Bảo tồn di sản văn hóa Hán - Nôm ở Đà Nẵng

Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> BẢO TỒN DI SẢN VĂN HÓA HÁN - NÔM Ở ĐÀ NẴNG<br /> ? PHẠM VĂN THANH<br /> <br /> *<br /> <br /> DI SẢN VĂN HÓA HÁN - NÔM LÀ NHỮNG<br /> THƯ TỊCH, TÀI LIỆU ĐƯỢC VIẾT BẰNG CHỮ<br /> HÁN VÀ CHỮ NÔM, LÀ KHO TÀNG TƯ LIỆU<br /> THÀNH VĂN VÔ CÙNG PHONG PHÚ CỦA NƯỚC<br /> TA. DI SẢN VĂN HÓA HÁN - NÔM ĐÃ TRỞ<br /> THÀNH MỘT BỘ PHẬN QUAN TRỌNG TRONG<br /> HỆ THỐNG DI SẢN VĂN HÓA QUÝ GIÁ CỦA<br /> DÂN TỘC, LÀ SỢI DÂY LIÊN KẾT GIỮA QUÁ<br /> KHỨ VỚI HIỆN TẠI, LÀ NGUỒN TƯ LIỆU QUAN<br /> TRỌNG GIÚP CHO THẾ HỆ HÔM NAY VÀ MAI<br /> SAU CÓ CƠ HỘI TÌM HIỂU VỀ CỘI NGUỒN LỊCH<br /> SỬ - VĂN HÓA CỦA DÂN TỘC. HIỆN NAY, KHỐI<br /> TÀI LIỆU NÀY ĐANG ĐỨNG TRƯỚC NGUY CƠ<br /> BỊ THẤT THOÁT NÊN VIỆC BẢO TỒN VÀ KHAI<br /> THÁC CHÚNG MỘT CÁCH CÓ HIỆU QUẢ LÀ<br /> VIỆC LÀM HẾT SỨC CẤP THIẾT, NHẰM GÓP<br /> PHẦN XÂY DỰNG NỀN VĂN HÓA VIỆT NAM<br /> TIÊN TIẾN ĐẬM ĐÀ BẢN SẮC DÂN TỘC.<br /> <br /> 1. Căn cứ vào các ký tự lạ được khắc trên rìu đồng,<br /> trống đồng, lưỡi cày đồng thuộc nền văn hóa Đông<br /> Sơn và trên vách đá cổ ở Sa Pa (Lào Cai) vào giai đoạn<br /> văn hóa đồng thau phát triển - văn hóa Gò Mun, các<br /> nhà nghiên cứu cho rằng, trước thời kỳ Bắc thuộc,<br /> người Việt đã có chữ viết gọi là chữ Khoa đẩu (chữ<br /> viết hình con nòng nọc) thuộc văn tự ghi âm.1<br /> Đến năm 111 trước Công nguyên, nhà Hán đô hộ<br /> nước ta, và từ đó người Việt đã tiếp nhận chữ Hán.<br /> Nhà khoa học Tiệp Khắc là Cesmir Loukotca trong tác<br /> phẩm Lịch sử chữ viết thế giới xuất bản trước năm 1945<br /> đã cho biết: “Phía nam đế quốc Trung Hoa, trong vùng<br /> Đông Dương hiện nay, có nhà nước An Nam ngay từ thế<br /> kỷ thứ nhất trước Công nguyên đã bị người Hán thống<br /> trị. Chữ Trung Quốc do viên thái thú du nhập vào đây<br /> trước Công nguyên. Trước đó, hình như người An Nam<br /> đã đọc bằng chữ ghi âm riêng, chữ đó không còn đến<br /> *<br /> <br /> ngày nay”. Còn nhà nghiên cứu Terrien de la Couperie<br /> viết trong tạp chí Hàn lâm của Hoàng gia Anh, xuất<br /> bản năm 1887, đã cho rằng, Sĩ Nhiếp buộc người<br /> Việt học chữ Hán và cấm dùng chữ tượng thanh của<br /> mình.2<br /> Phải đến thế kỷ VIII - IX, nhân dân ta đã dựa trên<br /> cách cấu tạo hình thể của chữ Hán, cùng với cách đọc<br /> Hán - Việt để sáng tạo ra chữ Nôm, nhưng lúc này vẫn<br /> còn lẻ tẻ, chưa thịnh hành nên nhiều nhà nghiên cứu<br /> cho rằng, đây chỉ là giai đoạn đồng hóa chữ Hán, tức<br /> là dùng chữ Hán để phiên âm một số từ Việt lẻ tẻ.<br /> Nhưng dưới các triều đại nhà Lý (1009 - 1225), nhà<br /> Trần (1226 - 1400), chữ Nôm theo thời gian thịnh<br /> hành và phát triển song song cùng chữ Hán. Chữ<br /> <br /> Nhà nghiên cứu, thành phố Đà Nẵng.<br /> <br /> Phaùt trieån<br /> <br /> Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br /> <br /> 33<br /> <br /> Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> Nôm được dùng để sáng tác văn học với tác phẩm<br /> thuần Nôm sớm nhất là Thiền tông bản hạnh thời Trần<br /> hiện vẫn còn lưu giữ được. Đến thế kỷ XVIII - XIX, chữ<br /> Nôm đã phát triển đến giai đoạn cực thịnh của nó và<br /> trên một vài phương diện thì nó còn lấn át cả địa vị<br /> của chữ Hán, các tác phẩm như: Hịch Tây Sơn, Truyện<br /> Kiều,… là ví dụ điển hình. Như vậy, chữ Nôm đã có<br /> một quá trình hình thành và sử dụng lâu dài ở Việt<br /> Nam, là phương tiện chuyển tải những giá trị truyền<br /> thống, biểu đạt những đặc trưng văn hóa, phản ánh<br /> nhân sinh quan và thế giới quan của lớp lớp người<br /> Việt qua hàng chục thế kỷ.3 Tuy nhiên, đến cuối thế kỷ<br /> XIX, văn hóa phương Tây xâm nhập mạnh mẽ vào đời<br /> sống của người dân nước ta, chữ Latin, chữ Pháp dần<br /> dần thay thế chữ Hán và chữ Nôm.<br /> 2. Hiện nay nguồn thư tịch Hán - Nôm ở nước<br /> ta còn lại khá nhiều, trong đó, Đà Nẵng tuy là vùng<br /> đất mới được hình thành vào thế kỷ XIV, nhưng lại<br /> là một trong những tỉnh thành ở Trung Bộ có nhiều<br /> danh nhân đã có những đóng góp vô cùng to lớn<br /> cho nền lịch sử, văn hóa của dân tộc như: Nguyễn<br /> Văn Thoại, Lâm Nhĩ, Thái Phiên, Ông Ích Khiêm, Trần<br /> Quang Diệu, Đỗ Thúc Tịnh, Nguyễn Hanh, Huỳnh Bá<br /> Chánh,… Nhiều nhà nghiên cứu nhận định, Đà Nẵng<br /> là một trong những mảnh đất ở miền Trung Việt Nam<br /> đã hun đúc lên những chí sĩ yêu nước, những dòng<br /> họ khoa bảng và họ đã để lại nơi đây nguồn tư liệu<br /> Hán - Nôm vô cùng có giá trị. Tuy nhiên, chiến tranh<br /> và thời gian đã làm cho nhiều di sản Hán - Nôm ở Đà<br /> Nẵng bị hủy hoại.<br /> Có thể nói, những tư liệu Hán - Nôm hiện còn lưu<br /> lại trên mảnh đất Đà Nẵng rất phong phú và đa dạng<br /> từ hình thức thể hiện đến nội dung, gồm: sắc phong<br /> thần cho các đình làng, điền bạ, trát văn, gia phả, thần<br /> phả, đơn khai, văn tế, văn cúng, di chúc, thơ văn, văn<br /> bia, văn chuông, hoành phi, câu đối, mộc bản,... phần<br /> nào đã phản ánh rõ nét tư duy khoa học, văn học<br /> nghệ thuật, tổ chức làng xã cũng như sinh hoạt xã<br /> hội của các bậc tiền nhân. Những thư tịch Hán - Nôm<br /> được viết hoặc khắc theo 4 kiểu chữ cơ bản là chữ<br /> Triện, chữ Lệ, chữ Hành và chữ Thảo trên các chất liệu<br /> đá, đồng, vải, gỗ, giấy,… Đây chính là nguồn di sản<br /> văn hóa thành văn vô cùng quý báu mà những bậc<br /> tiền nhân ở Đà Nẵng để lại.<br /> Ngày nay, bước vào những di tích cổ ở Đà Nẵng<br /> như các đình, chùa, lăng, miếu, hội quán, nhà thờ<br /> tộc họ, nhà cổ, mộ cổ,… hầu như chúng ta đều bắt<br /> <br /> 34<br /> <br /> Phaùt trieån<br /> <br /> Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br /> <br /> gặp những di sản văn hóa Hán - Nôm. Những bức<br /> hoành phi, liễn đối, cuốn thư được viết với lối phóng<br /> bút mềm mại như thể rồng bay phượng múa hoặc<br /> kiểu chữ chân phương sắc sảo, thể hiện ước vọng của<br /> người xưa về một cuộc sống ấm no, yên vui, hạnh<br /> phúc. Hoặc qua các gia phả, sắc phong, tranh vẽ đã<br /> ngả màu theo năm tháng với màu giấy dó ố vàng rất<br /> mộc mạc, giản đơn nhưng những nét chữ viết bằng<br /> mực Tàu còn nổi bật trên nền giấy cũng toát lên được<br /> cái hồn của nó, tạo cho chúng ta sự tò mò muốn tìm<br /> về cội nguồn của những thư tịch cổ này.<br /> Một thực tế hiện nay là tại các đình, chùa, lăng,<br /> miếu, gia đình người dân, số người biết đọc chữ Hán,<br /> chữ Nôm còn lại không nhiều. Nhiều di tích lưu giữ<br /> trong mình một khối lượng di sản Hán - Nôm đồ sộ<br /> nhưng để giải mã ý nghĩa của nó thật khó khăn, nên<br /> ảnh hưởng đến việc bảo tồn và trùng tu di tích, cũng<br /> như phục vụ khách tham quan muốn tìm hiểu về<br /> <br /> Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> vùng đất và con người Đà Nẵng. Trước thực trạng đó,<br /> nhiều năm qua, một số nhà nghiên cứu đã có những<br /> nỗ lực trong việc biên dịch và giới thiệu văn hóa Hán<br /> - Nôm ở Đà Nẵng trên những phương tiện thông tin<br /> đại chúng, nhưng nhìn chung vẫn còn rời rạc, chưa<br /> tập trung nghiên cứu một cách có hệ thống, chưa<br /> tương xứng với nguồn tư liệu vốn có và lòng mong<br /> đợi của người dân Đà Nẵng. Tuy vậy, những hoạt<br /> động đó phần nào cũng đã để lại những giá trị nhất<br /> định về mặt học thuật, giúp cho việc nghiên cứu về<br /> lịch sử cũng như văn hóa của thành phố được tốt hơn.<br /> <br /> vụ cho việc tra cứu lịch sử hoặc trao lại cho các thế<br /> hệ con cháu mai sau biết về các thế hệ tiền nhân của<br /> dòng tộc mình. Năm 2003, trong Chương trình mục<br /> tiêu bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể, ngành Văn hóa<br /> - Thông tin thành phố Đà Nẵng khi tổ chức xem xét,<br /> công nhận các di tích lịch sử văn hóa cũng đã kết hợp<br /> tiến hành bước đầu công tác sưu tầm tư liệu Hán Nôm nhưng cũng chỉ ở một số di tích lịch sử văn hóa<br /> trên địa bàn thành phố, trong khi đối tượng lưu giữ<br /> và nguồn tư liệu Hán - Nôm còn khá nhiều, chưa thể<br /> sưu tầm hết được.4<br /> <br /> Là di sản văn hóa vô cùng có giá trị, thế nhưng<br /> đến nay việc nghiên cứu, sưu tầm, lưu giữ di sản này<br /> của các cơ quan chức năng vẫn còn nhiều hạn chế.<br /> Việc điều tra, khảo sát nguồn tư liệu này mới chỉ tiến<br /> hành một cách đơn lẻ, dưới góc độ khai thác tư liệu<br /> nhằm phục vụ cho các bài viết nghiên cứu, tham luận<br /> theo chuyên đề hoặc tra cứu nhằm kiểm chứng tư<br /> liệu lịch sử có liên quan. Một số nhà nghiên cứu và<br /> các tộc họ trên địa bàn thành phố cũng đã tiến hành<br /> việc tổ chức ghi chép lại phả hệ các dòng họ để phục<br /> <br /> Ngoài ra, đây còn là nguồn tư liệu cổ xưa, quý hiếm<br /> nên những người làm công tác bảo tồn rất khó trong<br /> việc tiếp cận và sưu tầm, nhiều đình, chùa, dòng họ<br /> coi chúng là bảo vật truyền đời nên không hiến tặng<br /> hoặc bán. Ngoài những tư liệu Hán - Nôm được khắc<br /> trên các chất liệu bền vững thì những tư liệu còn lại<br /> được viết trên giấy, trên vải như các sắc phong thần<br /> đều được xếp cẩn thận vào tráp rồi khóa lại cất giấu<br /> kỹ hoặc để trên bàn thờ, đến ngày vía thần tại đình,<br /> miếu chúng mới được mở ra. Do đó, nếu không thiết<br /> lập được mối quan hệ với ban quý tế của các đình<br /> làng, tộc họ và cá nhân lưu giữ tài liệu Hán - Nôm,<br /> không có kế hoạch sưu tầm, bảo quản, nghiên cứu,<br /> thì nhiều tài liệu cổ ở Đà Nẵng sẽ có nguy cơ biến mất.<br /> Trước tình hình đó, công tác bảo tồn và phát huy giá<br /> trị các di sản Hán - Nôm trên địa bàn thành phố là vấn<br /> đề hết sức cấp thiết.<br /> Trong những năm qua, để bảo tồn di sản văn hóa<br /> Hán - Nôm, Sở Văn hóa - Thông tin Đà Nẵng (nay là Sở<br /> Văn hóa, Thể thao và Du lịch Đà Nẵng) đã tiến hành<br /> nghiên cứu, thống kê di sản Hán - Nôm trên địa bàn<br /> thành phố Đà Nẵng. Tuy nhiên, vẫn cần tiếp tục sưu<br /> tầm trong dân gian để phân loại, xếp hạng, nhận diện<br /> loại hình nào có nguy cơ mất mát, hư hỏng để kịp<br /> thời đề ra cách thức bảo tồn và phát huy một cách<br /> hợp lý. Bên cạnh đó, cần hướng dẫn về nghiệp vụ<br /> chuyên môn cho chủ sở hữu di sản Hán - Nôm trong<br /> việc bảo quản, lưu giữ di sản để hạn chế tình trạng hư<br /> hỏng trong điều kiện thiên nhiên khắc nghiệt.<br /> Đi đôi với việc thống kê nắm bắt thông tin về sự<br /> tồn tại của các loại hình di sản Hán - Nôm trong dân<br /> gian, các cơ quan có chức năng bảo tồn cần có nguồn<br /> tài chính nhất định để mua các văn bản gốc hoặc<br /> nhân bản, sao chép lại theo phương pháp truyền<br /> thống để bảo quản lâu dài. Phần lớn các tư liệu Hán<br /> - Nôm ở Đà Nẵng hiện nay đang đứng trước nguy cơ<br /> <br /> Phaùt trieån<br /> <br /> Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br /> <br /> 35<br /> <br /> Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> hư hại bởi thời tiết và thời gian do chưa có phương<br /> pháp khoa học tối ưu để bảo quản. Đa số các sắc<br /> phong đựng trong ống tre, hộp gỗ, bên ngoài bọc<br /> giấy dễ bị mục nát, do đó việc bảo tồn lâu dài bằng<br /> công nghệ thông tin qua việc tư liệu hóa, số hóa, sử<br /> dụng bản mã chuẩn quốc tế là việc làm cấp thiết. Bên<br /> cạnh đó cần biên dịch toàn bộ tư liệu Hán - Nôm hiện<br /> có ra chữ Quốc ngữ để phục vụ đông đảo các tầng<br /> lớp nhân dân, nhất là giới trẻ để họ nắm được những<br /> nội dung trong tư liệu Hán - Nôm nhằm nâng cao<br /> tinh thần yêu nước, lòng tự hào dân tộc. Đặc biệt các<br /> hoành phi, câu đối, gia phả chứa đựng tính chất triết<br /> lý về cuộc sống nhân nghĩa, hướng con người đến các<br /> giá trị chân, thiện, mỹ vẫn còn nguyên giá trị trong<br /> cuộc sống hôm nay.<br /> Để bảo tồn và phát huy giá trị di sản Hán - Nôm,<br /> thành phố Đà Nẵng cũng cần có chính sách đào tạo,<br /> khuyến khích những người làm công tác quản lý,<br /> nghiên cứu, sưu tầm văn hóa Hán - Nôm. Đặc biệt,<br /> đội ngũ cán bộ làm công tác bảo tồn - bảo tàng phải<br /> được đào tạo, trang bị kiến thức Hán - Nôm ở một<br /> trình độ nhất định, để khi tiếp cận loại hình di sản này<br /> ít ra phải đọc được nội dung cơ bản, biết được giá trị<br /> của từng tư liệu. Mặt khác, cần đẩy mạnh công tác xã<br /> hội hóa sâu rộng trong các tầng lớp nhân dân, đồng<br /> thời khuyến khích các đề tài nghiên cứu khoa học<br /> theo tính chất chuyên sâu về tác giả, văn hóa, kiến<br /> trúc, lịch sử đã gắn liền với hệ thống di sản văn hóa<br /> Hán - Nôm của Đà Nẵng.<br /> Bên cạnh đó, các cơ quan quản lý nhà nước như Sở<br /> Khoa học và Công nghệ Đà Nẵng cũng cần triển khai<br /> nhiều hơn nữa các đề tài nghiên cứu khoa học có nội<br /> dung đề cập đến di sản văn hóa Hán - Nôm trên địa<br /> bàn thành phố. Có như vậy, công tác bảo tồn các di<br /> sản Hán - Nôm ở Đà Nẵng mới được tiến hành đồng<br /> bộ và có cơ sở vững chắc, tránh việc bỏ sót nhiều tư<br /> liệu quý.<br /> 3. Di sản văn hóa Hán - Nôm ở Đà Nẵng ngày càng<br /> bị đe dọa. Vì thế, việc bảo tồn di sản văn hóa Hán Nôm chính là bảo tồn và phát huy di sản văn hóa<br /> của dân tộc nói chung, Đà Nẵng nói riêng. Hơn nữa,<br /> việc nghiên cứu Hán - Nôm còn biểu lộ sự trân trọng<br /> đối với di sản tinh thần của các bậc tiền nhân để lại,<br /> góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc trong tiến<br /> trình nước ta hội nhập với các nước trong khu vực và<br /> trên thế giới. Do đó, việc bảo tồn không chỉ quan tâm<br /> đến quá khứ, quên đi hiện tại và tương lai, mà trái lại,<br /> <br /> 36<br /> <br /> Phaùt trieån<br /> <br /> Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br /> <br /> phải tăng thêm sự vững chắc của di sản nhằm phát<br /> triển các hình thức biểu hiện văn hóa mới. Mặt khác,<br /> những thành tựu của nghiên cứu Hán - Nôm ở Đà<br /> Nẵng sẽ là cơ sở khoa học và là tư liệu cần thiết cho<br /> các ngành nghiên cứu văn học, ngôn ngữ, lịch sử, văn<br /> hóa và những ai có nhu cầu tìm hiểu về vùng đất và<br /> con người Đà Nẵng trong lịch sử.<br /> P.V.T.<br /> <br /> CHÚ THÍCH<br /> GS. Lê Trọng Khánh, Phát hiện hệ thống chữ Việt cổ<br /> thuộc loại hình Khoa đẩu, (Hà Nội: Từ điển Bách khoa - Trung<br /> tâm Văn hóa Tràng An, 2010), 20, 18.<br /> 1, 2<br /> <br /> Phòng Quản lý di sản văn hóa phi vật thể (Cục Di sản<br /> Văn hóa), “Di sản chữ Nôm - Một vài phương hướng bảo tồn<br /> và phát huy giá trị”, Thời đại mới, Số 5, Tháng 7.2005.<br /> 3<br /> <br /> Sở Văn hóa - Thông tin Đà Nẵng, Báo cáo tổng kết đề tài:<br /> “Khảo sát, sưu tầm tư liệu Hán - Nôm trên địa bàn thành phố<br /> Đà Nẵng”, (Đà Nẵng: Tháng 3.2008).<br /> 4<br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1. Hà Văn Tấn (Chủ biên). 1994. Văn hóa Đông Sơn ở Việt<br /> Nam. Hà Nội: Khoa học Xã hội.<br /> 2. Lâm Giang. 2004. Lịch sử thư tịch Việt Nam. Hà Nội:<br /> Khoa học Xã hội.<br /> 3. Nguyễn Q. Thắng. 2001. Quảng Nam - Đất nước và<br /> Nhân vật. Hà Nội: Văn hóa Thông tin.<br /> 4. GS. Lê Trọng Khánh. 2010. Phát hiện hệ thống chữ Việt<br /> cổ thuộc loại hình Khoa đẩu. Hà Nội: Từ điển Bách khoa Trung tâm Văn hóa Tràng An.<br /> 5. Phòng Quản lý di sản văn hóa phi vật thể (Cục Di sản<br /> Văn hóa). “Di sản chữ Nôm - Một vài phương hướng bảo tồn<br /> và phát huy giá trị”. Thời đại mới. Số 5. Tháng 7.2005.<br /> 6. Sở Văn hóa - Thông tin Đà Nẵng. 2008. Báo cáo tổng<br /> kết đề tài: “Khảo sát, sưu tầm tư liệu Hán - Nôm trên địa bàn<br /> thành phố Đà Nẵng”. Đà Nẵng: Tháng 3.<br /> <br />