Biểu tượng và văn hóa biểu tượng trong tư duy xã hội học - Mai Văn Hai

10 X· héi häc sè 2 (78), 2002<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> BiÓu t−îng vµ v¨n hãa biÓu t−îng<br /> trong t− duy x· héi häc<br /> <br /> Mai V¨n Hai<br /> <br /> <br /> Trong bµi më ®Çu cuèn Tõ ®iÓn biÓu t−îng v¨n hãa thÕ giíi, t¸c gi¶ viÕt r»ng: “Thêi<br /> ®¹i kh«ng cã biÓu t−îng lµ thêi ®¹i chÕt, x· héi thiÕu biÓu t−îng lµ x· héi chÕt. Mét nÒn<br /> v¨n minh kh«ng cßn cã biÓu t−îng th× sÏ chÕt, nã chØ cßn thuéc vÒ lÞch sö” [1, tr. 33].<br /> BiÓu t−îng lµ g× mµ quan träng ®Õn thÕ? Cã thÓ nãi, trong cuéc sèng hµng ngµy<br /> – bÊt luËn lµ chóng ta cã nhËn ra hay kh«ng, song trong khi nghÜ suy, nãi n¨ng hay trß<br /> chuyÖn víi ng−êi kh¸c vµ thËm chÝ lµ c¶ trong c¸c giÊc m¬, mçi ng−êi ®Òu sö dông c¸c<br /> biÓu t−îng. BiÓu t−îng, tr−íc hÕt, lµ nh÷ng h×nh ¶nh cña thÕ giíi kh¸ch quan, ë bªn<br /> ngoµi con ng−êi. Mét mµu cê ®á bóa liÒm, mét b«ng hoa hÐ në hay mét c¸nh chim<br /> bay… tÊt c¶ ®Òu lµ biÓu t−îng. Nh−ng ch−a hÕt, ngay c¶ c¸c tõ chØ bé phËn trªn c¬ thÓ<br /> con ng−êi nhiÒu khi còng ®−îc dïng lµm biÓu t−îng. Khi chóng ta nãi: “Lùc l−îng<br /> c¶nh s¸t lµ tai, lµ m¾t cña nh©n d©n”, “®ã lµ c¸i b¾t tay cña t×nh h÷u nghÞ” hay “chÆn<br /> ®−êng tiÕp tÕ tøc lµ ®· ®¸nh vµo c¸i d¹ dµy cña kÎ ®Þch” th× ®Êy ®· lµ sù vËn dông<br /> h×nh t−îng mét c¸ch rÊt phæ biÕn trong ®êi sèng hµng ngµy cña nhiÒu nhãm x· héi<br /> kh¸c nhau. C¸c nhµ v¨n b¶n häc còng chØ ra r»ng, trong c¸c luËn v¨n khoa häc, n¬i mµ<br /> ng−êi ta vÉn quan niÖm cÇn ph¶i dïng c¸c kh¸i niÖm trõu t−îng ®Ó thÓ hiÖn t− t−ëng,<br /> song ®èi víi c¸c t¸c gi¶ lín – th«ng qua c¸c thñ ph¸p nh− Èn dô, vÝ von, so s¸nh - trong<br /> trang viÕt cña hä th−êng vÉn ®Çy ¾p nh÷ng c¸ch diÔn ®¹t giÇu tÝnh h×nh t−îng. ThËt<br /> ®óng nh− c¸c t¸c gi¶ Tõ ®iÓn biÓu t−îng ®· nãi, kh«ng chØ lµ chóng ta sèng trong mét<br /> thÕ giíi biÓu t−îng, mµ cßn mét thÕ giíi biÓu t−îng sèng trong chóng ta.<br /> §©u ph¶i ngÉu nhiªn mçi con ng−êi còng nh− mçi céng ®ång ®Òu cÇn ®Õn c¸c<br /> biÓu t−îng. ThÕ giíi quanh ta vèn ®−îc ®an dÖt bëi v« vµn nh÷ng ®iÒu cã thÓ tri gi¸c<br /> trùc tiÕp vµ c¶ nh÷ng ®iÒu kh«ng thÓ tri gi¸c trùc tiÕp, hay nãi theo c¸ch nãi cña I.<br /> Kant, lµ “bÊt kh¶ tri”. Nh÷ng ®iÒu cã thÓ tri gi¸c trùc tiÕp th× con ng−êi nhËn thøc<br /> b»ng t− duy lý tÝnh. Nh−ng bé c«ng cô cña lo¹i t− duy nµy lµ c¸c kh¸i niÖm l¹i kh«ng<br /> ®ãng ®−îc vai trß cña chóng tr−íc nh÷ng ®iÒu kh«ng nh×n thÊy, kh«ng sê mã thÊy nh−<br /> “thÇn th¸nh”, “c«ng lý”, “t×nh th−¬ng”, “lÏ ph¶i”, “ý thøc céng ®ång”, v.v… Lóc Êy,<br /> ng−êi ta ®· ph¶i cÇu viÖn ®Õn c¸c biÓu t−îng, b»ng c¸ch liªn kÕt nh÷ng ý t−ëng phøc<br /> t¹p, khã hiÓu, trõu t−îng ®ã víi nh÷ng tõ, nh÷ng h×nh ¶nh, nh÷ng ho¹t ®éng, tãm l¹i<br /> lµ víi nh÷ng hiÖn t−îng c¶m tÝnh, cô thÓ vµ ®¬n gi¶n h¬n. Nhê nh÷ng c¸i "c¶m tÝnh,<br /> cô thÓ vµ ®¬n gi¶n" nµy mµ con ng−êi tri gi¸c ®−îc vÒ nh÷ng ý t−ëng phøc t¹p, khã<br /> hiÓu vµ trõu t−îng kia.<br /> VËy biÓu t−îng lµ g×? Nãi mét c¸ch ng¾n gän th× biÓu t−îng chÝnh lµ h×nh<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Mai V¨n Hai 11<br /> <br /> thøc “dïng h×nh nµy ®Ó tá nghÜa nä” hay nãi kh¸c ®i lµ “m−în mét c¸i g× ®ã ®Ó t−îng<br /> tr−ng cho mét c¸i g× kh¸c”. Trong t«n gi¸o ph−¬ng §«ng cæ x−a, pho t−îng PhËt<br /> “ngh×n m¾t ngh×n tay” kh«ng chØ lµ biÓu t−îng cña sù cøu n¹n, cøu khæ, mµ cßn lµ<br /> biÓu t−îng cña −íc m¬ më réng trÝ tuÖ vµ søc m¹nh cña con ng−êi tíi mét hiÖn thùc<br /> cao h¬n vµ xa réng h¬n. Ngµy nay, ng−êi ta còng cã thÓ dïng h×nh ¶nh mét bã m¹<br /> trªn nÒn phï ®iªu lµm biÓu t−îng cña c¸c n−íc ASEAN cã chung mét nÒn v¨n minh<br /> lóa n−íc. T−¬ng tù nh− vËy, c¸c lo¹i c©y cá trong tù nhiªn: tïng, cóc, tróc, mai (tø<br /> quý) ®−îc chän lµm biÓu t−îng cña bèn mïa Xu©n, H¹, Thu, §«ng, ®ång thêi còng lµ<br /> biÓu t−îng cña mét lèi sèng thanh cao, kh«ng bon chen danh lîi. ë ®©y, kh«ng cÇn cã<br /> sù trung gian cña ng«n ng÷ nãi hay viÕt, mäi ng−êi ®Òu cã thÓ hiÓu ®−îc ý nghÜa hay<br /> gi¸ trÞ chøa ®ùng trong c¸c biÓu t−îng ®ã.<br /> D−íi gãc ®é nhËn thøc luËn, biÓu t−îng lµ h×nh ¶nh cña sù vËt l−u l¹i trong<br /> ®Çu ãc con ng−êi, ®ã lµ cÊp ®é cao nhÊt cña h×nh thøc nhËn thøc trùc quan - c¶m tÝnh<br /> vµ lµ sù khëi ®Çu cña t− duy lý tÝnh. Trong lÜnh vùc v¨n häc - nghÖ thuËt, biÓu t−îng<br /> ®−îc coi lµ mét thñ ph¸p s¸ng t¹o nh»m ph¶n ¸nh vµ nhËn thøc thÕ giíi. Nhê cã c¸c<br /> biÓu t−îng nh− vËy, c¸c vÊn ®Ò lý luËn trõu t−îng (nh− m« h×nh v¨n hãa, hÖ t−<br /> t−ëng…) biÕn thµnh nh÷ng h×nh t−îng cô thÓ vµ sinh ®éng t¸c ®éng vµo chiÒu s©u v«<br /> thøc cña t©m hån, gióp cho viÖc c¶m nhËn c¸c vÊn ®Ò trõu t−îng ®−îc dÔ dµng. VÒ<br /> vÊn ®Ò nµy, nhµ phª b×nh v¨n häc ng−êi Nga Biªlinski cho r»ng h×nh t−îng nghÖ<br /> thuËt kh«ng chøng minh ch©n lý, mµ thÓ hiÖn nã b»ng c¸c chÊt liÖu vèn cã trong<br /> cuéc sèng con ng−êi. ë ta, nhµ nghiªn cøu §oµn V¨n Chóc còng viÕt: “TÝnh sinh<br /> ®éng cô thÓ cña biÓu t−îng kh«ng chØ lµm cho c¸i kh«ng tri gi¸c ®−îc trë thµnh tri<br /> gi¸c ®−îc, mµ còng chÝnh trong qu¸ tr×nh “tri gi¸c hãa” c¸i “bÊt kh¶ tri gi¸c”, nã g©y<br /> kho¸i c¶m, nhÊt lµ cho ng−êi tiªu thô, nh− nghe mét b¶n nh¹c, xem mét vë kÞch, ®äc<br /> mét bµi th¬…” [2, tr. 58]. ChÝnh ®iÒu nµy ®· ®em ®Õn cho v¨n häc - nghÖ thuËt mét<br /> søc m¹nh t©m lý ®Æc biÖt mµ c¸c h×nh thøc nhËn thøc lý tÝnh kh«ng cã ®−îc.<br /> Kh«ng chØ bã hÑp trong ph¹m vi cña triÕt häc hay v¨n häc - nghÖ thuËt, biÓu<br /> t−îng cßn cã vai trß quan träng ë nhiÒu lÜnh vùc kh¸c nhau trong ®êi sèng cña con<br /> ng−êi vµ x· héi. Ng−îc vÒ thuë uyªn nguyªn, khi con ng−êi cßn sèng ë tr×nh ®é thÞ<br /> téc, bé l¹c th× mçi thÞ téc, bé l¹c ®· biÕt chän cho m×nh mét c¸i c©y hay mét con vËt<br /> lµm t«tem ®Ó thê cóng, vµ t«tem trë thµnh biÓu t−îng chung cña hä. MÆc dÇu trong<br /> cuéc sèng th−êng nhËt còng kh«ng thiÕu nh÷ng xÝch mÝch, va ch¹m riªng t−, song<br /> mçi khi thê cóng th× thÇn t«tem - tøc biÓu t−îng chung l¹i nh¾c nhë cho c¸c thµnh<br /> viªn r»ng: chóng ta lµ mét. Trong tr−êng hîp cô thÓ nµy, biÓu t−îng chung cïng víi<br /> c¸c nghi thøc, nghi tr−îng, nghi vËt, nghi tr×nh… cña viÖc cóng tÕ, t¹o thµnh mét<br /> thø thiÕt chÕ x· héi buéc mäi ng−êi ph¶i tu©n theo, qua ®ã cã t¸c dông ®iÒu hßa<br /> nh÷ng m©u thuÉn trong néi bé ®Ó ®i tíi sù thèng nhÊt cña nhãm. Trªn tinh thÇn Êy,<br /> cã ng−êi cßn cho r»ng sù ra ®êi cña thÕ giíi x· héi ®−îc b¾t ®Çu tõ c¸c biÓu t−îng.<br /> HÖ thèng biÓu t−îng rÊt ®a d¹ng vµ phøc t¹p. Jean Chevalier ph©n chia<br /> chóng thµnh c¸c cÊp ®é: biÓu t−îng, vËt hiÖu, phóng dô, Èn dô, dô ng«n. §oµn V¨n<br /> Chóc th× s¾p xÕp thµnh: biÓu t−îng, biÓu tr−ng, biÓu hiÖu, phï hiÖu, dÊu hiÖu… C¸c<br /> kiÓu lo¹i biÓu t−îng ®−îc ph©n chia ë ®©y, mÆc dï cã sù ®Ëm nh¹t kh¸c nhau vÒ<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br /> 12 BiÓu t−îng vµ v¨n hãa biÓu t−îng trong t− duy x· héi häc<br /> <br /> c−êng ®é, song cã ®iÓm chung lµ ®Òu cã h×nh ¶nh vµ c¸c h×nh ¶nh ®ã ®Òu mang v¸c<br /> mét gi¸ trÞ x· héi nµo ®ã.<br /> BiÓu t−îng lµ mét s¶n phÈm ®Æc biÖt trong thÕ giíi con ng−êi. Khi ch−a cã<br /> biÓu t−îng, con ng−êi chØ sèng víi thùc t¹i, nh−ng khi ®· h×nh thµnh nªn hÖ thèng<br /> biÓu t−îng th× con ng−êi sèng ®ång thêi víi hai thÕ giíi: thÕ giíi thùc t¹i vµ thÕ giíi<br /> cña c¸c biÓu t−îng. Trong ®êi sèng tinh thÇn cña con ng−êi, mçi mét biÓu t−îng ®Òu<br /> cã mèi liªn hÖ tinh thÇn sèng ®éng víi c¸c sù kiÖn mµ nã biÓu hiÖn. Nhê mèi liªn hÖ<br /> biÖn chøng nµy, bªn c¹nh t¸c dông mang l¹i tÝnh ®ång nhÊt cña céng ®ång hay<br /> nhãm, thÕ giíi cña c¸c biÓu t−îng cßn lµ thø c«ng cô h÷u hiÖu ®Ó con ng−êi cã thÓ<br /> cïng chia sÎ víi nhau vÒ mÆt v¨n hãa. Còng v× vËy, cã nhµ nghiªn cøu gäi biÓu t−îng<br /> lµ mét b−íc tiÕn dµi trªn con ®−êng x· héi hãa. T¸c gi¶ nµy viÕt: “Mäi hµnh ®éng cña<br /> chóng ta trong x· héi ®Òu mang tÝnh biÓu t−îng, tõ c¸ch chóng ta c− xö ë bµn ¨n cho<br /> ®Õn c¸ch chóng ta mai t¸ng ng−êi chÕt. ChÝnh do sù tïy thuéc nÆng nÒ cña chóng ta<br /> vµo viÖc häc hái mang tÝnh biÓu t−îng mµ v¨n hãa con ng−êi kh¸c víi sù häc hái<br /> kh«ng mang tÝnh biÓu t−îng cña c¸c chñng loµi kh¸c” [3, tr 36].<br /> CÇn nãi r»ng, ë mçi thêi ®¹i còng nh− ë mçi nhãm ng−êi ®Òu cã nh÷ng biÓu<br /> t−îng riªng cña m×nh. Chóng ta biÕt tr−íc ®©y ë ta, trong x· héi phong kiÕn, nh÷ng sËp<br /> gô, tñ chÌ hay nh÷ng ®å vËt ®−îc “s¬n son thiÕp vµng” lµ biÓu t−îng cña c¸c tÇng líp<br /> trªn. Trong khi ®ã, nh÷ng th©n v¹c th©n cß “lÆn léi bê s«ng” hay nh÷ng m¸i “nhµ tranh<br /> v¸ch ®Êt” l¹i lµ biÓu t−îng chung vÒ cuéc ®êi khã kh¨n, vÊt v¶ cña nh÷ng ng−êi lao<br /> ®éng. Cßn trong c¬ chÕ thÞ tr−êng hiÖn nay, víi sù biÕn ®æi kh¸ nhanh chãng vµ s©u s¾c<br /> cña c¬ cÊu x· héi nãi chung, khi nh¾c ®Õn tªn chiÕc xe m¸y “a cßng” lµ lËp tøc ng−êi ta<br /> liªn t−ëng ngay ®Õn mét líp trÎ thµnh ®¹t ë ®« thÞ. §èi víi nhãm x· héi nµy, ban ®Çu<br /> chiÕc “a cßng” lµ mét gi¸ trÞ ®Ó v−¬n tíi, nh−ng khi ®· cã chiÕc xe råi th× c¸i m¸c cña xe<br /> trë thµnh biÓu t−îng vÒ viÖc ¨n nªn, lµm ra vµ sù giÇu cã cña hä. Râ rµng, c¸c biÓu t−îng<br /> ®−îc dÉn ra ë ®©y cã gi¸ trÞ nh− nh÷ng “chØ b¸o” quan träng ®Ó nhËn biÕt vÒ c¸c nhãm<br /> ng−êi kh¸c nhau trong sù ph©n tÇng x· héi. Nãi vÒ ý nghÜa x· héi cña biÓu t−îng, Jean<br /> Chevalier viÕt: “Mang tÝnh phæ biÕn, biÓu t−îng cã kh¶ n¨ng cïng lóc th©m nhËp vµo<br /> tËn bªn trong c¸ thÓ x· héi. ThÊu hiÓu ®−îc ý nghÜa c¸c biÓu t−îng cña mét c¸ nh©n hay<br /> mét d©n téc tøc lµ hiÓu ®Õn tËn cïng con ng−êi vµ d©n téc Êy” [1, tr 33 - 34].<br /> Tõ nh÷ng nhËn thøc vÒ vai trß kh«ng thÓ thiÕu cña biÓu t−îng trong ®êi sèng<br /> x· héi, nhµ nghiªn cøu ng−êi §øc lµ F. Tenbruck ®· x©y dùng lªn mét kh¸i niÖm míi,<br /> ®ã lµ kh¸i niÖm v¨n hãa biÓu t−îng. ¤ng viÕt: “V¨n hãa lµ mét sù kiÖn x· héi v× nã lµ<br /> v¨n hãa biÓu t−îng, tøc lµ sinh ra c¸c t− t−ëng, c¸c nghÜa vµ c¸c gi¸ trÞ cã hiÖu lùc nhê<br /> sù thõa nhËn thËt sù chóng. Nã bao gåm mäi tÝn ng−ìng, mäi biÓu tr−ng, mäi thÕ giíi<br /> quan, mäi ý niÖm vµ hÖ t− t−ëng cã t¸c ®éng ®Õn hµnh vi x· héi, v× chóng hoÆc lµ ®−îc<br /> con ng−êi tÝch cùc t¸n thµnh, hoÆc lµ ®−îc con ng−êi thô ®éng thõa nhËn”.<br /> §Þnh nghÜa trªn cña Tenbruck ®−îc xem nh− mét ph¸t kiÕn trong t− duy x·<br /> héi häc. Suy ngÉm vÒ ®iÒu nµy, nhµ x· héi häc ng−êi Nga lµ L. G. Ionin cho r»ng<br /> ®−îc hiÓu nh− lµ v¨n hãa biÓu t−îng, v¨n hãa kh«ng cßn lµ nh÷ng g× thô ®éng “®i<br /> kÌm” c¸c hiÖn t−îng x· héi, mµ khi ®ã c¸c hiÖn t−îng nµy d−êng nh− diÔn ra kh¸ch<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Mai V¨n Hai 13<br /> <br /> quan ë bªn ngoµi v¨n hãa vµ kh«ng phô thuéc vµo nã. V¨n hãa biÓu t−îng biÓu thÞ<br /> mäi sù kiÖn trong ý thøc con ng−êi vµ ng−îc l¹i x· héi con ng−êi còng chØ tån t¹i<br /> träng sù biÓu t−îng cña v¨n hãa. C¨n cø vµo ®ã th× c¸c thêi kú ph¸t triÓn x· héi<br /> (thÇn häc, siªu h×nh häc vµ khoa häc - theo thuËt ng÷ cña Comte) kh«ng ph¶i c¸i g×<br /> kh¸c h¬n lµ c¸c h×nh thøc tån t¹i cña v¨n hãa biÓu t−îng, trong ®ã ®¹i diÖn cho thêi<br /> kú thÇn häc lµ c¸c linh môc, c¸c nhµ thÇn häc; ë thêi kú siªu h×nh häc - c¸c nhµ triÕt<br /> häc hoµi nghi vµ phª ph¸n; ë thêi kú khoa häc - c¸c nhµ khoa häc. §Ó lµm râ ý t−ëng<br /> cña m×nh, «ng cßn nãi: nÕu chÊp nhËn quan ®iÓm nµy, th× tÊt c¶ c¸c sù kiÖn x· héi<br /> cøng nh¾c còng chÝnh lµ c¸c sù kiÖn v¨n hãa. Vµ nh− vËy, th× kh«ng cÇn thiÕt ph¶i<br /> ®em ®èi lËp v¨n hãa víi x· héi. C¸i nh×n v¨n hãa vµ c¸i nh×n x· héi – ®ã ®¬n gi¶n lµ<br /> hai ph−¬ng diÖn kh¸c nhau cña cïng mét hiÖn t−îng. [4, tr 49 - 52].<br /> Cã thÓ xÕp chung vµo dßng t− duy nµy nh÷ng ý kiÕn cña M. Weber vµ E.<br /> Durkheim. Weber cho r»ng nh÷ng ý niÖm, quan niÖm, nh÷ng h×nh ¶nh cña thÕ giíi ®a<br /> d¹ng cÊu thµnh c¸i gäi lµ biÓu t−îng hay v¨n hãa biÓu t−îng chÝnh lµ ®èi t−îng ph©n<br /> tÝch cña X· héi häc. Quan ®iÓm nµy ®· ®−îc Weber thÓ hiÖn mét c¸ch rÊt s©u s¾c vµ<br /> thuyÕt phôc trong c«ng tr×nh næi tiÕng §¹o ®øc Tin Lµnh vµ tinh thÇn cña chñ nghÜa<br /> t− b¶n. Cßn Durkheim, ng−êi vÉn cho r»ng c¸c sù kiÖn x· héi (gièng nh− c¸c vËt) lµ ë<br /> bªn ngoµi con ng−êi, còng thõa nhËn sù tån t¹i cña x· héi nh− lµ tæng thÓ c¸c sù kiÖn<br /> cña ý thøc, mµ thùc chÊt ®ã lµ c¸c biÓu t−îng ®Æc thï vµ c¸c biÓu t−îng ®Æc thï ®ã<br /> ®−îc con ng−êi lÜnh héi nh− lµ ®Æc tÝnh b¾t buéc vµ kh«ng kh¸c nhau ë mçi c¸ nh©n.<br /> ¤ng gäi ®ã lµ c¸c biÓu t−îng tËp thÓ. T− t−ëng vÒ biÓu t−îng tËp thÓ ®· trë thµnh c¬ së<br /> cho nhiÒu quan ®iÓm x· héi häc vÒ sau: quan ®iÓm ®oµn kÕt x· héi, quan ®iÓm vÒ v« tæ<br /> chøc, häc thuyÕt vÒ nguån gèc x· héi cña ®¹o ®øc vµ t«n gi¸o…<br /> Nh÷ng t×m tßi cña Tenbruck, Weber vµ phÇn nµo ®ã lµ ë Durkheim, trong X·<br /> héi häc, ®−îc xÕp chung vµo mét xu h−íng: ®ã lµ xu h−íng ph©n tÝch v¨n hãa.<br /> Kh¸c víi nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa kh¸ch quan lu«n xem xÐt x· héi loµi<br /> ng−êi nh− lµ nã tù hiÖn ra, tù vËn ®éng vµ tiÕn hãa theo nh÷ng qui luËt riªng, kh«ng<br /> phô thuéc vµo con ng−êi, xu h−íng ph©n tÝch v¨n hãa cho r»ng thÕ giíi x· héi ®−îc<br /> t¹o ra mét c¸ch cã ý thøc, ®−îc chi phèi bëi c¸c ®éng c¬ hay c¸c chñ ý x¸c ®Þnh cña<br /> con ng−êi. LËp luËn c¬ b¶n ®−îc ®−a ra ë ®©y lµ: v¨n hãa lµ tÊt c¶ nh÷ng g× do con<br /> ng−êi s¸ng t¹o ra, mµ c¸c sù kiÖn hay hiÖn t−îng x· héi còng lµ do con ng−êi t¹o ra,<br /> vËy th× chóng còng chÝnh lµ c¸c sù kiÖn hay hiÖn t−îng cña v¨n hãa. MÆc dÇu còng<br /> thõa nhËn tÝnh kh¸ch quan cña c¸c sù kiÖn hay hiÖn t−îng x· héi nh−ng c¸c ®¹i biÓu<br /> cña xu h−íng ph©n tÝch v¨n hãa kh«ng ®ång nhÊt nã víi tÝnh kh¸ch quan cña c¸c<br /> hiÖn t−îng trong thÕ giíi tù nhiªn, mµ coi ®ã lµ tÝnh kh¸ch quan cña nh÷ng s¶n<br /> phÈm mang dÊu Ên cña con ng−êi, do con ng−êi s¸ng t¹o ra, tøc lµ nh÷ng s¶n phÈm<br /> v¨n hãa. ChÝnh v× vËy, kh«ng thÓ quan niÖm x· héi loµi ng−êi lµ sù kÕ tôc cña thÕ<br /> giíi tù nhiªn nguyªn s¬, vµ cµng kh«ng thÓ t×m hiÓu vÒ x· héi gièng nh− kiÓu c¸c<br /> nhµ khoa häc tù nhiªn xem xÐt ®èi t−îng cña hä. TiÕp cËn nghiªn cøu x· héi ph¶i<br /> gièng nh− lµ sù tiÕp cËn nghiªn cøu v¨n hãa.<br /> Trë l¹i víi c¸c kh¸i niÖm biÓu t−îng vµ v¨n hãa biÓu t−îng, ta cµng thÊy râ tÝnh<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br /> 14 BiÓu t−îng vµ v¨n hãa biÓu t−îng trong t− duy x· héi häc<br /> <br /> kh¸ch quan cña c¸c sù kiÖn hay hiÖn t−îng x· héi lµ hoµn toµn kh«ng ®ång nhÊt víi<br /> tÝnh kh¸ch quan cña c¸c “vËt” trong thÕ giíi tù nhiªn. C¸c nhµ kinh ®iÓn cña chñ<br /> nghÜa M¸c – Lªnin tõng viÕt: “Con nhÖn lµm nh÷ng ®éng t¸c t−¬ng tù nh− ®éng t¸c<br /> cña ng−êi thî dÖt, vµ con ong lµm cho l¾m nhµ kiÕn tróc khÐo lÐo ph¶i ng¹c nhiªn vÒ<br /> c¸ch kiÕn tróc c¸c æ b»ng s¸p cña nã. Nh−ng sù kh¸c nhau tr−íc hÕt gi÷a nhµ kiÕn<br /> tróc tåi nhÊt vµ con ong khÐo lÐo nhÊt lµ ë chç con ng−êi th× ®· x©y dùng c¸i æ ®ã trong<br /> ãc m×nh tr−íc khi x©y dùng trong tæ ong” [5, tr 82]. Râ rµng, c¸c bËc thÇy cña phÐp<br /> biÖn chøng duy vËt ngô ý r»ng kÕt qu¶ cña c¸c ho¹t ®éng mµ con ng−êi ®¹t ®−îc ®· cã<br /> tr−íc b»ng ý niÖm, hay lµ ®· ®−îc biÓu t−îng tr−íc trong trÝ t−ëng t−îng cña hä. VËy<br /> lµ, tÝnh kh¸ch quan x· héi ®−îc ph©n biÖt víi tÝnh kh¸ch quan trong thÕ giíi tù nhiªn<br /> lµ ë chç tÝnh kh¸ch quan Êy lµ do chÝnh b¶n th©n con ng−êi t¹o ra, víi vai trß chñ ®¹o<br /> cña v¨n hãa biÓu t−îng. Víi ý nghÜa ®ã, cã thÓ nãi v¨n hãa biÓu t−îng chÝnh lµ c¬ së<br /> cña nh÷ng hµnh vi x· héi vµ cña mäi sù biÕn ®æi trong c¬ cÊu x· héi nãi chung.<br /> ý nghÜa lý luËn vµ ph−¬ng ph¸p luËn ®−îc gîi më ra tõ c¸c kh¸i niÖm biÓu t−îng<br /> vµ v¨n hãa biÓu t−îng lµ rÊt lín, vµ ®iÒu nµy ®· ®−îc thÓ hiÖn kh¸ râ nÐt trong c¸c tr−íc<br /> t¸c cña M. Weber, nhÊt lµ trong §¹o ®øc Tin Lµnh vµ tinh thÇn cña chñ nghÜa t− b¶n.<br /> Theo Weber th× “thùc chÊt cña bÊt kú hiÖn t−îng kinh tÕ – x· héi nµo còng ®−îc quyÕt<br /> ®Þnh kh«ng chØ bëi nh÷ng mÆt kh¸ch quan cña nã, mµ tr−íc hÕt bëi quan ®iÓm cña<br /> ng−êi nghiªn cøu, bëi ý nghÜa v¨n hãa ®−îc qui cho qu¸ tr×nh ®ã” [6, tr 667].<br /> §¸nh gi¸ vÒ tÇm quan träng cña biÓu t−îng vµ v¨n hãa biÓu t−îng trong t−<br /> duy x· héi häc (còng nh− hÖ qu¶ ®−îc rót ra tõ ®ã lµ xu h−íng ph©n tÝch v¨n hãa),<br /> Ionin cho r»ng, theo c¸ch hiÓu vµ c¸ch tiÕp cËn nµy th× X· héi häc ®−îc xem kh«ng<br /> ph¶i nh− lµ mét khoa häc tù nhiªn nh− nhiÒu ng−êi ®· nghÜ, mµ lµ khoa häc vÒ v¨n<br /> hãa, nã ®em l¹i cho nhµ nghiªn cøu kh¶ n¨ng ph©n tÝch kh«ng chØ c¸c hiÖn t−îng cã<br /> quan hÖ truyÒn thèng víi c¸c lÜnh vùc v¨n hãa (nh− s¸ng t¹o nghÖ thuËt, thÕ giíi<br /> quan hay sù t−¬ng t¸c gi÷a c¸c trµo l−u t− t−ëng, v.v…), mµ cßn c¶ víi c¸c qu¸ tr×nh<br /> kinh tÕ – x· héi nãi chung. Kh¼ng ®Þnh cho nh÷ng nhËn thøc míi mÎ nµy, «ng cßn<br /> viÕt: “X· héi häc nh− sù ph©n tÝch v¨n hãa hãa ra lµ réng h¬n vµ cã qui m« lín h¬n so<br /> víi X· héi häc kh¸ch quan chñ nghÜa, tù nhiªn chñ nghÜa, v× nã kh«ng nh÷ng gi¶<br /> ®Þnh nghiªn cøu mét c¸ch kh¸ch quan c¸c hiÖn t−îng vµ c¸c qu¸ tr×nh x· héi mµ cßn<br /> nghiªn cøu c¶ c¸c tiÒn ®Ò vµ c¸c ®iÒu kiÖn cña tÝnh kh¸ch quan Êy. Khi ®ã X· héi häc<br /> xuÊt hiÖn vµ tiÕp tôc tån t¹i nh− lµ khoa häc vÒ v¨n hãa” [4, tr 77].<br /> <br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> 1. Jean Chevalier vµ céng sù: Tõ ®iÓn biÓu t−îng v¨n hãa thÕ giíi. Nxb §µ N½ng vµ Tr−êng<br /> viÕt v¨n NguyÔn Du-1997.<br /> 2. §oµn V¨n Chóc: Nh÷ng bµi gi¶ng vÒ v¨n hãa. Nxb V¨n hãa-Th«ng tin vµ Tr−êng §¹i häc<br /> V¨n hãa. Hµ Néi-1993.<br /> 3. Emily A Schultz vµ céng sù: Nh©n häc mét quan ®iÓm vÒ t×nh tr¹ng nh©n sinh. Nxb<br /> ChÝnh trÞ Quèc gia. Hµ Néi-2001.<br /> 4. L. G. Ionin: X· héi häc v¨n hãa. (TiÕng Nga). M. Logos, 1996.<br /> 5. C. M¸c vµ F. ¡ng ghen: VÒ v¨n häc nghÖ thuËt. Nxb Sù thËt. Hµ Néi-1958.<br /> 6. M. M. R«zentan: Tõ ®iÓn triÕt häc. Nxb TiÕn bé. M. 1875.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />