Bệnh chuyên khoa - Chương 2: Bệnh hại cây bắp

Chia sẻ: 986753421 986753421 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:29

Thêm vào BST

Báo xấu

189
lượt xem 43
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trên thế giới, có trên 130 loại bệnh hại bắp. Trong đó, đa số các bệnh do nấm gây ra, kế đến là do vi khuẩn. Năm 1966, Ấn Độ có 18 bệnh quan trọng trên bắp. Ở Việt Nam, kết quả điều tra cơ bản bệnh hại cây trồng ở Miền Bắc

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bệnh chuyên khoa - Chương 2: Bệnh hại cây bắp

® ¹i ®¹i häc cÇn th¬ - khoa n«ng nghiÖp gi¸o tr×nh gi¶ng d¹y trùc tuyÕn §êng 3/2, Tp. CÇn Th¬. Tel: 84 71 831005, Fax: 84 71 830814 Website: http://www.ctu.edu.vn/knn email: dminh@ctu.edu.vn, vtanh@ctu.edu.vn BÖnh BÖnh chuyªn khoa Ch−¬ng 2: BÖnh h¹i c©y b¾p
CHÖÔNG II BEÄNH HAÏI CAÂY BAÉP TÌNH HÌNH BEÄNH HAÏI BAÉP Treân theá giôùi, coù treân 130 loaïi beänh haïi baép. Trong ñoù, ña soá caùc beänh do naám gaây ra, keá ñeán laø do vi khuaån. Naêm 1966, AÁn Ñoä coù 18 beänh quan troïng treân baép. ÔÛ Vieät Nam, keát quaû ñieàu tra cô baûn beänh haïi caây troàng ôû Mieàn Baéc, tröôùc naêm 1975, cho thaáy coù 32 loaïi beänh ñöôïc phaùt hieän, trong ñoù, coù 30 beänh do naám gaây ra. ÔÛ Mieân Nam, keát quaû ñieàu tra trong nhöõng naêm 1977-1980 cho thaáy coù treân 20 beänh haïi baép ñöôïc phaùt hieän, trong ñoù, caùc beänh phoå bieán vaø quan troïng laø: Heùo töôi, Thoái thaân do vi khuaån, Ñoám vaèn, Ræ, Ñoám laù to vaø Ñoám laù nhoû. A. BEÄNH DO CÖÏC VI KHUAÅN: BEÄNH KHAÛM SOÏC LAÙ (Striped mosaic, Corn stripe, Maize mosaic) I. SÖÏ PHAÂN BOÁ vaø TAÙC HAÏI CUÛA BEÄNH. Beänh hieän dieän ôû Chaâu AÙ, Chaâu Phi, Chaâu Myõ vaø coù theå coù ôû Chaâu UÙc. Beänh thöôøng gaây thaát thu naëng ôû vuøng nhieät ñôùi vaø vuøng baùn nhieät ñôùi. Khi baép ñöôïc troàng lieân tuïc ôû nhöõng vuøng aåm öôùt, beänh coù theå laøm caû ruoäng baép bò luøn haün ñi (thaáp hôn 0,5m) vaø thaát thu hoaøn toaøn. ÔÛ Tabasco (Mexico), coù tôùi 70% baép bò nhieåm beänh naày vaøo naêm 1981. ÔÛ Ñöùc, beänh ñaõ laøm giaûm 43% naêng suaát traùi vaø chieàu cao caây ñaõ giaûm 14% so vôùi caây khoâng nhieåm beänh. ÔÛ Myõ, beänh ñaõ gaây haïi trong nhieàu naêm töø 1974 ñeán 1983, nhöng cho ñeán nay, beänh khoâng coøn laø vaán ñeà nan giaûi nöõa. Ngoaøi caây baép, beänh coøn taán coâng caây luùa mieán vaø moät soá loaøi coû daïi. II. TRIEÄU CHÖÙNG BEÄNH. Beänh thöôøng xuaát hieän ôû giai ñoaïn caây coøn nhoû ( caây ñöôïc 6 tuaàn leå trôû laïi). Treân laù non, ñaàu tieân coù nhöõng ñoám maøu vaøng nhaït hoaëc xanh nhaït, ñoám hôi troøn, xuaát hieän loang loå, taïo thaønh vaân treân maët laù. Caùc ñoám beänh naày thöôøng noái laïi, taïo thaønh nhöõng soïc daøi maøu Giaùo Trình Beänh Caây Chyeân Khoa 97
vaøng nhaït hoaëc xanh nhaït, ñoâi khi coù maøu xanh saäm roài khoâ heùo (Hình 1). Laù khoâ daàn, soïc vaøng xuaát hieän treân thaân, caây luøn do caùc loùng thaân keùm phaùt trieån, caây thöôøng khoâng cho traùi hoaëc cho traùi coù ít haït hoaëc khoâng haït. Côø baép bò thoaùi hoaù, coù theå xuaát hieän caùc choài con moïc töø naùch laù. Caây cuõng coù theå moïc thaønh buoäi. III. TAÙC NHAÂN GAÂY BEÄNH. Beänh do virus gaây ra, virus coù teân laø MMV (maize mosaic virus). Virus gaây beänh Khaûm ôû caây döa leo vaø moät soá doøng virus gaây beänh Khaûm ôû caây mía döôøng nhö laø taùc nhaân gaây neân beänh Khaûm soïc laù baép. Beänh cuõng coù theå do nhieàu doøng virus hoån hôïp laïi ñeå gaây beänh, ñoâi khi, chæ do moät doøng virus gaây beänh. Virus cuõng ñöôïc ghi nhaän ôû Brazil vaø Venezuela laø coù nhöõng doøng gaây haïi khaùc nhau. Beänh ñöôïc truyeàn bôûi raày xanh, raày meàm hoaëc raày naâu nhoû (Delphacides striatella). Caùc vector naày coù theå truyeàn ñöôïc beänh sau khi huùt nhöïa caây beänh ñöôïc hai tuaàn. Caây seõ bieåu hieän trieäu chöùng beänh sau khi nhieåm virus ñöôïc ba tuaàn. Virus khoâng truyeàn qua haït vaø virus seõ maát hoaït tính ôû nhieät ñoä 50-55 oC. IV. CAÙCH PHOØNG TRÒ BEÄNH. Duøng gioáng khaùng beänh, nhö nhoùm baép Guatemala, Hawaii sweet. Dieät coû daïi, phaùt hieän beänh sôùm vaø thieâu huûy caây beänh ñeå traùnh laây lan. AÙp duïng thuoác phoøng trò caùc coân truøng truyeàn beänh. B. CAÙC BEÄNH DO VI KHUAÅN: BEÄNH HEÙO TÖÔI (Bacterial wilt, Stewart's wilt, Stewart's leaf blight, Maize bacteriosis) I. SÖÏ PHAÂN BOÁ vaø TAÙC HAÏI CUÛA BEÄNH. Beänh hieän dieän ôû Baéc vaø Trung Myõ, Peru, Chaâu AÂu, Lieân Xoâ vaø Trung Quoác. Beänh ñaõ toû ra nghieâm troïng ôû caùc nöôùc Nam Phi vaø Trung Myõ. ÔÛ Vieät Nam, beänh cuõng khaù phoå bieán. Vaøo nhöõng naêm cuûa thaäp nieân 1930, beänh ñaõ gaây thaát thu lôùn ôû Baéc Myõ, nhöng hieän nay, thænh thoaûng beänh chæ boäc phaùt nheï, khoâng gaây haïi ñaùng keå. Giaùo Trình Beänh Caây Chyeân Khoa 98
Keå töø naêm 1932, beänh ñöôïc ghi nhaän laàn ñaàu tieân ôû Ontario vaøo naêm 1986. ÔÛ YÙ, beänh cuõng ñaõ gaây haïi traàm troïng vaøo nhöõng naêm cuûa thaäp nieân 1940, vaø hieän nay, beänh laïi taùi xuaát hieän vaø trôû neân moái lo ngaïi lôùn cho noâng daân. Beänh phaùt trieån maïnh khi coù möa nhieàu, nhieät ñoä vaø aåm ñoä cao. II. TRIEÄU CHÖÙNG BEÄNH. Caây beänh thöôøng heùo vaø cheát sôùm, caùc laù döôùi coù nhöõng soïc daøi maøu xanh nhaït ñeán vaøng roài naâu, soïc coù daïng baát thöôøng chaïy doïc theo phieán vaø lan daàn vaøo trong thaân, caû laù coù theå bò khoâ roài cheát. Nhöõng caây coøn soáng soùt thì thöôøng bò luøn. Caét ngang thaân, thaáy moâ daãn truyeàn coù maøu naâu chocolate vaø tieát ra töøng gioït dòch vi khuaån maøu vaøng vaø nhôùt (Hình 2,3 vaø 4). Phaùt hoa ñöïc phaùt trieån sôùm, taøn uùa vaø coù maøu traéng. III. TAÙC NHAÂN GAÂY BEÄNH. Beänh do vi khuaån Xanthomonas stewartii (E.F. Smith) Dowson (Bacterium stewartii E.F. Smith, Erwinia stewartii, Pseudomonas stewartii, Aplanobacter stewartii, Phytpmonas stewartii). Vi khuaån taán coâng vaøo haït hoaëc coù saün trong haït (hieän dieän trong noäi phoâi nhuõ, khoâng coù ôû lôùp voû haït), roài xaâm nhaäp vaøo caây con, theo maïch nhöïa leân thaân vaø laù, laøm ngheït maïch daãn truyeàn. Vi khuaån cuõng coù theå xaâm nhaäp vaøo caây qua veát thöông hoaëc qua khaåu. Coân truøng cuõng laø taùc nhaân mang truyeàn beänh töø caây beänh sang caây maïnh, loaøi boï caùnh cöùng [flea beetle, Chaetocnema pulicaria, thuoäc hoï Chrysomelidae, hoï phuï Alticinae (Halticinae)] ñöôïc xem nhö laø nguoàn lan truyeàn beänh quan troïng nhaát trong nhoùm coân truøng truyeàn beänh (Hình 5). Vi khuaån khoâng truyeàn qua ñaát. Vi khuaån naày khoâng mang ñaëc tính tieâu bieåu cuûa gioáng Xanthomonas, vì noù khoâng cöû ñoäng vaø coù saéc toá vaøng khaùc vôùi nhöõng loaøi khaùc ñaõ ñöôïc thöû nghieäm tröôùc ñoù. Tuy nhieân, loaøi vi khuaån naày coù caùc ñaëc tính sinh hoùa töông hôïp vôùi caùc loaøi thuoäc gioáng Xanthomonas. Do ñoù, Dowson vaãn giöõ noù laïi trong gioáng vi khuaån naày, vaø noù ñöôïc xem nhö laø moät tröôøng hôïp ñieån hình veà tính baát ñoäng ngaåu nhieân cuûa gioáng vi khuaån naày. IV. CAÙCH PHOØNG TRÒ BEÄNH. - Duøng gioáng baép lai coù daëc tính khaùng beänh, nhö Golden Harvest. Tính di tuyeàn vaø cô nguyeân cuûa tính khaùng beänh ñaõ ñöôïc nghieân cöùu roäng raûi. Tính khaùng beänh mang tính troäi vaø do moät vaøi gen ñieàu khieån. Troàng gioáng muoän seõ ít bò nhieåm beänh hôn gioáng sôùm. Caùc nhoùm baép ngoït, baép ñaù, baép raêng ngöïa, ñeàu deã bò nhieåm beänh. Choïn gioáng töø ruoäng khoâng beänh. - Döï baùo beänh baèng caùch theo doõi söï löu toàn cuûa boï caùnh cöùng. - Khöû haït baèng caùc caùch: Giaùo Trình Beänh Caây Chyeân Khoa 99
* Troän haït khoâ vôùi thuoác khöû haït, nhö Arasan 0,2%, vaøo 7-10 ngaøy tröôùc khi gieo. * Ngaâm haït qua ñeâm trong dung dòch thuoác khaùng sinh Streptomycine 100 ppm hoaëc Terramycine. * Ngaâm haït ngay tröôùc khi gieo trong HgCl2 0,1% trong 20 phuùt hoaëc ngaâm vôùi nöôùc noùng 45 ñoä C trong 15 phuùt. - Phoøng trò coân truøng lan truyeàn beänh. Traùnh gaây veát thöông cho caây. BEÄNH THOÁI THAÂN vaø TRAÙI (Stalk & ear rot, Bacterial top & stalk rot) I. SÖÏ PHAÂN BOÁ vaø TAÙC HAÏI CUÛA BEÄNH. Beänh hieän dieän khaù phoå bieán ôû Brazil, Myõ, Ai Caäp, Hy Laïp, Israel, Zimbabwe, AÁn Ñoä, Maõ lai, UÙc, Nam Phi. Ñaây laø beänh haïi chính treân baép troàng ôû vuøng nhieät ñôùi vaø baùn nhieät ñôùi, ñaëc bieät gaây haïi nghieâm troïng trong ñieàu kieän coù nhieät ñoä vaø aåm ñoä cao. ÔÛ AÁn Ñoä, khi caây ñöôïc chuûng beänh nhaân taïo, coù 80-85% caây bò nhieåm beänh vaø 92% naêng suaát bò thaát thu. Ñaây laø beänh gaây haïi töông ñoái quan troïng vaø phoå bieán treân caùc ruoäng baép ôû ÑBSCL vaøo ñaàu vuï Heø-Thu. II. TRIEÄU CHÖÙNG BEÄNH. Thaân vaø beï laù coù trieäu chöùng nhö bò daäp nhuõn nöôùc. Caùc laù döôùi cheát sôùm, sau ñoù, moâ caây beänh coù maøu hôi naâu, bò thoái meàm, chæ coøn laïi nhöõng sôïi maïch (Hình 6). Reå vaø traùi cuõng coù theå bò taán coâng. Beänh thöôøng xuaát hieän ôû phaàn goác, laøm caây bò gaûy ngang, hoaëc beänh xuaát hieän ôû phaàn ñoït, laøm ñoït thoái. III. TAÙC NHAÂN GAÂY BEÄNH. Beänh do vi khuaån Erwinia carotovora f. zeae Sabet (Pectobacterium carotovorum f. zeae Dowson, E. chrysanthemi corn pathotype, P. chrysanthemi pv. zeae). Giaùo Trình Beänh Caây Chyeân Khoa 100
Vi khuaån coù gram aâm, khoâng taïo baøo töû, coù hình que, kích thöôùc: 1,2-3 x 0,5-1 micron hoaëc 0,8-1,7 x 0,6-0,9 micron, di ñoäng ñöôïc nhôø vaøo caùc chieân mao ôû khaép teá baøo cô theå. ÔÛ moâi tröôøng AGM (agar-glucose-meat), caùc vi khuaån moïc thaønh caùc khuaån laïc (colonies) maøu xaùm traéng vaø boùng loaùng. Vi khuaån laøm cho moâ caây raû ra vaø gaây muøi thoái ñaëc bieät, gioáng nhö ôû beänh Thoái nhuõn baép caûi. Chuùng coù khaû naêng xaâm nhaäp qua veát thöông, coù theå löu daãn leân ñoït hoaëc xuoáng reå, coù theå soáng soùt ôû xaùc caây beänh trong thôøi gian töø 27-36 tuaàn leã ôû 10-30 ñoä C vaø ôû aåm ñoä laø 81-98%. Maàm beänh khoâng ñöôïc löu toàn trong hoaëc treân haït. Maàm beänh coøn ñöôïc lan truyeàn maïnh meû qua caùc nguoàn nöôùc. Maàm beänh coù phoå kyù chuû roäng vaø coù tính bieán ñoäng cao. IV. CAÙCH PHOØNG TRÒ BEÄNH. - Duøng gioáng khaùng beänh. Tính khaùng ñöôïc beänh laø do caây coù löôïng phenol cao. - Khoâng boùn nhieàu phaân ñaïm. Phaùt hieän sôùm vaø thieâu huûy caây beänh. - Phun thuoác ngöøa beänh baèng nöôùc Chlor 100ppm, ñònh kyø hai tuaàn/ laàn cho ñeán khi troå hoa. Cuõng coù theå phun ngöøa vaø trò beänh baèng Calcium hydroxide vaø Streptomycin. C. CAÙC BEÄNH DO NAÁM BEÄNH ÑOÁM VAÈN (Banded disease, Banded leaf & sheath spot) I. SÖÏ PHAÂN BOÁ vaø TAÙC HAÏI CUÛA BEÄNH. Beänh hieän dieän ôû Chaâu AÂu, Chaâu Phi vaø Chaâu AÙ. Beänh gaây haïi chuû yeáu ôû nhöõng vuøng nhieät ñôùi vaø baùn nhieät ñôùi. Ñaëc bieät nghieâm troïng treân baép troàng ôû caùc thung luõng coù ñoä saâu 1100-1500m cuûa Aán Ñoä. ÔÛ Vieät Nam, beänh khaù phoå bieán. Beänh naëng coù theå laøm giaûm 40% naêng suaát. Beänh thöôøng phaùt trieån maïnh khi coù möa nhieàu, aåm ñoä cao (100%), nhieät ñoä cao khoaûng 25-30 ñoä C, ruoäng ñöôïc gieo troàng vôùi maäc ñoä daøy. Beänh thöôøng gaây haïi naëng khi caây baép ôû giai ñoaïn töø troå côø ñeán phun raâu. Giaùo Trình Beänh Caây Chyeân Khoa 101
II. TRIEÄU CHÖÙNG BEÄNH. Caùc veát beänh to, öôùt, baát daïng, vaèn veän xuaát hieän treân thaân, Leï laù, phieán laù vaø caû treân laù bi (Hình 7). Beänh cuõng taán coâng vaøo haït, laøm haït phaùt trieån keùm, haït nhaên nhuùm laïi. ÔÛ giai ñoaïn sau cuûa beänh, trong ñieàu kieän aåm öôùt, treân veát beänh coù nhieàu sôïi naám traéng vaø caùc haïch naám naâu troøn. Beänh xuaát hieän sôùm, thöôøng laøm caây con heùo ruû. III. TAÙC NHAÂN GAÂY BEÄNH. Beänh do naám Rhizoctonia solani f. sp. sasaki; R. icrosclerotia; Corticium solani; Thanatephorus cucumeris; Pellicularia filamentosa gaây ra. Naám coù sôïi naám khoâng maøu, coù ngaên vaùch vaø phaân nhaùnh thaúng goùc. Haïch naám hình caàu hoaëc hình traùi xoan (oval), coù maøu naâu ñeán maøu ñen. Naám beänh coù trong ñaát, rôm raï. xaùc caây beänh. Maàm beänh coù phoå Kyù chuû raát roäng, goàm nhieàu loaïi caây troàng vaø nhieàu loaøi coû daïi. Naám ñöôïc löu toàn vaø laây lan ôû hai daïng: sôïi naám vaø haïch naám. Töø ñaát, sôïi naám baùm vaøo maët ngoaøi cuûa thaân caây, phaùt trieån leân treân. Maëc duø beänh coù gaây nhieåm vaøo haït treân caây nhöng chöa coù baèng chöùng naøo cho thaáy raèng beänh seõ ñöôïc truyeàn töø haït vaøo caây. Naám beänh coù tính bieán ñoäng raát cao. IV. CAÙCH PHOØNG TRÒ BEÄNH. - Veä sinh ñoàng ruoäng, chuù yù dieät coû daïi. Troàng vôùi maät ñoä caây thích hôïp cho töøng gioáng vaø töøng muøa vuï, neân troàng thöa vaøo ñaàu muøa möa. Ñoái vôùi gioáng Ganga 5, troàng 50.000 - 55.000 caây/ha thì beänh ít xaûy ra. - Choïn troàng gioáng ít nhieåm beänh, nhö Ganga 5, Western yellow, Phaùt ngaân, Raêng ngöïa. Caùc gioáng deã nhieåm beänh laø: Taiwan II, Nuø traéng, Mehico 4, Mehico 7. Cuõng coù khaû naêng tìm ra caùc gioáng khaùng ñöôïc beänh naày. Vôùi 218 gioáng ñöôïc traéc nghieäm gioáng khaùng beänh ngoaøi ñoàng, coù 51 gioáng khaùng , 132 gioáng nhieåm trung bình vaø 35 gioáng nhieåm naëng. - Phun thuoác phoøng trò beänh vaøo goác caây baép vaø ñaát quanh goác, vôùi caùc thuoác nhö Kitazin, Dinasin, Benlate, Validacin hoaëc Copper B. Giaùo Trình Beänh Caây Chyeân Khoa 102
BEÄNH RÆ (Rust, Common rust) I. SÖÏ PHAÂN BOÁ vaø TAÙC HAÏI CUÛA BEÄNH. Beänh xuaát hieän ôû haàu heát caùc vuøng troàng baép treân theá giôùi vôùi möùc ñoä gaây haïi quan troïng. Naám gaây beänh coù nhieàu giai ñoaïn sinh saûn, caùc giai ñoaïn naày thöôøng xaûy ra theo ñieàu kieän khí haäu cuûa vuøng canh taùc, nhö giai ñoaïn sinh saûn haï-baøo-töû (uredial phase) vaø ñoâng- baøo-töû (telial phase) xaûy ra phoå bieán ôû nhieàu nöôùc cuûa Chaâu Myõ, ôû Chaâu AÙ, Chaâu Phi, Chaâu AÂu vaø Chaâu UÙc. Trong khi giai ñoaïn sinh saûn tuù-baøo-töû (aecial phase) thì chæ xaûy ra ôû Chaâu AÂu, Myõ, Meã Taây Cô, Nam Phi vaø Nepal. ÔÛ Vieät Nam, beänh phoå bieán ôû Ñoàng Baèng Soâng Hoàng vaø ÑBSCL. Beänh gaây haïi traàm troïng ôû nhieàu nôi. Beänh xuaát hieän sôùm coù theå laøm giaûm 20% naêng suaát. Naêng suaát bò thaát thu coù theå leân ñeán 32% ôû vuøng nhieät ñôùi. ÔÛ Minnesota, trung bình coù 51% caây bò nhieåm beänh vaøo naêm 1977, nhöng naêng suaát baép ôû ñaây ñaõ bò giaûm ñi 50%. Tuy nhieân, beänh ít gaây haïi naëng ôû nhöõng vuøng oân ñôùi. Caùc gioáng baép ngoït thì thöôøng bò nhieåm beänh naëng vaø bò maát khoaûng 18% naêng suaát ôû Minnesota. II. TRIEÄU CHÖÙNG BEÄNH. Caû hai maët laù coù nhieàu ñoám troøn nhoû hoaëc hôi daøi, nhoâ leân, maøu naâu vaøng hoaëc hôi ñoû (do taäp hôïp cuûa caùc haï-baøo-töû), hoaëc coù maøu naâu ñen (do taäp hôïp cuûa caùc ñoâng-baøo-töû); xung quanh ñoám coù vaønh maøu vaøng; caùc ñoám ræ thöôøng taäp hôïp thaønh töøng ñaùm daøy (Hình 8). Khi bò nhieåm beänh sôùm, caây con luøn, laù ruïng sôùm; khi bò nhieåm beänh treã, töø töôïng traùi trôû veà sau, thì beänh khoâng gaây haïi ñaùng keå. Beänh thöôøng thaáy vaøo giai ñoaïn troå côø. III. TAÙC NHAÂN GAÂY BEÄNH. Beänh do naám Puccinia spp., ñaây laø naám kyù sinh baét buoäc. Coù ba loaøi ñöôïc ghi nhaän ñaõ gaây ra beänh ræ treân baép laø: P. sorghi, P. polysora, P.purpurea. Naám P. polysora thöôøng gaëp ôû nhöõng vuøng troàng baép coù nhieät ñoä cao, nhö ôû ÑBSCL, trong khi ôû Mieàn Baéc VN, beänh ræ treân baép coù theå do loaøi !IP. sorghi!i (Hình 9). Ñoám ræ thöôøng laø caùc haï-baøo-quaàn (uredosores) cuûa naám beänh. Naám beänh ñöôïc lan truyeàn qua haït vaø xaùc caây beänh. ÔÛ vuøng nhieät ñôùi, loaøi P. polysora coù theå taán coâng lieân tuïc caây baép vaø moät soá kyù chuû phuï baèng haï-baøo-töû (uredospores). Traùi laïi, loaøi P. sorghi caàn coù giai ñoaïn traûi qua ñoâng treân Giaùo Trình Beänh Caây Chyeân Khoa 103
caây kyù chuû phuï, ôû daïng ñaõm-baøo-töû; vaø ñeán muøa xuaân seõ phoùng thích ra daïng tuù-baøo-töû (aecidiospores), coøn goïi laø baøo-töû-xuaân, roài tieáp tuïc xaâm nhieåm vaøo caây baép. Haï-baøo-töû coù maøu naâu vaøng, hình caàu hoaëc hình tröùng, kích thöôùc: 21-30 x 24-33 micron. Ñoâng-baøo-töû goàm hai teá baøo, maøu naâu vaøng, hình tröùng daøi hôi thaét laïi ôû vaùch ngaên giöõa hai teá baøo, kích thöôùc: 14-25 x 28-46 micron. IV. CAÙCH PHOØNG TRÒ BEÄNH. - Caøy phôi ñaát vaø veä sinh ñoàng ruoäng. Choïn gioáng ngaén ngaøy vaø neân gieo sôùm. - Duøng gioáng khaùng beänh: hieän nay, caùc gioáng baép ngoït lai coù khaû naêng khaùng ñöôïc beänh; gioáng Ganga 5 ñöôïc ghi nhaän laø töông ñoái choáng beänh. Tính khaùng haøng ngang (ña gen) ôû caùc gioáng baép laø moät ñaëc tính toát giuùp baép khaùng ñöôïc beänh trong nhieàu naêm. Caùc nghieân cöùu veà dòch beänh cuõng ñöôïc chuù yù nhaèm baûo veä tính khaùng beänh cuûa caây baép. - Khöû haït raát hieäu quaû, nhö ngaâm haït trong nöôùc noùng 52-54 ñoä C trong 5-10 phuùt tröôùc khi gieo hoaëc troän haït vôùi thuoác khöû haït trong khi toàn tröõ vaø ngay tröôùc khi gieo. - Phun thuoác baûo veä laù non, nhö Dithane, Zineb, Mancozeb, Tilt, Benlate hoaëc Copper Zinc. BEÄNH ÑOÁM LAÙ TO Northern leaf blight, Leaf blight, Turcicum leaf blight) I. SÖÏ PHAÂN BOÁ vaø TAÙC HAÏI CUÛA BEÄNH. Beänh ñöôïc phaùt hieän töø naêm 1878 ôû Myõ. Beänh xuaát hieän ôû haàu heát caùc vuøng roàng baép treân theá giôùi, nhö ôû Myõ, Trung Quoác, AÁn Ñoä vaø Vieät Nam. ÔÛ nöôùc ta, beänh khaù phoå bieán nhöng khoâng gaây haïi nghieâm troïng. Treân theá giôùi, möùc ñoä gaây haïi cuûa beänh naày bieán thieân raát nhieàu, tuøy vuøng canh taùc, coù theå laøm giaûm naêng suaát haït töø 2-50%, vaø beänh cuõng coù theå boäc phaùt thaønh dòch: naêm 1970, beänh ñaõ gaây haïi toaøn boä vaønh ñai baép ôû Myõ. Trong moät traän dòch beänh vaøo naêm 1985 ôû phía baéc bang Carolina (Myõ), doøng naám 1 (race 1) cuûa naám gaây beänh ñaõ laøm laøm chaùy ñeán 75 % laù treân ruoäng beänh. Beänh coøn laøm cho laù baép khoâng coøn giaù trò dinh döôõng trong chaên nuoâi boø. Caùc khaûo saùt veà söï thaát thu naêng suaát cho thaáy ñaây laø beänh coù tieàm naêng gaây haïi raát quan troïng, caàn ñöôïc quan taâm. Giaùo Trình Beänh Caây Chyeân Khoa 104
II. TRIEÄU CHÖÙNG BEÄNH. Treân laù coù ñoám beänh hình thuyeàn, maøu vaøng naâu hoaëc xaùm, kích thöôùc: 1-15 x 1 cm (Hình 10), thöôøng xuaát hieän ôû caùc laù döôùi roài lan daàn leân caùc laù treân. Caùc ñoám coù theå lieân keát laïi laøm caû laù bò chaùy. Qua phaân tích, cho thaáy beänh caøng naëng khi noàng ñoä ion Ca vaø Zn cao trong laù bi vaø noàng ñoä ion K thaáp. ÔÛ gioáng khaùng beänh, ñoám beänh nhoû hôn, coù maøu xaùm traéng vôùi vieàn maøu vaøng nhaït. Moâ teá baøo nôi ñoám beänh cuûa gioáng khaùng, thöôøng cheát nhanh, laøm maàm beänh khoâng phaùt trieån ñöôïc. Phaûn öùng naày thöôøng thaáy ôû baép Raêng ngöïa, baép ngoït. Beänh thöôøng xaûy ra vaøo giai ñoaïn baép troå côø trôõ veà sau. Tuy nhieân, beänh cuõng coù theå laøm cheát caây con hoaëc laøm caây bò luøn khi maàm beänh hieän dieän lieân tuïc trong ruoäng baép. Sau khi baép phun raâu ñöôïc 4 tuaàn, neáu chæ coù döôùi 30% dieän tích laù bò beänh vaø beänh chæ ôû caùc laù döôùi, thì naêng suaát seõ khoâng bò thieät haïi ñaùng keå. Caây bò beänh naày thöôøng bò phuï nhieåm beänh Thoái thaân vaø Thoái reå. Beänh coøn taán coâng treân caây luùa mieán vaø nhieàu loaïi coû: johnsongrass, sudangrass, gamagrass. III. TAÙC NHAÂN GAÂY BEÄNH. Beänh do naám Helminthosporium turcicum Passerini, giai ñoaïn hoaøn toaøn laø !ITrichometasphaeria turcia!i Luttrell, thuoäc lôùp Naám Nang. Ñính baøo töû coù maøu naâu vaøng saäm, daïng hình thoi hoaëc hình con suoát (spindle-shaped), hôi cong, goàm nhieàu teá baøo vôùi 1-9 vaùch ngaên, kích thöôùc: 30-150 x 12-28 micron. Chuùng ñöôïc sinh ra treân caùc ñính baøo ñaøi phaùt trieån thaønh chuøm. Ñính baøo ñaøi coù maøu naâu oâ-liu, kích thöôùc: 7-9 x 150-250 micron (Hình 12A). Ñính baøo töû coù theå soáng ñeán 12 naêm ôû O ñoä C vaø aåm ñoä thaáp (49-58%). ÔÛ 25 ñoä C vaø aåm ñoä laø 49%, ñính baøo töû chæ soáng döôùi 6 thaùng. Giai ñoaïn hoaøn toaøn (sinh saûn höõu tính), !IT. turcica!i, hieám khi xaûy ra trong thieân nhieân; caùc giaû bao nang (pseudothecia) ñöôïc thaáy trong moâi tröôøng nuoâi caáy, coù daïng hình caàu, kích thöôùc: 13-17 x 42-78 micron, chöùa nhieàu nang baøo töû (ascospores); moãi nang baøo töû goàm 4 teá baøo. Tính bieán ñoäng cuûa maàm beänh hieän dieän trong ba doøng naám gaây haïi treân caây baép; caùc doøng khaùc thì gaây haïi treân caùc caây khaùc. Naám beänh löu toàn trong xaùc caây beänh vaø trong ñaát, döôùi daïng ñính baøo töû vaø bì baøo töû (chlamydospores). Maàm beänh khoâng ñöôïc lan truyeàn töø haït gioáng. Naám beänh xaâm nhaäp vaøo laù, saùu ngaøy sau, moâ teá baøo bò nhieåm beänh seõ heùo khoâ. trong ñieàu kieän aåm öôùt hoaëc sau côn möa, naám beänh taïo baøo töû ôû hai maët cuûa veát beänh, laøm cho Giaùo Trình Beänh Caây Chyeân Khoa 105
beänh laây lan leân caùc laù beân treân. Ñieàu kieän phaùt sinh phaùt trieån beänh laø: trôøi maùt vaø aåm, buoåi saùng coù söông muø, caây vaøo giai ñoaïn troå côø vaø nhaát laø ôû caùc vuøng coù vó ñoä cao. Vaøo naêm 1935, coù moät baùo caùo cho raèng haït coù theå bò nhieåm beänh do naám !IHelminthosporium!i sp.. Nhö vaäy, loaøi naám naày coù theå laø moät trong caùc loaøi coù khaû naêng gaây haïi treân haït ñaõ ñöôïc bieát laø: H. maydis, H. carbonum, H. rostratum, chôù khoâng chaéc laø loaøi H. turcicum. Vaø caùc baùo caùo khaùc cuõng cho thaáy loaøi H. turcicum khoâng gaây beänh cho haït. IV. CAÙCH PHOØNG TRÒ BEÄNH. - Veä sinh ñoàng ruoäng, khoâng boùn quaù nhieàu ñaïm, caàn boùn theâm kali. - Luaân canh vôùi chu kyø hai naêm. Choïn troàng gioáng khaùng beänh, caùc gioáng khaùng beänh naày coù nguoàn goác töø caùc vuøng Colombia, Caribeâ, Peru,Venezuella. Choïn gioáng daøi ngaøy vì noù ít nhieåm beänh hôn gioáng ngaén ngaøy. - Khi caây cao khoaûng 0,5m, neân phun thuoác ngöøa beänh. Caùc thuoác coù chöùa maneb hoaëc chlorothalonil hoaëc propiconazol ñeàu coù hieäu quaû trong vieäc phoøng trò beänh naày, nhö: Dithane M-45 (80% mancozeb), Manzate 200 (80% maneb), Tilt (41,8% propiconazole), phun ñònh kyø 5-7 ngaøy/laàn. BEÄNH ÑOÁM LAÙ NHOÛ (Southern leaf blight, Leaf spot) I. SÖÏ PHAÂN BOÁ vaø TAÙC HAÏI CUÛA BEÄNH. Beänh xuaát hieän khaép naêm chaâu, ñaõ boäc phaùt thaønh dòch beänh vaøo naêm 1970 ôû Myõ, do doøng T cuûa naám beänh taán coâng leân gioáng baép ñöïc baát thuï teá baøo chaát (Tcms = Texas male sterile cytoplasm), laø gioáng ñöôïc troàng chuû löïc (85% dieän tích), vaø ñaõ gaây toån thaát ñöôïc öôùc tính khoaûng 1 tæ ñoâ la Myõ. Doøng O thì xuaát hieän chuû yeáu ôû caùc vuøng nhieät ñôùi vaø baùn nhieät ñôùi, vaø ít gaây haïi hôn; tuy nhieân, neáu duøng doøng O ñeå chuûng beänh nhaân taïo cho caùc gioáng baép deã nhieåm beänh, thì thaát thu naêng suaát coù theå leân ñeán 50%. Beänh coøn taán coâng leân caùc caây thuoäc hoï Hoaø baûn vaø caây coï daàu. II. TRIEÄU CHÖÙNG BEÄNH. Treân laù, ñoám beänh coù nhieàu daïng vaø maøu saéc khaùc nhau: coù ñoám hình chöõ nhaät, hình thoi hoaëc hình ellip, maøu vaøng, naâu vaøng hoaëc naâu ñoû, coù vieàn naâu tím bao quanh, daøi 5-10 Giaùo Trình Beänh Caây Chyeân Khoa 106
mm vaø ñöôïc giôùi haïn bôûi hai gaân phuï cuûa laù (Hình 11). Söï thay ñoåi hình daïng vaø maøu saéc cuûa ñoám beänh laø do giai ñoaïn phaùt trieån cuûa beänh, ñieàu kieän thôøi tieát, phaûn öùng cuûa gioáng baép troàng,v.v...; ngoaøi ra, coøn do ñaëc tính gaây haïi cuûa doøng naám beänh: - Treân laù: doøng naám O taïo ra nhöõng ñoám beänh hình chöõ nhaät vôùi vieàn maøu naâu, coù kích thöôùc nhoû 0,6 x 1,2-1,9 cm; coøn doøng naám T thì taïo veát beänh to hôn, hình chöõ nhaät hoaëc hình thoi vôùi vieàn maøu maøu naâu ñoû. - Treân thaân: doøng T taïo veát beänh gioáng nhö treân laù, coøn doøng O khoâng taïo veát beänh treân thaân. - Treân traùi: doøng T taïo ra lôùp moác nhö næ ñen, coøn doøng O khoâng taïo veát beänh treân traùi. Beänh laøm cheát caùc moâ chöùa dieäp luïc toá, laøm giaûm khaû naêng quang hôïp, laøm thaân caây yeáu ôùt, laù khoâng coøn boå döôõng trong chaên nuoâi, giaûm naêng suaát haït. Khi haït gioáng bò nhieåm beänh, caây con coù theå seõ cheát. Beänh raát phoå bieán ôû nhöõng vuøng coù khí haäu aám aùp, aåm öôùt, nhö ôû vuøng nhieät ñôùi. Beänh coù theå taán coâng töø khi caây môùi coù 2-3 laù ñeán luùc thu hoaïch. Caây thieáu dinh döôõng, beänh caøng traàm troïng theâm. III. TAÙC NHAÂN GAÂY BEÄNH. Beänh do naám Helminthosporium maydis Nishikado & Miyake, giai ñoaïn hoaøn toaøn laø Cochliobolus heterostrophus Drechsler. Loaøi naày toû ra thích öùng vôùi ñieàu kieän noùng aåm cao hôn loaøi H. turcicum. Coù hai doøng gaây haïi ñaõ ñöôïc xaùc ñònh laø doøng T vaø doøng O. Doøng C (taán coâng gioáng baép coù teá baøo chaát C) laø doøng thöù ba, môùi ñöôïc xaùc ñònh taïi Trung Quoác. Ñính baøo töû coù hình thoi daøi, hôi cong, maøu naâu vaøng, goàm nhieàu teá baøo,coù 2-15 vaùch ngaên, kích thöôùc: 25-140 x 10-21 micron. Ñính baøo ñaøi coù maøu naâu, moïc rieâng leû hay keát thaønh chuøm, goàm nhieàu teá baøo vôùi 4-17 vaùch ngaên, kích thöôùc: 162-487 x 5-9 micron, mang 1-8 ñính baøo töû (Hình 12B). Giaû bao nang (pseudothecia) coù mieäng, hình caàu, maøu ñen, kích thöôùc: 0,4-0,6 x 0,4 mm, chöùa nhieàu nang (asci). Moãi nang coù 4 nang baøo töû; nang baøo töû goàm 6-10 teá baøo, kích thöôùc: 6-7 x 130-340 micron. Giai ñoaïn sinh saûn höõu tính hieám khi xaûy ra trong ñieàu kieän töï nhieân. Maàm beänh taïo baøo töû töø caây beänh hoaëc xaùc caây beänh. Baøo töû ñöôïc gioù mang ñi laây nhieåm vaøo caùc laù baép, ñoám beänh xuaát hieän vaø 5-6 ngaøy sau ñoù seõ cho ra baøo töû. Doøng O ít gaây haïi hôn doøng T. ÔÛ loâ haït ñöôïc thu thaäp töø ruoäng nhieåm beänh, coù ñeán 99% haït coù söï hieän dieän Giaùo Trình Beänh Caây Chyeân Khoa 107
cuûa doøng T, trong khi khoâng thaáy doøng O maëc duø noù cuõng coù khaû naêng gaây haïi treân haït. Beänh cuõng ñöôïc truyeàn töø haït; tuy nhieân, ñieàu naày chæ xaûy ra ôû doøng T, coøn ôû doøng O thì chöa coù baèng chöùng roõ raøng. Caây con phaùt trieån töø haït bò nhieåm doøng T, seõ bò heùo cheát trong voøng 3-4 tuaàn sau khi troàng. Vieäc xaùc ñònh doøng naám gaây beänh ñöôïc döïa vaøo trieäu chöùng beänh xuaát hieän treân caây con (4 tuaàn tuoåi) khi ñöôïc chuûng beänh. Ngay sau khi chuûng beänh, caây con ñöôïc giöõ nôi coù aåm ñoä cao (95%) trong 24 giôø ñeå beänh phaùt trieån. IV. CAÙCH PHOØNG TRÒ BEÄNH. - Duøng gioáng khaùng beänh. Gioáng khaùng beänh coù nhieàu daïng: daïng khaùng beänh baèng phaûn öùng cho ñoám beänh maøu vaøng, do di theå rhm; daïng khaùng beänh baèng phaûn öùng cho ñoám beänh nhoû, vuøng bò haïi ít, daïng naày ñöôïc chi phoái bôûi nhieàu di theå. Tính khaùng doøng O ñöôïc chi phoái bôûi nhaân, coøn tính khaùng doøng T ñöôïc chi phoái bôûi nhaân vaø teá baøo chaát. ÔÛ ÑBSCL, caùc gioáng ít nhieåm beänh ñöôïc ghi nhaän laø: Western yellow, Thaùi sôùm hoån hôïp, Mehico 4 vaø Mehico 7. Caùc gioáng deã nhieåm beänh laø: Taiwan 11, Ñoû Ñaøi Loan, Raêng ngöïa,... - Khöû haït vôùi maneb, captan, organomercury hoaëc vôùi hoån hôïp carboxin vaø thiram. Boùn phaân ñaày ñuû vaø caân ñoái N-P-K. - Phun thuoác ngöøa trò beänh nhö ôû beänh Ñoám laù to. Trong ñieàu kieän nhaø löôùi, coù theå duøng vi khuaån ñoái khaùng ñeå phoøng trò beänh. BEÄNH ÑOÁM NAÂU (Brown spot) I. SÖÏ PHAÂN BOÁ vaø TAÙC HAÏI CUÛA BEÄNH. Beänh coù maët ôû Chaâu AÙ, Chaâu Phi, Chaâu UÙc, Baéc vaø Trung Myõ. Ñaây laø beänh quan troïng ôû vuøng coù möa nhieàu vaø nhieät ñoä cao. ÔÛ AÁn Ñoä, beänh ñaõ laøm giaûm 20% naêng suaát. ÔÛ Myõ, beänh khoâng gaây haïi ñaùng keå: chæ laøm giaûm 6-10% ôû baéc Carolina vaøo naêm 1919, vaø 1,9% ôû Mississippi vaøo naêm 1957; tuy nhieân, vaøo naêm 1971, moät traän dòch lôùn ñaõ laøm ñoå ngaû 80% caây baép cuûa moät soá ruoäng baép ôû Illinois. II. TRIEÄU CHÖÙNG BEÄNH. Giaùo Trình Beänh Caây Chyeân Khoa 108
Phieán laù coù nhöõng ñoám nhoû hôn 1mm, luùc ñaàu coù maøu hôi vaøng, sau ñoù chuyeån sang maøu naâu vaø thöôøng taäp trung thaønh ñaùm. Treân beï laù, thaân vaø laù bi coù nhöõng ñoám to hôn: 1- 2cm, coù maøu naâu saäm vaø nhoâ leân. Bieåu bì nôi ñoám beänh coù theå bò nöùt ra ñeå phoùng thích caùc baøo töû cuûa naám beänh coù maøu naâu. Maøu saéc cuûa ñoám beänh naày deã nhaàm laãn vôùi beänh ræ (Hình 13). III. TAÙC NHAÂN GAÂY BEÄNH. Beänh do naám Physoderma maydis. Naám khoâng coù khuaån ty theå; Ñoäng baøo töû (zoospores) xaâm nhaäp vaøo teá baøo kyù chuû, naåy maàm cho ra moät ít theå daïng sôïi ñeå lieân laïc giöõa caùc teá baøo kyù chuû. Naám phaùt trieån vaø thaønh laäp haøng chuïc tuùi-baøo-töû (sporangia) trong moät teá baøo cuûa caây. Tuùi-baøo-töû coù kích thöôùc: 18-24 x 20-30 micron, maøu naâu vaø taïo ra maøu cho ñoám beänh. Moãi tuùi-baøo-töû chöùa 20-50 ñoäng baøo töû, ñoäng baøo töû coù kích thöôùc: 3-4 x 5-7 micron, trong suoát vaø coù moät chieân mao (Hình 15). Ñoäng baøo töû coù theå soáng trong ñaát vaø ôû xaùc caây beänh treân ba naêm. Naám beänh phaùt trieån thích hôïp ôû 26-28 ñoä C vaø aåm ñoä cao. Maëc duø beänh ñöôïc lieät vaøo nhoùm coù maàm beänh treân haït nhöng chöa thaáy coù söï lan truyeàn beänh töø haït beänh vaøo caây con. IV. CAÙCH PHOØNG TRÒ BEÄNH. - Duøng gioáng khaùng beänh. - Veä sinh ñoàng ruoäng vaø luaân canh. - Phun thuoác Captan, Benomyl, Fermate hoaëc Oxycarboxin, ñònh kyø 7 ngaøy/laàn ñeå ngöøa vaø trò beänh. BEÄNH BAÏCH TAÏNG (Java downy mildew) I. SÖÏ PHAÂN BOÁ vaø TAÙC HAÏI CUÛA BEÄNH. Beänh ñaõ ñöôïc ghi nhaän phoå bieán ôû UÙc, Cu ba, Congo, AÁn Ñoä, Trung Quoác vaø Indonesia. Beänh ñöôïc phaùt hieän ñaàu tieân ôû YÙ vaøo naêm 1874. Ñaây laø beänh haïi chuû yeáu treân baép ôû Indonesia, thieät haïi leân ñeán 80-90% ôû vaøi nôi, vaøo naêm 1964 vaø 1968. Beänh môùi ñöôïc phaùt hieän ôû UÙc. ÔÛ Vieät Nam, baép troàng ôû vuøng nuùi vaø ñoàng baèng ñeàu bò nhieåm beänh, coù ruoäng coù tæ leä caây beänh leân ñeán 70-80%, gaây cheát caây, phaûi gieo troàng laïi vaø treã thôøi vuï. Giaùo Trình Beänh Caây Chyeân Khoa 109
II. TRIEÄU CHÖÙNG BEÄNH. Caây baép thöôøng bò nhieåm beänh naày töø khi môùi coù 2-3 laù, nhöng cuõng coù theå keùo daøi ñeán giai ñoaïn caây troå côø. Caây phaùt trieån keùm, laù heïp laïi vaø coù maøu vaøng hay vaøng xanh. Sau ñoù, caû laù bò vaøng, khoâ heùo, caây cheát. Neáu beänh xaâm nhaäp khi caây ñaõ lôùn, treân laù coù nhöõng veát beänh maøu traéng hay vaøng traéng vaø phaùt trieån töø chaân laù trôû leân, taïo thaønh veät soïc daøi. ÔÛ maët döôùi laù, treân veát beänh, ñoâi khi coù lôùp moác maøu traéng xaùm. Beänh naëng, laøm caû laù coù maøu traéng baïc, caây luøn vaø baát thuï, caây khoâ vaø cheát daàn (Hình 14A vaø 14B). III. TAÙC NHAÂN GAÂY BEÄNH. Beänh do naám Sclerospora maydis gaây ra. Ñính baøo ñaøi phaân nhaùnh ñoâi. Nhaùnh daøi 150- 550 micron, vôùi teá baøo chaân nhaùnh daøi khoaûng 60-180 micron. Ñính baøo töû coù daïng hình caàu hoaëc hình baùn caàu, kích thöôùc: 27-39 x 17-23 micron (Hình 14C). Caùc ñính baøo ñaøi phaùt trieån ra khoûi caùc khí khaåu treân beà maët laù, loä ra ngoaøi, taïo thaønh moät lôùp moác traéng nhö söông phuû treân veát beänh. Ñính baøo töû ñöôïc sinh ra nhieàu ôû nhieät ñoä thaáp (10-27 ñoä C), aåm ñoä cao, trôøi aâm u, nhieàu söông , ít naéng gaét; ñeán giai ñoaïn naåy maàm, ñính baøo töû seõ taïo oáng maàm ñeå xaâm nhaäp vaøo laù; nhö vaäy, ñính baøo töû laø nguoàn laây lan beänh chuû yeáu trong ruoäng baép ñang phaùt trieån trong ñieàu kieän thôøi tieát vöøa neâu treân. ÔÛ giai ñoaïn sinh saûn höõu tính, noaõn baøo töû ñöôïc thaønh laäp beân trong moâ laù beänh khoâ ruïng trong ruoäng. Noaõn baøo töû coù maøu vaøng nhaït, hình caàu, voõ daøy, coù khaû naêng löu toàn laâu trong ñaát. Sôïi naám beänh ñöôïc tìm thaáy ôû haït chöa tröôûng thaønh, nhöng khoâng thaáy ôû haït ñaõ khoâ. Sôïi naám, noaõn baøo töû ñöôïc löu toàn trong xaùc caây beänh vaø trong ñaát seõ laø nguoàn beänh ñaàu tieân trong ruoäng baép. Ñính baøo töû töø ruoäng baép beänh trong muøa khoâ cuõng seõ laø nguoàn lan truyeàn beänh cho vuï sôùm trong muøa möa. Maàm beänh ñöôïc lan truyeàn sang caây con khi troàng töø haït gioáng coøn töôi bò nhieåm beänh, coøn troàng baèng haït gioáng ñaõ khoâ thì caây con seõ khoâng mang beänh. IV. CAÙCH PHOØNG TRÒ BEÄNH. - Trong moät vuøng, neân gieo troàng ñoàng loaït cuøng thôøi gian vaø ñuùng muøa vuï, caây baép seõ traùnh ñöôïc thieät haïi do beänh gaây ra (thoaùt beänh, neù beänh). - Duøng gioáng khaùng beänh hoaëc ít nhieåm beänh. Choïn haït gioáng toát: naåy maàm maïnh, ñaày ñaën, khoâ. Giaùo Trình Beänh Caây Chyeân Khoa 110
- Veä sinh ñoàng ruoäng: thu doïn vaø thieâu ñoát hoaëc choân vuøi xaùc caây beänh sau khi thu hoaïch. caàn phaùt hieän beänh sôùm vaø loaïi tröø caùc caây beänh ra khoûi ruoäng. - Luaân canh baép vôùi luùa, caây hoï caø, rau; traùnh luaân canh vôùi luaù mieán, keâ. - Khöû haït tröôùc khi gieo baèng moät trong caùc thuoác nhö Falizan, Ceresan, Agronan ôû 0,5%, sau khi troän vôùi thuoác, haït ñöôïc uû töø 7-10 ngaøy tröôùc khi mang ra gieo. - Phun ngöøa vaø trò beänh baèng Maneb, Chloroneb, Bordeaux hoaëc Copper oxychloride. BEÄNH THAÙN THÖ (ÑEÙN, Anthracnose, Colletotrichum top dieback and stalk rot) I.SÖÏ PHAÂN BOÁ vaø TAÙC HAÏI CUÛA BEÄNH. Beänh phoå bieán khaép naêm chaâu treân traùi ñaát. Tröôùc naêm 1960, beänh naày khoâng quan troïng. Hieän nay, beänh trôû neân gaây haïi nghieâm troïng treân thaân vaø laù baép troàng ôû Myõ; beänh lan roäng töø mieàn Ñoâng Nam ñeán vaønh ñai baép phía Taây nöôùc Myõ. Caùc keát quaû nghieân cöùu cho thaáy beänh ñaõ laøm giaûm 17,2% naêng suaát cuûa moät soá gioáng baép lai coù chuûng beänh. Vaøo naêm 1975, 78% ruoäng baép troàng ôû Illinois (Myõ) bò nhieåm beänh naày. Beänh cuõng gaây haïi traàm troïng ôû AÂu chaâu vaø AÁn Ñoä. Beänh caøng traàm troïng khi coù saâu ñuïc thaân baép (European corn borer) vaø tuyeán truøng taán coâng caây baép. Beänh thöôøng xaûy ra ôû ruoäng baép coù aåm ñoä cao, coù theå laøm giaûm 50% naêng suaát haït. Thaân caây beänh coù theå bò phuï nhieåm naám diplodia zeae vaø Gibberella zeae. II. TRIEÄU CHÖÙNG BEÄNH. Beänh thöôøng xuaát hieän treân laù caây baép coøn nhoû. Ñoám beänh öôùt, maøu naâu hay xaùm traéng, hình caàu hoaëc hình baàu duïc keùo daøi vaø nhoïn ôû hai ñaàu, vôùi kích thöôùc thay ñoåi. Laù beänh heùo daàn roài cheát. Beänh laøm caây con luøn. ÔÛ caây lôùn, thaân coù theå bò maát maøu do coù nhieàu veät nhoû, maøu ñen naèm ngay beân trong lôùp bieåu bì, moâ thaân bò thoái (Hình 16). Beänh coøn laøm thoái reå. Haït coù soïc ñen vaø coù theå coù caùc ñóa ñaøi (acervuli) xuaát hieän treân haït, haït naåy maàm keùm. Möùc ñoä nhieåm beänh ôû haït coù lieân quan maät thieát ñeán möùc ñoä nhieåm beänh ôû caây con. III. TAÙC NHAÂN GAÂY BEÄNH. Giaùo Trình Beänh Caây Chyeân Khoa 111
Beänh do naám Colletotrichum graminicola, C. lucumanensis. Naám beänh taïo neân caùc ñóa ñaøi (acervuli) maøu naâu saäm, coù daïng troøn hoaëc daïng traùi xoan (oval), vôùi caùc phuï boä hình gai maøu ñen moïc treân ñoám beänh (Hình 17). Ñính-baøo-ñaøi khoâng maøu. Ñính-baøo-töû cuõng khoâng maøu, khoâng vaùch ngaên, coù hình truï vôùi kích thöôùc: 4,9-5,2 x 26,1-30,8 micron. Tröôùc ñaây, coù caùc ghi nhaän cho bieát loaøi naám naày coù nhieàu doøng gaây haïi khaùc nhau, nhöng keát quaû gaàn ñaây nhaát cho thaáy khoâng coù söï hieän dieän caùc doøng naám khaùc nhau cuûa loaøi naám naày. Maàm beänh ñöôïc lan truyeàn qua haït gioáng vaø xaùc caây baép treân maët ñaát. Maàm beänh coù theå löu toàn ít nhaát laø hai naêm trong haït. Töø caây beänh hoaëc xaùc caây beänh, baøo töû naám beänh ñöôïc phoùng thích vaøo khoâng khí vaø ñaát roài laây lan. Ngoaøi caây baép, naám beänh coøn taán coâng treân luùa mieán, luùa mì, luùa maïch vaø nhieàu loaøi coû. IV. CAÙCH PHOØNG TRÒ BEÄNH. - Duøng gioáng khaùng beänh: gioáng khaùng ñöôïc beänh coù theå do ña gen ñieàu khieån. - Luaân canh vaø vuøi saâu xaùc caây beänh. - Choïn haït gioáng toát. Coù theå kieåm tra haït baèng caùch uû haït roài quan saùt baèng maét thöôøng, neáu haït bò nhieåm beänh thì caùc ñóa ñaøi coù theå xuaát hieän treân haït. - Khöû haït baèng caùc thuoác khöû haït coù goác Hg. Coù nhieàu loaïi thuoác tröø naám phun leân laù ñaõ ñöôïc thöû nghieäm nhöng khoâng coù hieäu quaû trong vieäc phoøng trò beänh naày. Giaùo Trình Beänh Caây Chyeân Khoa 112
BEÄNH THOÁI GOÁC THAÂN (Pythium stalk rot) I. SÖÏ PHAÂN BOÁ vaø TAÙC HAÏI CUÛA BEÄNH. Beänh coù maët ôû khaép nôi troàng baép treân theá giôùi. Ñaây laø beänh chæ gaây haïi nghieâm troïng khi ruoäng baép trong ñieàu kieän nhieät ñoä vaø aåm ñoä cao, thöôøng xuyeân bò ngaäp uùng. Beänh ít quan troïng ôû vaønh ñai baép cuûa Myõ, nhöng gaây haïi khaù naëng ôû Trung Quoác vaø caùc nöôùc nhieät ñôùi khaùc. Maàm beänh coù phoå kyù chuû roäng. II. TRIEÄU CHÖÙNG BEÄNH. Beänh xaûy ra ôû phaàn loùng thaân saùt treân maët ñaát. Veát beänh coù maøu naâu nhaït, meàm nhuõn nöôùc vaø thöôøng bò giôùi haïn trong moät loùng thaân. Veà sau, loùng thaân naày trôû neân meàm nhuõn vaø saäm maøu, thöôøng bò xoaên laïi vaø nhaên nhuùm tröôùc khi caây ñoå ngaû (Hình 18). Sau ñoù, goác thoái vaø caây ngaû guïc. Caây bò ñoå ngaû nhanh hôn caùc beänh Thoái thaân khaùc. Caùc trieäu chöùng cuûa beänh naày gaàn gioáng nhö beänh Thoái thaân (Bacterial stalk rot) do vi khuaån Pseudomonas lapsa. III. TAÙC NHAÂN GAÂY BEÄNH. Beänh do caùc loaøi naám nhö: Pythium aphanidermatum; P.butlerii; Rheosporangium aphanidermatum; Nematosporangium aphanidermatum. Caùc naám naày coù khaû naêng soáng hoaïi sinh trong ñaát, nhaát laø ôû ñaát coù thaønh phaàn cô giôùi naëng. Töø ñaát, naám xaâm nhieåm vaøo reå caây. Maàm beänh ñöôïc lan truyeàn töø ñaát. IV. CAÙCH PHOØNG TRÒ BEÄNH. - Duøng gioáng khaùng beänh: trong caùc traéc nghieäm gioáng khaùng beänh, baèng phöông phaùp chuûng beänh nhaân taïo trong nhaø löôùi vaø ngoaøi ñoàng, cho thaáy caùc gioáng coù möùc ñoä nhieåm beänh khaùc nhau. Moät vaøi gioáng khaùng beänh ñaõ ñöôïc ghi nhaän ôû AÁn Ñoä. - Söûa soaïn ñaát kyõ, phun thuoác Zineb, Dithane hoaëc Copper Zinc vaøo goác caây. Giaùo Trình Beänh Caây Chyeân Khoa 113
BEÄNH HEÙO CAÂY CON (Damping off, Rhizoctonia root rot, Crown and brace root rot) I. SÖÏ PHAÂN BOÁ vaø TAÙC HAÏI CUÛA BEÄNH. Beänh coøn coù teân laø "Thoái reå do !IRhizoctonia!i". Beänh coù maët ôû khaép nôi troàng baép treân theá giôùi. ÔÛ tieåu bang Georgia (Myõ), beänh khoâng gaây haïi nhieàu, nhöng trong taäp ñoaøn nhieàu maàm beänh khaùc nhau gaây thoái reå caây baép ngoaøi ñoàng ruoäng, thì naám gaây beänh heùo caây con seõ ñoùng vai troø quan troïng. Trong nhöõng naêm 1977-1980, ngoaøi ruoäng baép, coù ñeán 10-100% reå bò thoái. Maàm beänh coù phoå kyù chuû raát roäng. Beänh xaûy ra ôû nhöõng ruoäng coù aåm ñoä cao. II. TRIEÄU CHÖÙNG BEÄNH. Naám beänh taán coâng phaàn thaân gaàn maët ñaát, laøm caây con heùo guïc. Gaëp ñieàu kieän thích hôïp, caây ñaõ lôùn cuõng bò nhieåm beänh: reå vaø thaân bò thoái. Phaàn goác vaø reå caây coù caùc veát beänh maøu naâu hôi ñoû. III. TAÙC NHAÂN GAÂY BEÄNH. Beänh do naám Rhizoctonia solani. Trong moâi tröôøng PDA, naám beänh taïo ra caùc khuaån laïc (colonies) luùc ñaàu khoâng maøu, sau ñoù coù maøu naâu. Teá baøo sôïi naám coù kích thöôùc: ñoä lôùn 5-11 micron vaø ñoä daøi leân ñeán 25 micron. Caùc nhaùnh sôïi naám môùi ñöôïc thaønh laäp ôû nhöõng goùc thích hôïp cuûa teá baøo, caùc nhaùnh sôïi seõ thaét laïi ôû ñieåm phaùt sinh, vaø ngaên vaùch ngay treân ñieåm thaét naày. Maàm beänh löu toàn trong ñaát, trong xaùc caây beänh, vaø coù khaû naêng bieán ñoäng raát cao. Maëc duø haït coù möùc ñoä nhieåm beänh cao, nhöng chöa coù baèng chöùng naøo cho thaáy raèng maàm beänh töø haït seõ lan truyeàn sang caây con. IV. CAÙCH PHOØNG TRÒ BEÄNH. Phoøng trò beänh baèng caùch: caøy phôi ñaát, Khöû ñaát baèng thuoác Kitazin hoaëc Dinazin, khöû haït, traùnh ñoïng nöôùc trong ruoäng baép, coù theå phun thuoác Copper Zinc, Kitazin , Dinazin hoaëc Validacin vaøo goác caây. Bieän phaùp luaân canh haàu nhö khoâng mang laïi hieäu quaû trong vieäc phoøng trò beänh naày. BEÄNH THOÁI TRAÙI do naám Rhizoctonia (Rhizoctonia ear rot) Giaùo Trình Beänh Caây Chyeân Khoa 114
I. SÖÏ PHAÂN BOÁ vaø TAÙC HAÏI CUÛA BEÄNH. Beänh xuaát hieän ôû AÙ chaâu, AÂu chaâu, Baùc vaø Nam Myõ chaâu. Maàm beänh ñöôïc ghi nhaän ñaàu tieân ôû tieåu bang Florida (Myõ) vaøo naêm 1934, keá ñeán laø ôû Mississippi. Beänh xuaát hieän nhieàu ôû vuøng nhieät ñôùi. ÔÛ Indiana, coù ghi nhaän cho raèng beänh coøn gaây hieän töôïng thoái reå. ÔÛ Georgia, cuõng coù ghi nhaän cho raèng maàm beänh naày ñaõ coù maët trong taäp ñoaøn nhieàu maàm beänh khaùc, gaây hieän töôïng thoái reå baép. Vaøo naêm 1934, trong ñieàu kieän phoøng thí nghieäm, keát quaû nghieân cöùu cho thaáy maàm beänh naày cuõng coù khaû naêng gaây beänh cho caây baép coøn nhoû. Phoå kyù chuû cuûa maàm beänh chöa ñöôïc ghi nhaän. II. TRIEÄU CHÖÙNG BEÄNH. Reå coù veát naâu. Treân traùi, lôùp moác maøu hoàng ñoû phaùt trieån treân haït vaø xen giöõa caùc haït (Hình 21), sau ñoù lôùp moác naày seõ chuyeån sang maøu xaùm môø. Voû traùi coù caùc haïch naám maøu naâu hoaëc ñen. III. TAÙC NHAÂN GAÂY BEÄNH. Beänh do naám Rhizoctonia zeae. Sôïi naám coù maøu hoàng ñoû, laøm cho haït thoái cheát. Haïch naám coù maøu naâu hoaëc ñen. Khaû naêng bieán ñoäng cuûa maàm beänh chöa ñöôïc ghi nhaän. Maëc duø maàm beänh ñöôïc thaáy trong phoâi vaø noäi phoâi nhuõ cuûa haït, nhöng chöa coù ghi nhaän naøo cho raèng maàm beänh ñöôïc lan truyeàn töø haït. Maàm beänh löu toàn chuû yeáu trong ñaát. IV. CAÙCH PHOØNG TRÒ BEÄNH. Khoâng caàn khöû haït. Bieän phaùp phoøng trò beänh naày chöa ñöôïc bieát nhieàu. Giaùo Trình Beänh Caây Chyeân Khoa 115