Bảo tồn các loại hình văn hóa nghệ thuật truyền thống trong bối cảnh hiện nay (Trường hợp hát Ghẹo ở Phú Thọ)

B¶o tån c¸c lo¹i h×nh v¨n ho¸ nghÖ thuËt truyÒn thèng<br /> trong bèi c¶nh hiÖn nay<br /> (tr−êng hîp H¸T GHÑO PHó THä)<br /> <br /> <br /> §µo §¨ng Ph−îng(*)<br /> <br /> <br /> <br /> G iao l−u, héi nhËp vÒ v¨n hãa gi÷a<br /> c¸c vïng miÒn trong mét quèc gia,<br /> d©n ®Êt Tæ chÝnh lµ ®iÒu kiÖn thuËn lîi<br /> ®Ó c¸c lo¹i h×nh v¨n ho¸ nghÖ thuËt<br /> truyÒn thèng ra ®êi, trong ®ã ph¶i kÓ<br /> gi÷a c¸c n−íc trong khu vùc vµ thÕ giíi<br /> ®· trë thµnh xu thÕ tÊt yÕu trong bèi ®Õn h¸t GhÑo. (*)<br /> c¶nh toµn cÇu ho¸ vµ héi nhËp hiÖn nay. Víi nh÷ng nÐt ph¸c ho¹ d−íi ®©y,<br /> Tuy nhiªn, còng trong chÝnh qu¸ tr×nh chóng t«i mong muèn ®em ®Õn mét bøc<br /> héi nhËp Êy, vÊn ®Ò b¶n s¾c v¨n hãa tranh kh¸i qu¸t nhÊt vÒ h¸t GhÑo vµ<br /> d©n téc l¹i ®øng tr−íc nhiÒu thö th¸ch nh÷ng gi¸ trÞ chøa ®ùng trong ®ã. Qua<br /> vµ vÊn ®Ò b¶o tån b¶n s¾c v¨n ho¸ ®ang ®ã, trong bèi c¶nh héi nhËp v¨n ho¸ ngµy<br /> ®−îc nhiÒu quèc gia ®Æt lªn hµng ®Çu. ë cµng m¹nh mÏ, c¸c lo¹i h×nh v¨n ho¸<br /> n−íc ta, v¨n hãa ®−îc coi lµ ®éng lùc nghÖ thuËt truyÒn thèng trong ®ã cã h¸t<br /> cña sù ph¸t triÓn, ®ång thêi truyÒn GhÑo ®ang ®øng tr−íc nh÷ng thö th¸ch<br /> thèng v¨n hãa còng lµ yÕu tè kh¼ng lín nh− hiÖn nay, chóng t«i b−íc ®Çu ®Ò<br /> ®Þnh b¶n s¾c cña céng ®ång, cña d©n xuÊt mét sè gi¶i ph¸p nh»m b¶o tån h¸t<br /> téc, cña ®Êt n−íc ta tr−íc thÕ giíi. Bëi GhÑo nãi riªng nh−ng còng cã thÓ ¸p<br /> vËy, nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn dông cho c¸c lo¹i h×nh v¨n ho¸ nghÖ<br /> thèng, trong ®ã cã c¸c lo¹i h×nh v¨n ho¸ thuËt truyÒn thèng nãi chung.<br /> nghÖ thuËt truyÒn thèng, cµng cÇn ®−îc<br /> I. §Æc ®iÓm cña h¸t GhÑo<br /> l−u gi÷ vµ ph¸t huy.<br /> H¸t GhÑo (cßn gäi lµ h¸t GhÑo anh<br /> Lµ mét vïng ®Êt cæ, trung t©m cña<br /> hay h¸t N−íc nghÜa) lµ lèi h¸t giao<br /> n−íc V¨n Lang x−a, Phó Thä lµ n¬i cã<br /> duyªn gi÷a ng−êi d©n c¸c lµng víi nhau.<br /> ®iÒu kiÖn tù nhiªn m«i tr−êng kh¸ §ã lµ mét trong nh÷ng s¶n phÈm v¨n<br /> phong phó víi ®Þa thÕ tiÕp gi¸p gi÷a ®åi hãa tinh thÇn cña ng−êi d©n vïng ®Êt<br /> nói vµ ®ång b»ng, n¬i héi tô cña c¸c con<br /> Tæ thêi xa x−a, ®−îc h×nh thµnh trªn<br /> s«ng lín, cã nhiÒu danh lam th¾ng c¶nh chÝnh trung t©m cña vïng v¨n hãa ®Êt<br /> ®Ñp. M«i tr−êng tù nhiªn, bÒ dµy cña<br /> lÞch sö cïng sù s¸ng t¹o, tinh thÇn giµu (*)<br /> TS., Phã HiÖu tr−ëng Tr−êng §¹i häc S− ph¹m<br /> lßng nh©n ¸i vµ ãc thÈm mü cña ng−êi nghÖ thuËt Trung −¬ng.<br /> B¶o tån c¸c lo¹i h×nh v¨n ho¸… 29<br /> <br /> Tæ, ®ång thêi lµ mét trong nh÷ng bé ®Õn chËp tèi c¸c trai g¸i nam n÷ míi<br /> phËn cÊu thµnh cña kho tµng v¨n hãa mêi nhau sang ®Þa ®iÓm ca h¸t.<br /> truyÒn thèng ViÖt Nam. H¸t GhÑo<br /> mang trong nã nh÷ng dÊu Ên cña thiªn Tôc n−íc nghÜa quy ®Þnh, lµng ®−îc<br /> nhiªn, cña x· héi vµ tÝnh c¸ch cña con mêi ®Õn h¸t th× cö nam giíi ®i, ng−îc l¹i<br /> ng−êi n¬i ®©y. Víi vÞ trÝ lµ vïng ®Öm lµng tæ chøc h¸t th× cö n÷ giíi ®ãn tiÕp.<br /> Khi ®i, nam giíi th−êng mÆc ¸o the,<br /> cïng ®Þa h×nh phong phó ®a d¹ng, ®Æc<br /> biÖt lµ sù hiÖn diÖn cña c¸c con s«ng quÇn tr¾ng, kh¨n xÕp ®éi ®Çu - lµ<br /> lín (s«ng §µ, s«ng L«, s«ng Thao...) ®· nh÷ng trang phôc ®Ñp nhÊt th−êng chØ<br /> t¹o ®iÒu kiÖn cho Phó Thä giao l−u víi ®−îc dïng cho nh÷ng ngµy lÔ héi. Cßn<br /> n÷ giíi ®ãn tiÕp th× mÆc ¸o n¨m th©n, ¸o<br /> nhiÒu miÒn ®Êt kh¸c nhau. §ã còng<br /> chÝnh lµ nh÷ng yÕu tè gióp h¸t GhÑo c¸nh tr¾ng, yÕm ®iÒu, quÇn lôa lÜnh,<br /> ngµy cµng tiÕp thu thªm nhiÒu ®iÖu h¸t th¾t l−ng bao c¸c mµu, ®eo xµ tÝch vµ<br /> míi cña c¸c vïng ®Ó lµm giµu thªm cho ®Çu chÝt kh¨n má qu¹.<br /> sù phong phó cña m×nh. H¸t GhÑo ®−îc diÔn x−íng theo 4<br /> 1. VÒ c¸ch thøc tæ chøc vµ tr×nh tù chÆng, d©n gian gäi lµ 4 giäng: Thø nhÊt<br /> diÔn x−íng VÝ mêi/®·i trÇu; Thø hai Giäng sæng;<br /> Thø ba Sang giäng; Thø t− VÝ tiÔn/®−a<br /> Theo c¸c nghÖ nh©n kÓ l¹i: ngµy x−a<br /> ch©n.<br /> khi lµng cã lÔ héi, tr−íc ngµy lÔ, ngµy<br /> héi mét th¸ng th−êng tæ chøc mét buæi B¾t ®Çu vµo cuéc h¸t, sau khi hai<br /> häp mÆt c¸c cô b« l·o vµ toµn thÓ d©n bªn n−íc nghÜa chµo hái nhau mét vµi<br /> lµng ®Ó bµn vÒ viÖc cóng lÔ. Ngµy häp c©u th−êng lÖ, c¸c anh, c¸c chÞ b¾t ngay<br /> mÆt nµy gäi lµ cÇu héi diÖn hay cÇu häp vµo h¸t VÝ ®·i trÇu. Th«ng qua nh÷ng<br /> mÆt. Mçi c¸ nh©n trong lµng ®Òu tham miÕng trÇu - vËt trung gian, cã thÓ coi<br /> gia ®ãng gãp tiÒn g¹o ®Ó tæ chøc tÕ lÔ. ®ã lµ c¸i cí - c¸c chÞ võa mêi c¸c anh<br /> Trong buæi cÇu héi diÖn th−êng mêi d©n võa h¸t nh÷ng c©u VÝ cã tÝnh øng khÈu,<br /> n−íc nghÜa (lµng kÕt nghÜa) ®Õn dù cïng x· giao nh−:<br /> bµn vµ cïng liªn hoan. N¨m nµo mÊt<br /> mïa th× lµng tæ chøc nhá, khi ®ã sÏ “MiÕng trÇu ®Ó ®Üa b−ng ra<br /> kh«ng mêi d©n n−íc nghÜa ®Õn dù. N¨m Xin anh nhËn lÊy ®Ó råi thë than”<br /> ®−îc mïa th× tæ chøc lín vµ mêi d©n<br /> n−íc nghÜa ®Õn dù bµn, liªn hoan tíi (TrÝch VÝ ®·i trÇu)<br /> bèn, n¨m m©m.<br /> Cßn Giäng sæng lµ mét nÐt nh¹c mµ<br /> H¸t GhÑo lµ lèi h¸t ®èi ®¸p nam n÷ ng−êi ta dïng ®Ó h¸t nh÷ng c©u ca kh¸c<br /> cã tÝnh d©n gian, nã kh«ng liªn quan nhau. Lêi ca Giäng sæng cã mét thø tù<br /> ®Õn viÖc thê cóng. Tuy nhiªn, phÇn sau nhÊt ®Þnh vµ néi dung gÇn víi nhau.<br /> cña mçi mét lÔ héi ®Òu cã nh÷ng cuéc Mçi lêi ca gåm nhiÒu c©u, cã c©u cña n÷,<br /> h¸t GhÑo, vµ cuéc h¸t chØ b¾t ®Çu sau cã c©u cña nam, trong ®ã cã nhiÒu c©u<br /> khi mäi viÖc tÕ lÔ ë ®×nh ®· hoµn tÊt. chung cho c¶ nam c¶ n÷, nh−ng khi h¸t<br /> Nãi c¸ch kh¸c, cuéc h¸t GhÑo kh«ng bao chØ cÇn thay ®æi mét vµi ch÷ vµ c¸ch<br /> giê ®−îc thùc hiÖn tr−íc phÇn cÇu cóng, x−ng h« cho phï hîp nh−: n÷ h¸t “v×<br /> tÕ lÔ. Sau khi kÕt thóc b÷a cç liªn hoan, anh em míi tíi ®©y”, khi nam h¸t th×<br /> 30 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 4.2014<br /> <br /> <br /> thay “v× anh” b»ng “v× chÞ”, c©u h¸t sÏ vËn hµnh chñ yÕu trªn thang 3 ©m, sö<br /> ®æi thµnh “v× chÞ em míi tíi ®©y”... dông tiÕt tÊu ®ång ®é, ©m vùc cña bµi<br /> hÑp, kh«ng cã qu·ng nh¶y xa. LÊy ®o¹n<br /> ChÆng Sang giäng cã tÝnh chÊt tù<br /> trÝch trong bµi VÝ ®·i trÇu d−íi ®©y lµm<br /> do, nam, n÷ cã thÓ h¸t vµo bÊt cø giäng<br /> vÝ dô.<br /> nµo tr−íc. Mçi giäng cã thÓ cã hai, ba lêi<br /> ca kh¸c nhau mµ mçi bªn chØ h¸t mét<br /> lêi. Ng−êi h¸t tr−íc cã thÓ h¸t bÊt kú lêi<br /> nµo, cßn ng−êi h¸t sau th× h¸t lêi ca cßn<br /> l¹i xem nh− lµ mét h×nh thøc ®èi giäng.<br /> ë chÆng Sang giäng, ®Ó t¹o kh«ng khÝ<br /> cho cuéc h¸t, ng−êi ta th−êng tæ chøc<br /> h¸t thi víi quy −íc lµ thi c©u, thi giäng.<br /> Bªn nµo kh«ng ®èi ®−îc coi nh− thua.<br /> ChÆng VÝ tiÔn ch©n xuÊt ph¸t tõ<br /> nh÷ng t×nh c¶m say s−a, th¾m thiÕt, l−u ¢m nh¹c trong c¸c bµi cña giäng<br /> luyÕn trong lßng mçi chµng trai c« g¸i, Sæng dï cã nhiÒu ®iÓm gièng VÝ, c¸ch<br /> bëi vËy lêi ca cña VÝ tiÔn ch©n cã nhiÒu h¸t tù do, giai ®iÖu còng vÉn vËn hµnh<br /> c¶m xóc. C¸c chÞ tiÔn ch©n c¸c anh vÒ trªn thang 3 ©m... nh−ng ®· cã nh÷ng<br /> mét ®o¹n ®−êng dµi kho¶ng n¨m ®Õn biÕn ®æi cã vÎ mÒm m¹i vµ cã tÝnh ca<br /> b¶y c©y sè, võa ®i võa h¸t VÝ, l−u luyÕn x−íng h¬n.<br /> t−ëng nh− khã mµ chia tay ®−îc. TiÔn<br /> nhau ®Õn lóc mÆt trêi ®· lªn cao, hä míi<br /> t¹m biÖt nhau, sau ®ã mçi ng−êi theo<br /> mét ®−êng trë vÒ lµng.<br /> 2. VÒ ©m nh¹c, lêi ca vµ c¸ch phæ<br /> th¬<br /> Còng nh− c¸c thÓ lo¹i d©n ca kh¸c,<br /> ©m nh¹c trong h¸t GhÑo lµ sù ¸nh x¹<br /> phÇn nµo cña ng«n ng÷ th«ng qua giai<br /> ®iÖu ©m nh¹c vµ còng cã qu¸ tr×nh ph¸t<br /> TÝnh chÊt ©m nh¹c ë phÇn Sang<br /> triÓn tõ ®¬n gi¶n ®Õn hoµn thiÖn. TÊt<br /> giäng th× kh¸c h¼n. Giai ®iÖu ©m nh¹c ®·<br /> nhiªn, trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn Êy, ©m<br /> cã tÝnh phãng kho¸ng h¬n nhiÒu vµ ®−îc<br /> nh¹c h¸t GhÑo kh«ng t¸ch rêi ng«n ng÷<br /> vËn hµnh chñ yÕu trªn thang 5 ©m chø<br /> tiÕng ViÖt nãi chung, ng«n ng÷ ®Þa<br /> kh«ng gièng thang 3 ©m trong VÝ vµ<br /> ph−¬ng nãi riªng vµ chÞu sù chi phèi<br /> Sæng. C¨n cø vµo giai ®iÖu ©m nh¹c,<br /> m¹nh mÏ bëi bèi c¶nh x· héi ë tõng giai<br /> thµnh phÇn ©m trong thang ©m, c¸ch vËn<br /> ®o¹n, tõng thêi kú lÞch sö.<br /> hµnh tiÕt tÊu, tÇm c÷ cña giäng h¸t... cã<br /> ë chÆng ®Çu - h¸t VÝ, ©m nh¹c cßn thÓ nhËn ®Þnh r»ng: Sang giäng chÞu<br /> ®¬n gi¶n. VÝ ch−a ph¶i lµ bµi h¸t, nã nhiÒu ¶nh h−ëng cña sù giao l−u v¨n ho¸<br /> gÇn víi giäng nãi h¬n, nh−ng ®· manh gi÷a c¸c vïng miÒn, vµ nã lµ chÆng cuèi<br /> nha cña tÝnh ca x−íng. Giai ®iÖu ®−îc cïng, cã thêi gian ph¸t triÓn sau so víi VÝ<br /> B¶o tån c¸c lo¹i h×nh v¨n ho¸… 31<br /> <br /> vµ Sæng. Theo c¸c giäng nµy, h¸t GhÑo cã nhau say mª s¸ng t¹o, mµi dòa, ch¾t<br /> thÓ chia thµnh hai phÇn. läc råi bæ sung thªm nhiÒu nh©n tè míi<br /> Thø nhÊt lµ c¸c giäng chÝnh cña h¸t ®Ó n©ng h¸t GhÑo trë thµnh mét thÓ<br /> GhÑo, bao gåm hai lo¹i lµ VÝ vµ Sæng. lo¹i ca h¸t mang nhiÒu gi¸ trÞ ®éc ®¸o<br /> §èi víi VÝ, ©m nh¹c, nh¹c ®iÖu ®¬n gi¶n, cña vïng ®Êt Tæ.<br /> chñ yÕu do phÇn lêi chi phèi, do ®ã<br /> Tr−íc hÕt lµ sù liªn kÕt céng ®ång<br /> ng−êi h¸t kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i cã<br /> trªn tinh thÇn l¸ lµnh ®ïm l¸ r¸ch.<br /> giäng hay nh−ng ph¶i lµ ng−êi øng ®èi<br /> Qua nh÷ng c©u chuyÖn ®−îc kÓ trong<br /> giái, vËn c©u v¨n sµnh.<br /> h¸t GhÑo, ng−êi ta c¶m nhËn ®−îc tinh<br /> Thø hai lµ c¸c bµi h¸t GhÑo ®· thÇn t−¬ng th©n t−¬ng ¸i, gióp ®ì lÉn<br /> mang h¬i h−íng cña mét ca khóc, hoÆc nhau trong lóc khã kh¨n, ho¹n n¹n.<br /> lµ mét ca khóc thùc sù. PhÇn nµy chiÕm Ngoµi ra, trong mçi lêi ca cßn chøa<br /> tû lÖ nhiÒu nhÊt, mçi bµi lµ mét néi ®ùng c¸ch øng xö kh«n khÐo, biÕn sù<br /> dung t×nh c¶m nhÊt ®Þnh. hiÒm khÝch thµnh mèi quan hÖ hßa<br /> Trong h¸t GhÑo, c¸c nghÖ nh©n h¶o, l¸ lµnh ®ïm l¸ r¸ch trong nh÷ng<br /> th−êng phæ th¬ theo 3 c¸ch phæ biÕn: ®iÒu kiÖn cã thÓ. Vµ, trªn hÕt ®ã lµ mèi<br /> C¸ch thø nhÊt lµ phæ theo trËt tù cña quan hÖ t×nh th©n, coi nhau nh− anh<br /> c©u th¬, nhiÒu ng−êi th−êng cho r»ng ®ã em mét nhµ, chia sÎ nh÷ng niÒm vui<br /> lµ c¸ch phæ th¬ xu«i chiÒu. C¸ch thø hai nçi buån trong ®êi sèng tinh thÇn, tõ<br /> lµ ®iÖp mét hoÆc hai, ba tõ ngay ®Çu ®ã t¹o nªn søc m¹nh céng ®ång.<br /> c©u råi tiÕp tôc thùc hiÖn nh− c¸ch thø<br /> nhÊt. C¸ch thø ba lµ ®¶o ng−îc trËt tù Thø hai lµ nh÷ng gi¸ trÞ vÒ c¸ch øng<br /> cña th¬, th−êng lÊy bèn ch÷ sau cña c©u xö. H¸t GhÑo cßn ®−îc coi nh− cuèn<br /> s¸u ®−a lªn tr−íc råi míi trë l¹i tõ ®Çu. s¸ch ghi l¹i nh÷ng lèi øng xö träng yªu<br /> C¸ch nµy trong h¸t GhÑo xuÊt hiÖn th−¬ng, träng nghÜa t×nh trong t×nh yªu<br /> kh«ng nhiÒu. trai g¸i, lèi øng xö trong quan hÖ vî<br /> Lêi ca trong h¸t GhÑo dï sö dông chång vµ quan hÖ gia ®×nh.<br /> nhiÒu thÓ th¬ nh−ng ng«n tõ vÉn chñ<br /> ý thøc trong c¸ch tæ chøc chu ®¸o<br /> yÕu thiªn vÒ tÝnh b×nh d©n h¬n tÝnh b¸c<br /> cho mçi cuéc h¸t GhÑo còng chÝnh lµ thÓ<br /> häc. Ng«n ng÷ lêi ca cã nhiÒu tõ cæ<br /> hiÖn sù t«n träng vµ tr©n träng ®èi víi<br /> mang tÝnh ®Þa ph−¬ng râ nÐt. Ngoµi thÓ<br /> d©n n−íc nghÜa. Khi h¸t hay lóc trß<br /> th¬ lôc b¸t lu«n gi÷ vai trß chñ ®¹o, h¸t<br /> chuyÖn, hai bªn x−ng h« rÊt lÞch sù, lÔ<br /> GhÑo cßn sö dông nhiÒu lo¹i th¬ kh¸c<br /> phÐp vµ thÓ hiÖn sù kÝnh träng. Trong<br /> lµm lêi ca, nh− thÓ thÊt ng«n, song thÊt<br /> khi h¸t, hä th−êng gäi ng−êi ®øng ®Çu<br /> lôc b¸t, thÓ th¬ 4 ch÷, thÓ th¬ nãi... Néi<br /> nhãm h¸t nam lµ quan trïm, ng−êi<br /> dung lêi ca chñ yÕu ngîi ca t×nh yªu ®«i<br /> ®øng ®Çu nhãm h¸t n÷ lµ bµ trïm (ë<br /> løa, bªn c¹nh ®ã cßn cã nh÷ng lêi ch©m<br /> mét sè vïng gäi chung lµ quan trïm),<br /> biÕm, ®¶ kÝch c¸c thÕ lùc cÇm quyÒn<br /> nh÷ng ng−êi nam giíi, n÷ giíi cßn l¹i<br /> trong x· héi phong kiÕn.<br /> ®−îc gäi lµ quan anh, quan chÞ. Trong<br /> II. Nh÷ng gi¸ trÞ cña h¸t GhÑo x−ng h«, mäi ng−êi th−êng dïng nh÷ng<br /> Tr¶i qua nhiÒu thêi kú lÞch sö, c¸c lêi lÏ rÊt lÔ phÐp, nh−: “d¹ em th−a anh<br /> thÕ hÖ ng−êi d©n Phó Thä ®· nèi tiÕp ¹”, “d¹ em th−a chÞ ¹”.<br /> 32 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 4.2014<br /> <br /> <br /> Ngµy nay tôc n−íc nghÜa ®· kh«ng th¾m, t×nh yªu th−¬ng. NhiÒu c©u ca<br /> cßn, nh−ng c¸ch x−ng h« nµy vÉn cßn méc m¹c, ®¬n gi¶n mµ kh«ng kÐm phÇn<br /> ¶nh h−ëng rÊt ®Ëm nÐt trong sinh ho¹t tÕ nhÞ. Lèi nãi vÝ von hµng ngµy còng<br /> ®êi th−êng cña ng−êi d©n. Trß chuyÖn th−êng ®−îc dïng trong lêi ca cña h¸t<br /> víi c¸c nghÖ nh©n h¸t GhÑo, c¸c cô vÉn GhÑo. Ph−¬ng ph¸p sö dông h×nh t−îng<br /> gi÷ c¸ch x−ng h« lÔ phÐp nh− vËy, kh¸ phong phó, võa mang tÝnh kh¸i<br /> kh«ng ph©n biÖt tuæi t¸c. Kh«ng chØ qu¸t, võa mang tÝnh trõu t−îng, nh−ng<br /> trong x−ng h«, mµ c¸ch ¨n mÆc vµ viÖc vÉn thÓ hiÖn sù dung dÞ cña mét vÎ ®Ñp<br /> chän ®Þa ®iÓm h¸t còng thÓ hiÖn ®−îc sù hån nhiªn, ch©n thµnh.<br /> t«n träng Êy. Nãi réng ra, ®ã lµ bµi häc<br /> Gi¸ trÞ nghÖ thuËt ©m nh¹c thÓ hiÖn<br /> v« cïng gi¸ trÞ vÒ c¸ch øng xö mang<br /> tr−íc hÕt ë sù phong phó vÒ giäng ®iÖu.<br /> tÝnh x· héi.<br /> ChØ tÝnh riªng ë phÇn Sang giäng ®· cã<br /> Thø ba lµ nh÷ng gi¸ trÞ vÒ gi¸o dôc tíi 36 giäng ®iÖu. Cã giäng h¸t trÇm<br /> nhËn thøc cuéc sèng. Lêi ca trong h¸t ng©m, tha thiÕt, cã giäng h¸t l¹i trong<br /> GhÑo lµ lêi nh¾n nhñ cho thÕ hÖ sau s¸ng, bay bæng, rén rµng. Sù phong phó<br /> nhËn thøc vÒ sù cÇn thiÕt cña nh÷ng vÒ giäng ®iÖu nµy ë mçi chÆng ®Òu cã<br /> mèi quan hÖ t×nh th©n, nghÜa ng·i ®«i nh÷ng gi¸ trÞ nghÖ thuËt nhÊt ®Þnh.<br /> ®−êng kh«ng ®©u cã thÕ. ThØnh tho¶ng Ph¸t triÓn tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p, tõ<br /> lêi ca h¸t GhÑo vÉn nh¾c ®Õn ®«i d©n th« cøng ®Õn mÒm m¹i, linh ho¹t..., céng<br /> n−íc nghÜa tù cæ tßng lai ®Ó nh¾c nhë vÒ víi c¸ch thøc x©y dùng giai ®iÖu trªn c¸c<br /> mét thêi c¸c lµng n¬i ®©y ®· tõng kÕt thang ©m kh¸c nhau, c¸ch phæ th¬ vµo<br /> nghÜa. C¸ch mêi trÇu còng lµ bµi häc nh¹c... ®Òu lµ nh÷ng gi¸ trÞ kh«ng nhá vÒ<br /> cña ng−êi x−a dµnh cho hËu thÕ vÒ c¸ch thÈm mü vµ nghÖ thuËt mµ c¸c nghÖ<br /> tiÕp ®ãn kh¸ch: lêi chµo cao h¬n m©m nh©n d©n gian Phó Thä ®· ®Ó l¹i.<br /> cç. C¸ch nãi trong mçi lêi ca còng lµ sù<br /> gi¸o dôc mçi ng−êi nhËn thøc ®−îc viÖc Thø n¨m lµ kho tµng tri thøc d©n<br /> biÕt chÊp nhËn thùc tÕ, ®«i khi lµ thùc gian. Tri thøc vÒ m«i tr−êng tù nhiªn<br /> tÕ kh¾c nghiÖt, ®Ó tån t¹i vµ ch¾p c¸nh ®em l¹i tõ nh÷ng lêi ca, tiÕng h¸t vÒ ®Êt<br /> −íc m¬, t×m ra gi¸ trÞ hîp lý trong c¸i ®ai, nguån n−íc, c©y cèi, ®éng thùc vËt,<br /> bÊt hîp lý ®Ó tháa nguyÖn ®−îc −íc m¬ vÒ thêi tiÕt khÝ hËu... Nh÷ng quy luËt vÒ<br /> cña hä. Nh÷ng gi¸ trÞ kh¸c vÒ nhËn thøc thêi tiÕt, vÒ ph©n lo¹i ®Êt ®ai, ph©n lo¹i<br /> cuéc sèng còng ®−îc nh÷ng ng−êi d©n c©y trång ®Òu ®−îc nh÷ng ng−êi d©n n¬i<br /> n¬i ®©y göi g¾m qua lêi h¸t GhÑo nh−: ®©y ®óc kÕt trong c¸c lêi ca cña h¸t<br /> sù tiÕt kiÖm trong c−íi xin; øng xö ®«i GhÑo. Cïng víi ®ã, nh÷ng tri thøc vÒ<br /> bªn dßng hä... kinh nghiÖm lao ®éng s¶n xuÊt trong<br /> c¸c nghÒ thñ c«ng nh− qu¶i l−íi, dÖt<br /> Thø t− lµ nh÷ng gi¸ trÞ thÈm mü,<br /> gÊm, thªu hoa, vÒ viÖc trång c©y, lµm<br /> gi¸ trÞ nghÖ thuËt. Lêi ca trong h¸t<br /> ®Êt, råi c¸ch nhuém v¶i, tªm trÇu... ®Òu<br /> GhÑo chñ yÕu lµ nh÷ng tõ ng÷ chän läc,<br /> cã trong h¸t GhÑo. …<br /> chÝnh x¸c, râ rµng, m¹nh vµ ch¾c. H¸t<br /> GhÑo ®Ñp vÒ ng«n ng÷, ®ång thêi còng Tr¶i qua nhiÒu thêi kú lÞch sö, cho<br /> ®Ñp vÒ kÕt cÊu, bëi sù tù do trong c¸ch dï cã sù ®øt ®o¹n, nh−ng c¸c thÕ hÖ c−<br /> biÓu hiÖn tù nhiªn cña t×nh c¶m. Mçi lêi d©n n¬i ®©y ®· nèi tiÕp nhau gi÷ g×n,<br /> ca ®Òu chøa ®ùng nh÷ng t×nh c¶m ®»m s¸ng t¹o, l−u truyÒn nh÷ng gi¸ trÞ<br /> B¶o tån c¸c lo¹i h×nh v¨n ho¸… 33<br /> <br /> truyÒn thèng Êy ®Ó ngµy nay nã vÉn - §èi víi ho¹t ®éng nghiªn cøu, s−u<br /> hiÖn tån trong ®êi sèng tinh thÇn cña tÇm, b¶o tån, ph¸t triÓn: Nh÷ng ®iÒu<br /> ng−êi d©n trªn m¶nh ®Êt nµy. kiÖn thiÕt yÕu tr−íc tiªn ®Ó b¶o tån vµ<br /> ph¸t triÓn h¸t GhÑo lµ nh÷ng c¸n bé cã<br /> III. Mét sè vÊn ®Ò vÒ b¶o tån, ph¸t triÓn<br /> chuyªn m«n vµ nguån kinh phÝ. C¸c c¸n<br /> Tõ sau khi ®Êt n−íc thèng nhÊt, bé nghiªn cøu, s−u tÇm ph¶i vÒ ®Þa<br /> ®Æc biÖt lµ nh÷ng n¨m ®Çu b−íc vµo ph−¬ng cã truyÒn thèng h¸t GhÑo ®Ó ghi<br /> thêi kú §æi míi, nhiÒu lo¹i h×nh v¨n chÐp, ph¸t hiÖn chÝnh x¸c c¸c giäng ®iÖu<br /> ho¸ nghÖ thuËt truyÒn thèng, trong ®ã gèc theo lèi truyÒn thèng. Nh÷ng s−u<br /> cã h¸t GhÑo, cã phÇn trÇm l¾ng. ViÖc tÇm ph¶i ®−îc sö dông lµm t− liÖu t¹i<br /> s−u tÇm, nghiªn cøu, tæ chøc c¸c héi b¶o tµng, th− viÖn cña tØnh, ®ång thêi<br /> nghÞ, héi th¶o ë c¸c cÊp lµng, x·, huyÖn nh©n b¶n lµm t− liÖu nghiªn cøu vµ phæ<br /> vµ c¶ trªn ®Þa bµn tØnh ch−a thùc sù l«i biÕn réng r·i. C¸c bé s−u tËp cã thÓ in<br /> cuèn ng−êi d©n. §Çu t− ng©n s¸ch thµnh s¸ch, thµnh ®Üa ®Ó xuÊt b¶n, ph¸t<br /> kh«ng ®−îc quan t©m ®óng møc. ViÖc hµnh trªn diÖn réng...<br /> tuyªn truyÒn, gi¸o dôc cho thÕ hÖ trÎ - §èi víi ho¹t ®éng v¨n nghÖ quÇn<br /> hiÓu biÕt vÒ nh÷ng gi¸ trÞ cña h¸t GhÑo chóng vµ nghÖ thuËt chuyªn nghiÖp:<br /> còng kh«ng ®−îc th−êng xuyªn... §iÒu ChØ khi h¸t GhÑo ®−îc tr¶ vÒ víi nh÷ng<br /> ®ã khiÕn h¸t GhÑo bÞ mai mét ®i rÊt sinh ho¹t cña nh©n d©n th× nã míi sèng<br /> nhiÒu, thËm chÝ gÇn nh− bÞ l·ng quªn. l©u vµ ph¸t triÓn m¹nh ®−îc. Tuy<br /> NÕu so víi h¸t Xoan th× h¸t GhÑo Ýt nhiªn, ®−a h¸t GhÑo vÒ víi nh©n d©n,<br /> ®−îc quan t©m h¬n, v× h¸t Xoan cßn víi phong trµo v¨n nghÖ quÇn chóng<br /> phôc vô cho nhu cÇu tÝn ng−ìng. cña nh©n d©n Phó Thä lµ viÖc lµm<br /> kh«ng ®¬n gi¶n. Nh−ng nÕu lµm ®−îc<br /> Tõ nh÷ng n¨m 1990 ®Õn nay, h¸t<br /> th× ®©y sÏ lµ gi¶i ph¸p rÊt tèt ®Ó gi÷<br /> GhÑo ®· ®−îc ®Çu t− vµ ®ang trªn ®µ<br /> g×n, b¶o tån vµ ph¸t triÓn h¸t GhÑo.<br /> phôc håi, ph¸t triÓn. Bªn c¹nh viÖc tæ<br /> §èi víi ho¹t ®éng nghÖ thuËt<br /> chøc c¸c ho¹t ®éng v¨n nghÖ quÇn<br /> chuyªn nghiÖp, ph¶i cã chÝnh s¸ch<br /> chóng, Së V¨n ho¸, ThÓ thao vµ Du lÞch<br /> khuyÕn khÝch c¸c anh chÞ em nghÖ sÜ,<br /> Phó Thä cßn x©y dùng nhiÒu ®Ò ¸n ®Ó<br /> nh¹c sÜ... cña c¸c ®oµn nghÖ thuËt<br /> b¶o tån, g×n gi÷ vµ ph¸t triÓn c¸c lo¹i<br /> trong vµ ngoµi tØnh ®Õn víi h¸t GhÑo ®Ó<br /> h×nh d©n ca ®Æc s¾c cña tØnh, trong ®ã<br /> s¸ng t¸c, x©y dùng nh÷ng ch−¬ng<br /> cã h¸t GhÑo. Phong trµo v¨n nghÖ quÇn<br /> tr×nh, tiÕt môc tõ h¸t GhÑo hoÆc dùa<br /> chóng, trong ®ã cã h¸t GhÑo, ®−îc tæ<br /> trªn chÊt liÖu cña h¸t GhÑo. ViÖc c¶i<br /> chøc m¹nh mÏ, réng kh¾p.<br /> biÕn, viÕt lêi míi cho phï hîp víi ®êi<br /> B¶o tån, ph¸t huy, ph¸t triÓn vèn sèng cña ng−êi d©n hiÖn nay còng nªn<br /> v¨n ho¸ d©n gian truyÒn thèng tr−íc ®−îc khuyÕn khÝch. §èi víi ho¹t ®éng<br /> hÕt ph¶i gi÷ ®−îc cèt lâi nh©n v¨n, b¶n nghÖ thuËt quÇn chóng, cÇn tæ chøc l¹i<br /> s¾c d©n téc vµ tÝnh céng ®ång cña nã. c¸c c©u l¹c bé h¸t GhÑo t¹i c¸c lµng, x·<br /> Víi tinh thÇn nh− vËy, d−íi ®©y chóng vµ duy tr× ho¹t ®éng th−êng xuyªn.<br /> t«i xin ®−a ra mét sè suy nghÜ b−íc ®Çu §ång thêi, vµo mçi dÞp lÔ héi cña lµng,<br /> vÒ ph−¬ng h−íng b¶o tån vµ ph¸t triÓn x· hoÆc nh÷ng dÞp thÝch hîp, cã thÓ tæ<br /> h¸t GhÑo trong giai ®o¹n hiÖn nay. chøc thi gi÷a c¸c nhãm, c¸c c©u l¹c bé,<br /> 34 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 4.2014<br /> <br /> <br /> t¹o kh«ng khÝ høng khëi ®Ó l«i kÐo ®èi t−îng cÇn ®−îc quan t©m ®Æc biÖt<br /> ng−êi d©n quay vÒ víi c¸c lo¹i h×nh v¨n trong c«ng t¸c b¶o tån vµ ph¸t huy<br /> ho¸ nghÖ thuËt truyÒn thèng nãi chung trong giai ®o¹n hiÖn nay ë Phó Thä.<br /> vµ h¸t GhÑo nãi riªng. Tuy nhiªn, b¶o tån vµ ph¸t huy gi¸ trÞ<br /> - Trong ho¹t ®éng ®µo t¹o ë c¸c cña h¸t GhÑo trong bèi c¶nh míi kh«ng<br /> tr−êng: §−a h¸t GhÑo vµo ch−¬ng tr×nh ph¶i viÖc dÔ. Muèn kh«i phôc vµ ph¸t<br /> chÝnh khãa vµ ngo¹i kho¸ cña c¸c huy gi¸ trÞ cña h¸t GhÑo trong bèi c¶nh<br /> tr−êng häc trong tØnh Phó Thä lµ ®iÒu hiÖn nay, ph¶i cã kÕ ho¹ch võa mang<br /> cÇn thiÕt, cã nh− vËy chóng ta míi phæ tÝnh cÊp b¸ch, võa mang tÝnh chiÕn l−îc,<br /> biÕn réng r·i ®−îc h¸t GhÑo ®Õn c¸c thÕ cã sù phèi hîp nhÞp nhµng, ®ång bé gi÷a<br /> hÖ trÎ... ng−êi d©n vµ c¸c c¬ quan chøc n¨ng
<br /> <br /> - §èi víi ho¹t ®éng v¨n hãa du lÞch TµI LIÖU THAM KH¶O<br /> ®Þa ph−¬ng: Phó Thä lµ n¬i cã nhiÒu<br /> 1. NguyÔn §¨ng Hße (1979), B−íc ®Çu<br /> danh lam th¾ng c¶nh vµ di tÝch lÞch sö,<br /> t×m hiÓu h¸t GhÑo VÜnh Phó, Ty V¨n<br /> chÝnh v× vËy, viÖc ph¸t triÓn tiÒm n¨ng<br /> hãa Th«ng tin VÜnh Phó, VÜnh Phó.<br /> du lÞch ë ®©y cã nhiÒu thuËn lîi. ViÖc ®−a<br /> h¸t GhÑo vµo v¨n hãa du lÞch sÏ më ra 2. Kû yÕu d©n ca Xoan GhÑo VÜnh Phó<br /> mét h−íng ®i míi cã nhiÒu triÓn väng (1994), Së V¨n hãa Th«ng tin VÜnh<br /> trong viÖc b¶o tån, ph¸t huy vµ ph¸t Phó xuÊt b¶n, VÜnh Phó.<br /> triÓn nã. CÇn kh«i phôc h¸t GhÑo trong 3. Ph¹m Phóc Minh (1994), T×m hiÓu d©n<br /> c¸c lÔ héi, ®Æc biÖt lµ lÔ héi §Òn Hïng. ë ca ViÖt Nam, Nxb. ¢m nh¹c, Hµ Néi.<br /> ®ã, h¸t Xoan thuéc lo¹i nghi thøc kh«ng<br /> 4. Ng« Quang Nam, Xu©n Thiªm (chñ<br /> thÓ thiÕu, cßn h¸t GhÑo cã thÓ tæ chøc<br /> Biªn) (1986), §Þa chÝ VÜnh Phó V¨n<br /> nh− c¸c ch−¬ng tr×nh v¨n nghÖ.<br /> hãa d©n gian vïng §Êt Tæ, Së V¨n hãa<br /> Mét lÇn n÷a cã thÓ kh¼ng ®Þnh, h¸t Th«ng tin VÜnh Phó, VÜnh Phó.<br /> GhÑo lµ mét trong nh÷ng s¶n phÈm<br /> 5. Tó Ngäc (1997), H¸t Xoan d©n ca<br /> v¨n hãa tinh thÇn ®éc ®¸o ®−îc h×nh<br /> nghi lÔ - phong tôc, ViÖn ¢m nh¹c,<br /> thµnh trªn m¶nh ®Êt Phó Thä do chÝnh<br /> Nxb. ¢m Nh¹c, Hµ Néi.<br /> ng−êi d©n n¬i ®©y s¸ng t¹o nªn. H¸t<br /> GhÑo lµ lo¹i h×nh d©n ca cæ, cã nh÷ng 6. NhiÒu t¸c gi¶ (2003), Tæng tËp V¨n<br /> ®Æc ®iÓm riªng vÒ nguån gèc ra ®êi, nghÖ d©n gian §Êt Tæ, tËp 3, Së V¨n<br /> kh«ng gian, thêi gian vµ ®èi t−îng diÔn hãa, Th«ng tin vµ ThÓ thao VÜnh<br /> x−íng. Do ®ã, h¸t GhÑo kh«ng ph¶i lµ Phó, VÜnh Phó.<br /> mét nh¸nh cña h¸t Xoan. Trªn con 7. NhiÒu t¸c gi¶ (1986), V¨n nghÖ d©n<br /> ®−êng h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn, h¸t gian §Êt Tæ (§Þa chÝ), Së V¨n hãa,<br /> GhÑo còng chÞu sù chi phèi cña quy Th«ng tin vµ ThÓ thao VÜnh Phó,<br /> luËt giao thoa v¨n hãa, ®iÒu Êy ®· lµm VÜnh Phó.<br /> cho h¸t GhÑo trë nªn tho¸ng ®¹t h¬n vÒ 8. NguyÔn Kh¾c X−¬ng, D−¬ng Huy<br /> ph−¬ng diÖn biÓu c¶m. ThiÖn (1979), H¸t Xoan h¸t GhÑo<br /> Víi nh÷ng gi¸ trÞ lín lao cña nã VÜnh Phó (giíi thiÖu - s−u tÇm), Héi<br /> trong ®êi sèng tinh thÇn cña ng−êi d©n, V¨n häc NghÖ thuËt VÜnh Phó, Nxb.<br /> h¸t GhÑo xøng ®¸ng lµ mét trong nh÷ng VÜnh Phó.<br />