vµ cöa s«ng h×nh phÔu, thÓ hiÖn qua ®é mÆn vµ tÝnh chÊt ph©n tÇng n−íc (râ h¬n ë vïng cöa s«ng h×nh phÔu). Tr−êng hîp h×nh th¸i vÞnh, nh−ng b¶n chÊt ®éng lùc cöa s«ng h×nh phÔu còng gÆp ë vông Cöa Lôc (cã tµi liÖu ghi lµ vÞnh Cöa Lôc) vµ vÞnh Tiªn Yªn - Hµ Cèi. Cã thÓ coi ®©y lµ d¹ng chuyÓn tiÕp gi÷a vïng cöa s«ng h×nh phÔu vµ vòng - vÞnh mµ ®é mÆn th−êng cao còng lµ mét biÓu hiÖn. - Mèi quan hÖ vÒ h×nh th¸i gi÷a ch©u thæ vµ vòng - vÞnh. Do h×nh th¸i lâm nhÑ vµo phÝa lôc ®Þa mµ gäi vÞnh lµ tr−êng hîp vÞnh C©y D−¬ng ë phÝa t©y b¸n ®¶o Cµ Mau. Thùc chÊt, ®©y kh«ng ph¶i lµ vÞnh v× qu¸ tr×nh ch©u thæ (s«ng) th¾ng thÕ. - Mèi quan hÖ vÒ h×nh th¸i gi÷a ®Çm ph¸ vµ vòng - vÞnh. Mét sè ®Çm ph¸ (L¨ng C«), hoÆc mét phÇn cña ®Çm ph¸ (®Çm CÇu Hai) cã h×nh th¸i kh¸ gièng c¸c vông vµ trªn mét sè b¶n ®å cã ghi lµ “vông”, thùc chÊt ®ã lµ c¸c ®Çm ph¸ (lagoon) ng¨n c¸ch víi biÓn qua c¸c cån c¸t ch¾n. Nh−ng sù kh¸c biÖt cã tÝnh b¶n chÊt chÝnh lµ qu¸ tr×nh thuû ®éng lùc, mµ râ nhÊt lµ tÝnh ph©n tÇng cao ë ®Çm ph¸ vµ ph©n tÇng r¸t yÕu ë c¸c vông. Ng−îc l¹i cã vÞnh lÊp ®Çy, n−íc n«ng do qu¸ tr×nh båi tô m¹nh l¹i ®−îc gäi lµ ®Çm nh− tr−êng hîp ®Çm Nha Phu ë Phó Yªn. TÝnh chÊt nµy thÓ hiÖn xu thÕ tiÕn ho¸ cña vÞnh chuyÓn tiÕp sang mét h×nh th¸i kh¸c, cã thÓ lµ d¹ng cöa s«ng. Trong c¸c vòng - vÞnh lín cã khi tån t¹i c¸c ®Çm ph¸ nh− ®Çm Thuû TriÒu 16 ha, n»m trong vÞnh Cam Ranh cã diÖn tÝch tæng sè 87 ha. 3. C¸c ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña vòng - vÞnh ven bê biÓn ViÖt Nam 3.1. Mèi quan hÖ gi÷a h×nh th¸i bê víi ®Æc ®iÓm ®Þa chÊt TÝnh chÊt ®ãng kÝn vòng - vÞnh chñ yÕu do cÊu t¹o ®Þa chÊt bê vµ ®éng lùc néi sinh g©y nªn, ®éng lùc ngo¹i sinh ®ãng vai trß tham gia. CÊu tróc ®Þa chÊt, ®Æc biÖt lµ ph−¬ng cña c¸c yÕu tè kiÕn tróc chÝnh, chuyÓn ®éng t©n kiÕn t¹o vµ kiÕn t¹o hiÖn ®¹i cã vai trß quan träng ®èi víi ®Æc ®iÓm ph¸t nhieu.dcct@gmail.com triÓn, tiÕn ho¸ ®íi bê nãi chung vµ c¸c mòi nh« nãi riªng. ChÝnh c¸c mòi nh« nµy lµ nÒn t¶ng cho sù h×nh thµnh vµ t¹o d¸ng vòng - vÞnh. Ho¹t ®éng kiÕn t¹o ë 18
nhiÒu ®o¹n bê kh¸ m¹nh mÏ ®· h×nh thµnh nªn c¸c bån tròng lín nhá bÞ ngËp ch×m n»m s¸t bê, chÝnh lµ c¸c vÞnh. Chóng bÞ lÊp ®Çy ë møc ®é kh¸c nhau trong biÓn tiÕn Holocen. ë d¶i ven bê ViÖt Nam cã mÆt c¸c cÊu tróc tõ tiÒn Cambri ®Õn Kanozoit. C¸c cÊu tróc tiÒn Cambri cã mÆt ë Trung Bé, tõ mòi Ba Lµng An ®Õn Tuy Hoµ, n¬i cã thÒm lôc ®Þa hÑp nhÊt. CÊu tróc Paleozoit cã mÆt tõ Mãng C¸i ®Õn H¶i Phßng. CÊu tróc Mezozoit ph©n bè tõ Thanh Ho¸ ®Õn Vinh vµ tõ Tuy Hoµ vÒ phÝa Nam Trung Bé. Cã thÓ nhËn thÊy râ mèi quan hÖ gi÷a kiÕn tróc ®Þa chÊt vµ h×nh th¸i vÞnh. - ë n¬i kiÕn tróc chÝnh song song víi bê, vÞnh ®−îc t¹o nªn do hµng lo¹t ®¶o ch¾n nh− c¸c vÞnh B¸i Tö Long vµ H¹ Long n»m ë bê biÓn Dalmatic. Trôc lßng vÞnh th−êng trïng c¸c bån tròng sôt h¹ trong t©n kiÕn t¹o vµ kiÕn t¹o hiÖn ®¹i. - ë n¬i cÊu tróc chÝnh xiªn gãc víi bê, vÞnh ®−îc t¹o nªn nhê mét hoÆc mét sè c¸c mòi nh« vµ h×nh th¸i bê mang s¾c th¸i kiÓu Rias. Trôc lßng vÞnh th−êng trïng trôc c¸c thung lòng s«ng bÞ ngËp ch×m. Nh− vËy, tÝnh chÊt ®ãng kÝn cña vòng - vÞnh do cÊu t¹o ®Þa chÊt bê quyÕt ®Þnh. Tuy nhiªn, trong mét sè tr−êng hîp, vµi trß cña yÕu tè ngo¹i sinh còng rÊt quan träng khi t¹o ra c¸c d¹ng tÝch tô kiÓu cån ®ôn, doi c¸t tù do hay doi c¸t nèi ®¶o lµm vÞnh kÝn thªm. Tr−êng hîp vÞnh V¨n Phong vµ c¶ vÞnh Cam Ranh cã doi c¸t nèi ®¶o ph¸t triÓn thµnh cån ®ôn ®· lµm vÞnh kÝn thªm nhiÒu. H×nh th¸i bê vÞnh ViÖt Nam cã thÓ ®−îc chia thµnh mét sè nhãm nh− sau: - Nhãm bê vòng - vÞnh chÞu ¶nh h−ëng râ cña c¸c yÕu tè kiÕn t¹o, Ýt chÞu ¶nh h−ëng cña c¸c qu¸ tr×nh biÓn hiÖn t¹i. §Æc tr−ng cho kiÓu nµy lµ vÞnh ®¶o ë khu vùc B¸i Tö Long. NhiÒu ®o¹n bê ®¸ gèc th¼ng vµ kh¸ ®¬n gi¶n, ph¶n ¸nh nh÷ng nÐt chÝnh cña kiÕn tróc ®Þa chÊt (®øt g·y, khèi n©ng, h¹). - Nhãm bê vòng - vÞnh ®¸ gèc chñ yÕu chÞu t¸c ®éng cña c¸c qu¸ tr×nh x©m thùc vµ bµo mßn do sãng, t¹o nªn h×nh th¸i d¹ng r¨ng c−a. Nhãm nµy phæ biÕn ë Trung Trung bé vµ Nam Trung Bé víi chiÒu dµi bê ®¸ gèc lín h¬n bê tÝch tô b·i c¸t biÓn. §©y th−êng lµ n¬i nguån båi tÝch tõ lôc dÞa ®−a ra h¹n chÕ. - Nhãm bê vòng - vÞnh ®¸ gèc chÞu t¸c ®éng cña qu¸ tr×nh x©m thùc, ¨n mßn ho¸ häc gÆp ë c¸c khu vùc vÞnh H¹ Long vµ Lan H¹, n¬i phæ biÕn c¸c ®¶o ®¸ v«i lín. H×nh th¸i bê v« cïng phøc t¹p ph¶n ®Þa h×nh Karst¬ tr−íc biÓn tiÕn Holocen vµ qu¸ tr×nh ¨n mßn ho¸ häc cña biÓn hiÖn ®¹i. §é s©u trung b×nh cña c¸c vÞnh phæ biÕn 10 - 15m. §é s©u trung b×nh lín nhÊt lµ c¸c vÞnh Phan Rang (28m); Phó Yªn (25m) vµ B×nh Cang (22m). 3.2. C¸c yÕu tè h×nh th¸i c¬ b¶n cña vòng - vÞnh C¸c yÕu tè h×nh th¸i c¬ b¶n cña mét vòng - vÞnh cã thÓ ph©n biÖt nh− sau: - Bê vÞnh: bê ®¸ gèc, bê c¸t (b·i c¸t biÓn) vµ cã thÓ cã nh÷ng ®o¹n bê bïn. nhieu.dcct@gmail.com Nãi chung bê ®¸ gèc phæ biÕn nhÊt. Trong tr−êng hîp bê vòng - vÞnh hÇu nh− lµ ®¸ gèc th× gäi lµ vÞnh bê ®¸. Bê c¸t phæ biÕn ë mét sè vÞnh, n¬i t¸c ®éng cña 19