Cá tính ngôn ngữ trong nghiên cứu và giảng dạy ngoại ngữ

T¹p chÝ Khoa häc ®hqghn, ngo¹i ng÷, T.xxII, Sè 3, 2006<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> c¸ tÝnh ng«n ng÷<br /> trong nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y ngo¹i ng÷<br /> <br /> Lª §øc Thô(*)<br /> <br /> 1. §Æt vÊn ®Ò ngµnh lý luËn d¹y ngo¹i ng÷. §Æc biÖt,<br /> nhiÒu ng­êi ®· cã nh÷ng ®ãng gãp vµo<br /> B¾t ®Çu tõ nh÷ng thËp niªn cuèi nghiªn cøu ng«n ng÷ häc ®èi chiÕu, giao<br /> cïng cña thÕ kû võa qua, ng­êi ta ®· nãi thoa v¨n ho¸. Cã lÏ ®©y lµ thÕ m¹nh cña<br /> nhiÒu ®Õn sù hiÓn diÖn cña hÖ h×nh th¸i tr­êng §¹i häc Ngo¹i ng÷ thuéc §¹i häc<br /> con ng­êi trong nghiªn cøu ng«n ng÷ vµ Quèc gia Hµ Néi. NÐt chung cña nh÷ng<br /> trong lý luËn ph­¬ng ph¸p s­ ph¹m c«ng tr×nh trªn lµ dïng ph­¬ng ph¸p so<br /> gi¶ng d¹y ngo¹i ng÷. §· cã hµng lo¹t s¸nh-®èi chiÕu ®Ó kh¶o s¸t nh÷ng ®Æc<br /> c«ng tr×nh nghiªn cøu xung quanh vÞ thÕ ®iÓm riªng biÖt trong c¸ch hµnh ng«n<br /> cña con ng­êi trong hµnh ng«n, trong cña ng­êi ViÖt so víi ng­êi n­íc ngoµi<br /> viÖc l­u gi÷ vµ t¸i t¹o, trong m· ho¸ vµ nãi tiÕng Anh, tiÕng Ph¸p, tiÕng Nga,...<br /> gi¶i m· ng«n ng÷ víi t­ c¸ch lµ mét hÖ H­íng ®i nµy lµ rÊt ®¸ng khÝch lÖ vµ<br /> thèng ký hiÖu. §µnh r»ng ph­¬ng ph¸p h÷u Ých cho ng­êi häc ngo¹i ng÷ nãi<br /> lÞch sö vµ ph­¬ng ph¸p hÖ thèng vÉn cã chung, còng nh­ ng­êi nghiªn cøu ng«n<br /> vÞ trÝ ®¸ng kÓ trong häc thuËt, nh­ng tõ ng÷-v¨n ho¸ nãi riªng.<br /> khi ng­êi ta t«n vinh con ng­êi, võa víi<br /> Thùc vËy, trong lý luËn ph­¬ng ph¸p<br /> t­ c¸ch lµ chñ thÓ s¸ng t¹o ng«n ng÷-v¨n<br /> gi¶ng d¹y ngo¹i ng÷ hiÖn nay, vai trß<br /> ho¸, võa lµ kh¸ch thÓ nghiªn cøu mang<br /> ng­êi häc víi c¸c ®Æc ®iÓm t©m lý, ng«n<br /> tÝnh ®a ngµnh cña nhiÒu lÜnh vùc khoa<br /> ng÷-v¨n ho¸ d©n téc còng nh­ c¸c nhu<br /> häc x· héi vµ nh©n v¨n ®· lµm thay ®æi<br /> cÇu vÒ tr×nh ®é häc vÊn, yÕu tè m«i<br /> ph­¬ng h­íng vµ côc diÖn cña ng­êi<br /> tr­êng sinh ng÷ ®ang trë thµnh mèi<br /> nghiªn cøu.<br /> quan t©m chung kh«ng chØ trong gi¸o<br /> ë ViÖt Nam nh÷ng ®æi thay cña giíi mµ c¶ nhiÒu ngµnh khoa häc kh¸c.<br /> ngµnh ng«n ng÷ häc thÕ giíi còng ®· vµ Con ng­êi víi t­ c¸ch võa lµ chñ thÓ võa<br /> ®ang ®­îc tiÕp nhËn. XuÊt hiÖn bµi b¸o lµ kh¸ch thÓ, võa lµ ng­êi ®¹i diÖn cña<br /> c«ng tr×nh ®i s©u vµo nghiªn cøu con mét céng ®ång ng«n ng÷ nhÊt ®Þnh,<br /> ng­êi tõ nh÷ng gãc ®é kh¸c nhau, chø mang trong m×nh lèi t­ duy ng«n ng÷-<br /> kh«ng ®¬n thuÇn tõ gãc ®é x· héi häc d©n téc, võa lµ ng­êi hµnh ng«n, l­u gi÷<br /> nh­ bÊy l©u nay (X.: Ng. §. Tån, 2001, vµ t¸i hiÖn mang tÝnh s¸ng t¹o v¨n b¶n<br /> H.V.V©n, 2002,...). Con ng­êi ®­îc t­ ng«n tõ. Con ng­êi võa t¹o ra ký tù cho<br /> duy tõ khÝa c¸ch ng«n ng÷-v¨n ho¸ ®ang lêi nãi, m· ho¸ nh÷ng hiÓu biÕt thÕ giíi<br /> më ra nhiÒu triÓn väng cho ngµnh ng«n cña m×nh, l¹i võa lµ ng­êi ®i t×m m· gi¶i<br /> ng÷ häc øng dông vµ ®èi chiÕu, cho cho nh÷ng bµi to¸n ng«n ng÷ ®ã.<br /> <br /> (*)<br /> TSKH., Khoa Sau §¹i häc, Tr­êng §¹i häc Ngo¹i ng÷, §¹i häc Quèc gia Hµ Néi.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 1<br /> 2 Lª §øc Thô<br /> <br /> <br /> <br /> Con ng­êi víi t­ c¸ch lµ chñ thÓ ®· tiÕp ®ã? Nã cã ¶nh h­ëng nh­ thÕ nµo<br /> ®­îc gi¶i phÉu häc, t©m lý häc nghiªn khi con ng­êi muèn b­íc vµo thÕ giíi<br /> cøu hµng thÕ kû qua. Nh­ng con ng­êi kh¸c, th©m nhËp vµo nÒn v¨n ho¸ kh¸c?<br /> víi t­ c¸ch lµ chñ thÓ cña ng«n ng÷ th× Vai trß nµo cña ng«n ng÷ (hay ngo¹i<br /> chØ míi ®­îc ®Æc biÖt chó ý quan t©m ng÷) trong tiÕn tr×nh héi nhËp hiÖn nay?<br /> ®Õn vµi thËp niªn trë l¹i ®©y. Ngay trong Nh÷ng nhËn thøc g× vÒ ph­¬ng diÖn lý<br /> lÜnh vùc nµy con ng­êi còng cã thÓ ®­îc luËn vµ ph­¬ng ph¸p gi¶ng d¹y ngo¹i<br /> ®Ò cËp ®Õn tõ nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau, ng÷ cÇn rót ra ë ®©y? LiÖu cã thÓ nãi qu¸<br /> ch¼ng h¹n trªn quan ®iÓm cña ng÷ dông tr×nh gi¶ng d¹y vµ häc tËp ngo¹i ng÷ lµ<br /> häc, cña ng«n ng÷ häc x· héi, ng«n ng÷ gi¸o dôc ngo¹i ng÷ kh«ng mét khi d¹y<br /> häc d©n téc hay ng«n ng÷ häc v¨n ho¸. tiÕng mÑ ®Î ®­îc coi lµ qu¸ tr×nh gi¸o<br /> Con ng­êi ®­îc ®Ò cËp trong v¨n b¶n dôc, ®µo t¹o con ng­êi?<br /> (phong c¸ch häc) vµ trong lêi nãi (hµnh<br /> ng«n). Trong c¶ hai b×nh diÖn Êy nhu cÇu 2. §Þnh nghÜa vÒ c¸ tÝnh ng«n ng÷<br /> giao tiÕp cña con ng­êi còng cÊp thiÕt vµ Vµo thËp niªn 50 cña thÕ kû XX ë<br /> quan träng nh­ n­íc ®Ó uèng, kh«ng khÝ Nga ®· ghi nhËn sù ph¸t triÓn gia t¨ng<br /> ®Ó thë. cña nh÷ng quan ®iÓm vÒ c¸c c¬ së cÊu<br /> X· héi loµi ng­êi lµ nh÷ng céng ®ång tróc hÖ thèng cña tæ chøc ng«n ng÷. Hai<br /> tËp hîp l¹i. Mçi céng ®ång l¹i lµ nh÷ng thËp niªn tiÕp theo ®ã lµ giai ®o¹n bµnh<br /> tËp thÓ hay cao h¬n lµ d©n téc cã cïng tr­íng rÇm ré cña ng÷ nghÜa häc víi c¸c<br /> chung ®Æc ®iÓm vµ nguån gèc xuÊt xø, cã quan ®iÓm miªu t¶ cÊu tróc ng÷ nghÜa<br /> chung ®Æc ®iÓm cña lèi t­ duy dùa trªn cña tõ vµ c¸c ph¹m trï ng÷ ph¸p, c¸c hÖ<br /> sù cïng chung vÒ ng«n ng÷. Lêi nhµ thèng trong tõ vùng v.v... ®· ®­îc truyÒn<br /> ng«n ng÷ häc næi tiÕng Humboldt tõng b¸ réng r·i. Vµo thËp niªn 80 ch­a cã<br /> nãi r»ng: “Ranh giíi ng«n ng÷ d©n téc t«i dÊu hiÖu thay ®æi ®Þnh h­íng nµy, quan<br /> chÝnh ranh giíi thÕ giíi quan cña t«i”. ®iÓm cÊu tróc hÖ thèng vÉn chiÕm vÞ trÝ<br /> Mçi mét ng«n ng÷ d©n téc ®Òu cã ®éc t«n nh­ tr­íc trong ngµnh ng«n ng÷<br /> kh«ng gian giao tiÕp cña riªng m×nh. häc cña Nga. Tuy vËy, b¾t ®Çu cã sù chó<br /> Con ng­êi víi t­ c¸ch lµ c¸ tÝnh ng«n ý b¾t nguån tõ ng÷ nghÜa häc, nghÜa lµ<br /> ng÷ t­ duy trong kh«ng gian mang ®Æc sù chó ý tíi néi dung giao tiÕp, cã sù<br /> thï d©n téc ®ã. V­ît ra ngoµi c¸i kh«ng chuyÓn di, x¸o trén c¸c ®iÒu kiÖn vµ môc<br /> gian ®ã lµ con ng­êi ®· b­íc vµo kh«ng ®Ých cña nã. Lµn sãng giao tiÕp-øng dông<br /> gian cña ng«n ng÷ kh¸c, cña lèi t­ duy lµm t¨ng c­êng tiÒm n¨ng cho c¸c<br /> hay c¸ch nh×n nhËn thÕ giíi kh¸c, mét nghiªn cøu cÊu tróc-hÖ thèng, më réng<br /> nÒn v¨n ho¸ kh¸c. Gi÷a c¸c ng«n ng÷ kh¶ n¨ng cho ph­¬ng ph¸p nµy nhê cã<br /> d©n téc vµ c¸c nÒn v¨n ho¸ d©n téc cã sù th©m nhËp vµo ®Þa h¹t cña x· héi vµ<br /> nh÷ng nÐt chung mang tÝnh toµn cÇu, x· héi - t©m lý häc. Thêi Êy, trong nhiÒu<br /> nh­ng còng cã nh÷ng nÐt riªng mang c«ng tr×nh nghiªn cøu vµ c¸c chuyªn ®Ò<br /> tÝnh ®Æc thï. kh¸c nhau ®· nghe thÊy nh÷ng lêi tuyªn<br /> VËy c¸ tÝnh ng«n ng÷ lµ g× vµ nã thÓ bè nh­: nh©n tè con ng­êi trong ng«n<br /> hiÖn nh­ thÕ nµo trong kh«ng gian giao ng÷, ng«n ng÷ trong mèi quan hÖ víi<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 3, 2006<br /> C¸ tÝnh ng«n ng÷ trong nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y ngo¹i ng÷. 3<br /> <br /> <br /> <br /> ho¹t ®éng cña con ng­êi, con ng­êi trong tham biÕn ®· tõng h×nh thµnh trong<br /> ng«n ng÷ vµ ng«n ng÷ trong con ng­êi. ngµnh khoa häc vÒ tiÕng.<br /> Ng­êi ta ®· lªn tiÕng vÒ sù cÇn thiÕt x©y VÒ mÆt nhËn thøc luËn tiÕn bé khoa<br /> dùng “Lý thuyÕt diÔn t¶”, “Lý thuyÕt häc cÇn l­u ý r»ng viÖc h­íng tíi hiÖn<br /> ng­êi ®¹i diÖn”, “Lý thuyÕt sö dông ng«n t­îng con ng­êi, ®­a yÕu tè con ng­êi vµ<br /> ng÷ cña con ng­êi”, “Lý thuyÕt ng«n ng÷ c¸ tÝnh ng«n ng÷ vµo lµm ®èi t­îng<br /> víi t­ c¸ch lµ ho¹t ®éng cña con ng­êi”... nghiªn cøu kh«ng cã nghÜa lµ v­ît ra<br /> “C¸ tÝnh ng«n ng÷ víi t­ c¸ch lµ ®èi ngoµi giíi h¹n c¸c ý t­ëng quen biÕt bÊy<br /> t­îng nghiªn cøu cña ng«n ng÷ häc trªn l©u nay vµ kh«ng ph¶i lµ ph¸ vì b¶ng<br /> c¬ së tÝnh hÖ thèng cho phÐp ta nh×n h×nh th¸i ®· h×nh thµnh trong khoa häc<br /> nhËn tÊt c¶ bèn ®Æc ®iÓm nÒn t¶ng cña vÒ ng«n ng÷. Thùc vËy, b¶n th©n sù ph¸t<br /> ng«n ng÷ nh­ lµ nh÷ng thµnh phÇn t¸c triÓn lÞch sö t­ duy nhËn thøc kh«ng<br /> ®éng t­¬ng hç víi nhau. Tr­íc hÕt, bëi v× ngõng dÉn d¾t c¸c nhµ nghiªn cøu tíi<br /> c¸ tÝnh nh­ lµ trung t©m vµ kÕt qu¶ cña chç ®­a vÊn ®Ò c¸ tÝnh ng«n ng÷ vµo<br /> c¸c qui luËt x· héi; thø hai, nã lµ s¶n trong ph¹m vi nh÷ng ý t­ëng ®­îc<br /> phÈm cña sù ph¸t triÓn lÞch sö d©n téc; ngµnh triÕt häc vµ lý thuyÕt ng«n ng÷<br /> thø ba, do sù lÖ thuéc cña c¸ tÝnh ng«n xem xÐt. H¬n thÕ n÷a, viÖc khoa häc hiÖn<br /> ng÷ vµo c¸c bÈm tè ®éng th¸i ®­îc h×nh ®¹i quan t©m tíi c¸ tÝnh ng«n ng÷ cßn cã<br /> thµnh tõ sù t¸c ®éng qua l¹i cña nh÷ng nguyªn do tõ hiÖn tr¹ng nghiªn cøu<br /> kÝch thÝch sinh lý cïng víi c¸c ®iÒu kiÖn ph©n tÝch cô thÓ trong ngµnh ng«n ng÷.<br /> x· héi vµ t©m sinh lý, nghÜa lµ h­íng tíi Mét ®iÒu lý thó lµ b¶n th©n ngµnh nµy<br /> lÜnh vùc t©m lý; vµ cuèi cïng lµ do c¸ ®· më ra lÜnh vùc míi trong sù ph¸t<br /> tÝnh chÝnh lµ ng­êi s¸ng t¹o vµ sö dông triÓn cña m×nh: ®ã lµ sù quan t©m ngµy<br /> c¸c ký hiÖu ®­îc s¸ng lËp nªn, nghÜa lµ cµng gia t¨ng ®èi víi c¸ tÝnh ng«n ng÷.<br /> nh÷ng cÊu tróc hÖ thèng theo b¶n chÊt Cßn trong hµng lo¹t c«ng tr×nh ®· ®­îc<br /> tù nhiªn cña nã” (2, 22). c«ng bè c¸c thËp niªn võa qua ta nhËn<br /> §Ó dÔ hiÓu ta h·y nh¾c l¹i c©u Èn dô: thÊy r»ng ngay c¶ nh÷ng vÊn ®Ò mang<br /> “Phong c¸ch - ®ã chÝnh lµ con ng­êi”. tÝnh truyÒn thèng giê ®©y còng ®· ®­îc<br /> NÕu gi¶i m· th× Èn dô nµy lµ c«ng thøc nh×n nhËn d­íi gãc ®é quan ®iÓm míi:<br /> gåm hai vÕ. Thø nhÊt, ®ã lµ c¸ch hiÓu vÒ chóng ®­îc ®­a vµo qu¸ tr×nh s¶n sinh<br /> con ng­êi thùc hiÖn phong c¸ch cuéc lêi nãi, ®­îc t« ®iÓm mÇu s¾c ng÷ dông<br /> sèng nhÊt ®Þnh. Thø hai, phong c¸ch häc, trë thµnh thµnh phÇn h÷u c¬ trong<br /> cuéc sèng ®ã l¹i ®­îc ph¶n ¸nh trong c¸ch lý gi¶i ng«n ng÷ nh­ mét ho¹t ®éng<br /> viÖc sö dông ng«n ng÷, nghÜa lµ liªn kÕt d­íi ¸nh s¸ng chøc n¨ng mµ kÕt qu¶<br /> gi÷a ng÷ c¶nh cô thÓ hµnh vi x· héi víi cuèi cïng lµ gióp ta nhËn d¹ng c¸ tÝnh<br /> hµnh vi lêi nãi. ng«n ng÷.<br /> ViÖc ®­a nh©n tè con ng­êi vµo Còng cã thÓ nhËn d¹ng thêi kú ph¸t<br /> nghiªn cøu, viÖc quan t©m tíi hiÖn t­îng triÓn míi cña ngµnh ng«n ng÷ häc b»ng<br /> con ng­êi trong c¸ tÝnh ng«n ng÷ hoµn c¸ch kh¸c, ®ã lµ sù më réng c¸c nghiªn<br /> toµn kh«ng cã nghÜa lµ v­ît ra ngoµi giíi cøu cã tÝnh tæng hîp vµ liªn kÕt mµ ta<br /> h¹n c¸c ý t­ëng quen biÕt vµ ph¸ vì hÖ cßn gäi lµ qu¸ tr×nh tù ®éng ho¸ lÜnh vùc<br /> <br /> <br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 3, 2006<br /> 4 Lª §øc Thô<br /> <br /> <br /> <br /> ng«n ng÷ häc t©m lý vµ biÕn ngµnh nµy tè ho¹t ®éng ng«n ng÷ cña “ng­êi s¸ng<br /> thµnh chuyªn ngµnh ngang b»ng víi bÊt t¹o ra tªn tuæi”, nghÜa lµ chÝnh con<br /> kú chuyªn ngµnh nµo nghiªn cøu vÒ con ng­êi, chÝnh c¸ tÝnh con ng­êi .<br /> ng­êi. ChØ víi riªng sù kiÖn lµ tÊt c¶ c¸c - Sù vËn ®éng tíi c¸ tÝnh ng«n ng÷<br /> con ®­êng cña ng«n ng÷ häc hiÖn ®¹i ®Òu còng ®­îc thÓ hiÖn trong mèi quan t©m<br /> dÉn ®Õn xu h­íng chÝnh yÕu nµy cã thÓ cµng gia t¨ng cña c¸c nhµ ng«n ng÷ t©m<br /> lý gi¶i nh­ sau: lý häc ®èi víi ng«n ng÷ trÎ em, tíi thµnh<br /> - Sù cÇn thiÕt nghiªn cøu c¸ tÝnh phÇn tõ vùng cña con ng­êi, tíi c¸c<br /> ng«n ng÷ nh­ mét hiÖn t­îng chÝnh yÕu nghiªn cøu thuéc c¸c ®èi t­îng kh¸c cña<br /> vµ thèng nhÊt, nh­ mét nh©n tè liªn kÕt chuyªn ngµnh nµy (A.Luria, 98 vµ nh÷ng<br /> c¸c mèi quan t©m vµ kÕt qu¶ kh¸c nhau ng­êi kh¸c).<br /> cña thùc tiÔn nghiªn cøu cña c¸c b¸c häc - Trong lÜnh vùc phong c¸ch häc viÖc<br /> thuéc nh÷ng xu h­íng kh¸c nhau vµ nghiªn cøu diÔn ra s«i næi trong viÖc<br /> ®ang ®i vµo quü ®¹o h×nh th¸i biÕn ®æi phong c¸ch cña nhµ v¨n, tuy r»ng qu¸<br /> duy nhÊt cña ng«n ng÷ häc. ThÝ dô nh­ tr×nh nµy th­êng chÞu ¶nh h­ëng cña<br /> tõ h­íng nghiªn cøu tÝnh hÖ thèng còng truyÒn thèng ngù trÞ lµ h×nh th¸i biÕn<br /> thõa nhËn lµ “hÖ thèng tiÕng ®­îc ®Þnh ®æi “h×nh t­îng ng«n ng÷”, nghÜa lµ chØ<br /> vÞ trong n·o ng­êi ph¸t ng«n” (P«p«va míi giíi h¹n ë viÖc liÖt kª, ®iÓm danh,<br /> Z.D., Xternin I.A., 84, 13). Tõ ®ã suy ra ph¸c ho¹ nh÷ng nÐt chÝnh, c¬ b¶n. §Æc<br /> r»ng, nÕu nh­ ta ®· hiÓu s©u s¾c kÕt cÊu biÖt lµ h×nh t­îng t¸c gi¶ ch­a ®­îc<br /> trong chÝnh hÖ thèng th× ®· ®Õn lóc cÇn nghiªn cøu trän vÑn vµ ®Çy ®ñ, vÉn cßn<br /> chuyÓn sang nghiªn cøu c¸c tiÒn ®Ò tiªn khã hiÓu, ch­a ®¹t ®Õn sù kiÓm ®Þnh<br /> quyÕt vµ c¸c ®iÒu kiÖn h×nh thµnh, tån møc ®é minh x¸c cña nã. Tuy vÉn cßn sù<br /> t¹i vµ ho¹t ®éng cña hÖ thèng ®ã, “m«i khã hiÓu vµ khiÕm khuyÕt kü thuËt ng«n<br /> tr­êng” ®· ®­îc chØ ra mµ kÕt qu¶ cuèi ng÷ häc, nh­ng ®èi t­îng nµy hoµn toµn<br /> cïng chÝnh lµ h­íng tíi c¸ tÝnh ng«n ng÷. cã thÓ lý gi¶i nh­ lµ c¸ tÝnh ng«n ng÷.<br /> - §Þnh h­íng mang tÝnh tù kh¼ng - ViÖc gi¶ng d¹y tiÕng Nga víi t­<br /> ®Þnh vµ qui luËt vÒ môc ®Ých nghiªn cøu c¸ch nh­ lµ tiÕng mÑ ®Î vµ ngo¹i ng÷<br /> kü l­ìng nh÷ng vÊn ®Ò nh­: “C¸c hµnh còng ®· tr¶i qua ba giai ®o¹n vµ hiÖn<br /> vi ®Þnh danh cã liªn quan tíi giai ®o¹n nay ®ang diÔn ra giai ®o¹n thø t­<br /> nµo ®ã cña viÖc s¶n sinh ra lêi nãi, mèi (Mitrofanova, 99). ChÝnh c¸c thµnh tùu<br /> t­¬ng quan cña chóng ra sao so víi c¸c trong ngµnh ng«n ng÷ vµ v¨n ho¸ ®ang<br /> thêi ®iÓm kh¸c khi s¶n sinh lêi nãi” ®Æt ra nhiÖm vô míi cho ngµnh Nga ng÷<br /> (Kubrjak«va E.C., 84, 14). Trong tr­êng t×m ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu vµ tiÕp cËn<br /> hîp nµy viÖc nghiªn cøu b×nh diÖn riªng, míi. §ã lµ viÖc nghiªn cøu ng«n ng÷ vµ<br /> b×nh diÖn ®Þnh danh cña ng÷ nghÜa ®· cÊu tróc cña nã trong chiÒu h­íng<br /> v­ît ra ngoµi khu«n khæ cña trß ch¬i ký nghiªn cøu con ng­êi - ®¹i diÖn cho ng«n<br /> hiÖu, sù thao t¸c mét hay nhiÒu mÆt cña ng÷, nhËn thøc con ng­êi nh­ lµ c¸ tÝnh<br /> ký hiÖu trong mèi t­¬ng quan víi nh÷ng ng«n ng÷ mang trong m×nh nh÷ng ®Æc<br /> ®Æc tÝnh cña m¶ng hiÖn thùc ®­îc ph¶n ®iÓm cña lèi t­ duy d©n téc (mentalitet),<br /> ¸nh vµ tham gia vµo qu¸ tr×nh ®a nh©n h×nh thµnh c¸ch sèng d©n téc.<br /> <br /> <br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 3, 2006<br /> C¸ tÝnh ng«n ng÷ trong nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y ngo¹i ng÷. 5<br /> <br /> <br /> <br /> - Trong t©m lý häc c¸ tÝnh ®­îc lý Khi ng­êi La M· cæ ®¹i nãi: “Talis<br /> gi¶i nh­ mét tæ chøc t­¬ng ®èi æn ®Þnh hominibus fuit oratio, qualis vita”, (“Con<br /> cña nh÷ng bÈm tè ®éng c¬ ®­îc h×nh ng­êi ra sao th× lêi nãi lµm vËy”). C©u<br /> thµnh trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng tõ t¸c nµy mang bao hµm hai ý. ý thø nhÊt<br /> ®éng t­¬ng hç gi÷a nh÷ng kÝch thÝch mang tÝnh ®¹o ®øc mµ В.В.Виноградов<br /> sinh lý víi c¸c ®iÒu kiÖn x· héi vµ t©m khi xem xÐt tµi hïng biÖn cña Я.<br /> sinh lý cña m«i tr­êng xung quanh Толмачев ®· ®i ®Õn kÕt luËn lµ: “Kh«ng ai<br /> mang tíi. Khi nãi ®Õn c¸ tÝnh theo c¸ch cã thÓ nãi hay ®­îc nÕu kh«ng ph¶i lµ<br /> hiÓu th«ng th­êng cña chóng ta th× ®ã lµ ng­êi cã l­¬ng t©m. Lêi nãi hay chÝnh lµ<br /> phong c¸ch sèng cña c¸ nh©n hay tiÕng nãi cña sù hoµn thiÖn néi t©m” (03,<br /> ph­¬ng ph¸p ®Æc tr­ng ph¶n øng l¹i 82). ý thø hai cã quan hÖ tíi ph­¬ng<br /> tr­íc nh÷ng vÊn ®Ò cña cuéc sèng. ThÕ ph¸p nghiªn cøu vÒ con ng­êi vµ ng«n<br /> nh­ng c¸ch hiÓu vµ ®Þnh nghÜa nh­ vËy ng÷ cña anh ta. Cã thÓ thiÕt lËp theo c¸c<br /> vÒ c¸ tÝnh lµ nh÷ng b×nh diÖn phi nhËn c¸ch kh¸c nhau: hoÆc lµ ®i tõ Kinh<br /> thøc vÒ con ng­êi, nghÜa lµ nh÷ng ®¸nh th¸nh nãi r»ng: “thö th¸ch con ng­êi<br /> gi¸ vÒ c¶m xóc vµ ý chÝ cña anh ta, chø qua héi tho¹i” ®Õn c¸c thñ ph¸p hiÖn ®¹i<br /> kh«ng ph¶i lµ tri thøc vµ n¨ng lùc. Trªn ph©n tÝch néi dung c¸c content ®Õn tr¾c<br /> thùc tÕ th× chÝnh tri thøc míi thÓ hiÖn nghiÖm t©m lý.<br /> m¹nh mÏ h¬n c¶ trong ng«n ng÷ vµ ®­îc Nh×n chung cã ba con ®­êng hay ba<br /> nghiªn cøu th«ng qua ng«n ng÷. kh¶ n¨ng tiÕp cËn c¸ tÝnh ng«n ng÷ nh­<br /> mét nhiÖm vô nghiªn cøu, nh­ ®èi t­îng<br /> 3. Kh¸i niÖm vÒ “c¸ tÝnh ng«n ng÷”<br /> t×m tßi vµ nh­ ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu.<br /> (языковая личность) trong c¸c c«ng<br /> tr×nh cña viÖn sÜ В.В.Виноградов Thø nhÊt, ®i tõ t©m lý ng«n ng÷ tíi<br /> lêi nãi, ®©y lµ c¸ch thøc cña c¸c nhµ<br /> ë Nga th× tõ nh÷ng n¨m 30 cña thÕ ng«n ng÷ häc t©m lý. Thø hai lµ ®i tõ c¸c<br /> kû tr­íc viÖn sÜ В.В.Виноградов ®· cã qui luËt d¹y tiÕng, ®©y lµ c¸ch thøc cña<br /> nh÷ng ®ãng gãp ®¸ng kÓ vµo viÖc lµm râ ngµnh ng«n ng÷ häc s­ ph¹m. Cuèi cïng<br /> c¸c b×nh diÖn cña “c¸ tÝnh ng«n ng÷” lµ xuÊt ph¸t tõ viÖc nghiªn cøu ng«n ng÷<br /> trong t¸c phÈm v¨n häc. t¸c phÈm v¨n häc ®­îc hiÓu víi nghÜa<br /> Theo «ng, th«ng th­êng ta lµm viÖc réng, bao gåm c¶ lêi diÔn thuyÕt nh­<br /> trong kh«ng gian tõ v¨n b¶n ®i ®Õn tæng В.В.Виноградов ®· tõng lµm.<br /> hîp vÒ ng«n ng÷, nghÜa lµ trong c¸i Con ®­êng thø nhÊt lµ do B«®uªn de<br /> kh«ng gian gi÷a diÔn ng«n vµ tõ. Trong Kurtene tiÕn hµnh. Khi ®¸nh gi¸ b×nh<br /> c¸i kh«ng gian nghiªn cøu nµy râ rµng lµ diÖn “c¸ tÝnh ng«n ng÷” do B«®uªn de<br /> kh«ng cã chç cho c¸ tÝnh ng«n ng÷. Kurtene ®Ò xuÊt, viÖn sÜ В.В.Виноградов<br /> Nh­ng ë mét vïng hÎo l¸nh nµo ®ã, tuy viÕt: “Còng gièng nh­ Potebnja B«®uªn<br /> kh«ng râ rµng vµ m¹ch l¹c vÉn ®«i lóc de Kurtene ®· x©y dùng c¸c ph­¬ng<br /> n¶y sinh “c¸ tÝnh ng«n ng÷”, nghÜa lµ ph¸p ph©n tÝch lÞch sö trong c¸c c«ng<br /> vÉn cã nh÷ng cè g¾ng nh×n nhËn vÊn ®Ò tr×nh nghiªn cøu ng«n ng÷ v¨n häc vµ<br /> ng«n ng÷ cïng víi con ng­êi, hay con tÝnh lÞch sö nh­ mét thÕ giíi quan. ¤ng<br /> ng­êi cïng víi ng«n ng÷ cña nã. quan t©m ®Õn c¸ tÝnh ng«n ng÷ nh­ lµ<br /> <br /> <br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 3, 2006<br /> 6 Lª §øc Thô<br /> <br /> <br /> <br /> n¬i chøa nh÷ng c«ng thøc ng«n ng÷ x· nh÷ng hµnh vi lêi nãi víi nh÷ng cÊp ®é<br /> héi vµ c¸c c«ng thøc tËp thÓ, nh­ lµ trß phøc t¹p kh¸c nhau. Nh÷ng hµnh vi nµy<br /> ¶o thuËt ®an chÐo nh÷ng ph¹m trï kh¸c ®­îc ph©n chia mét mÆt theo thÓ lo¹i<br /> nhau cña ng«n ng÷ x· héi. ChÝnh v× vËy cña ho¹t ®éng lêi nãi (nghÜa lµ bèn kü<br /> B«®uªn de Kurtene xa l¹ víi vÊn ®Ò s¸ng n¨ng nãi, nghe, ®äc, viÕt), mÆt kh¸c theo<br /> t¸c c¸ nh©n, cßn ng«n ng÷ t¸c phÈm chØ cÊp ®é tiÕng, nghÜa lµ ng÷ ©m, ng÷ ph¸p<br /> lµm cho «ng quan t©m ë møc ®é ph¶n vµ tõ vùng. C¸ch hiÓu biÕt cña ng«n ng÷<br /> ¸nh trong ®ã c¸c thãi quen vµ xu h­íng häc s­ ph¹m vÒ c¸ tÝnh ng«n ng÷ cã hai<br /> cña nh÷ng nhãm x· héi, “c¸c chuÈn mùc ®Æc ®iÓm ph©n biÖt. Mét lµ, c¸ tÝnh ng«n<br /> nhËn thøc ng«n ng÷” hay nh­ «ng ng÷ trong tr­êng hîp nµy hiÖn diÖn nh­<br /> th­êng diÔn t¶ “thÕ giíi quan ng«n ng÷ lµ homo loquens nãi chung, cßn b¶n th©n<br /> cña tËp thÓ” (03,18). kh¶ n¨ng sö dông ng«n ng÷ nh­ mét ®Æc<br /> Ngµnh ng«n ng÷ häc t©m lý nh÷ng ®iÓm gièng nßi cña con ng­êi (d¹ng homo<br /> n¨m 70-80 cña thÕ kû tr­íc ë Nga vµ mét sapiens). TÊt nhiªn, c¬ cÊu vµ néi dung<br /> sè n­íc ®i theo h­íng nµy nªn chØ tËp cña c¸ tÝnh ng«n ng÷ qua c¸ch hiÓu nh­<br /> trung vµo nghiªn cøu ho¹t ®éng lêi nãi vËy tá ra thiÕu c¸ tÝnh ®èi víi nh÷ng ®Æc<br /> theo nghÜa hÑp, nghÜa lµ c¬ cÊu s¶n sinh ®iÓm d©n téc cña ng«n ng÷ mµ c¸ tÝnh<br /> vµ tiÕp thu lêi nãi vµ chØ ®Ò cËp ®Õn vÊn ®ã sö dông. Hai lµ, ngµnh ng«n ng÷ häc<br /> ®Ò c¸ tÝnh ng«n ng÷ ®Çy ®ñ khi v­ît ra s­ ph¹m khi chó ý h­íng tíi nguån gèc<br /> khái giíi h¹n cña nã vµ tham gia vµo c¸c cña c¸ tÝnh ng«n ng÷ l¹i thiªn vÒ tæng<br /> ®Þa h¹t chung, ch¼ng h¹n nh­ khi xem hîp h¬n lµ ph©n tÝch. Trong khi ®ã, viÖc<br /> xÐt c¸c qui luËt liªn kÕt qua l¹i gi÷a nghiªn cøu ng«n ng÷ t¸c phÈm v¨n häc<br /> ng«n ng÷ vµ t­ duy hay khi gi¶i quyÕt l¹i më ra nh÷ng kh¶ n¨ng réng lín cho<br /> vÊn ®Ò cña ng«n ng÷ kinh nghiÖm c¸ viÖc ph©n tÝch c¸ tÝnh ng«n ng÷.<br /> nh©n «nt«geneza. В.В.Виноградов trong nghiªn cøu vµ<br /> B×nh diÖn ng«n ng÷ häc s­ ph¹m gi¶i thÝch kh¸i niÖm c¸ tÝnh ng«n ng÷ ®i<br /> nghiªn cøu kh¸i niÖm c¸ tÝnh ng«n ng÷ theo mét h­íng kh¸c, kh«ng ph¶i lµ<br /> lµ b×nh diÖn cæ nhÊt, nã cã nguån gèc s©u ng«n ng÷ häc t©m lý mµ còng kh«ng<br /> xa trong lÞch sö xa x­a. Nhµ b¸c häc Nga ph¶i ng«n ng÷ häc s­ ph¹m, mµ «ng ®Æt<br /> næi tiÕng Ф.И. Буслаев trong c«ng tr×nh cho m×nh nhiÖm vô nghiªn cøu ng«n ng÷<br /> “Bµn vÒ viÖc d¹y tiÕng mÑ ®Î” (1897) ®· t¸c phÈm v¨n häc víi tÊt c¶ tÝnh phøc<br /> x©y dùng c¸c nguyªn t¾c ph­¬ng ph¸p t¹p vµ ®a d¹ng cña nã. ¤ng nhËn thÊy<br /> trªn c¬ së sù hiÓu biÕt vÒ tÝnh thèng nhÊt cÊp ®é tèi thiÓu, tÕ bµo tèi thiÓu, xuÊt<br /> bÒn v÷ng cña tiÕng mÑ ®Î víi c¸ tÝnh cña ph¸t ®iÓm trong viÖc nghiªn cøu vÊn ®Ò<br /> häc sinh. hoµn toµn réng lín nµy lµ n»m trong cÊu<br /> tróc ho¹t ®éng lêi nãi c¸ nh©n.<br /> Ng«n ng÷ häc s­ ph¹m hiÖn ®¹i ®· cã<br /> nh÷ng b­íc tiÕn quan träng trong viÖc Trong c«ng tr×nh mang tÝnh c­¬ng<br /> nghiªn cøu c¸ tÝnh ng«n ng÷. Theo hä, lÜnh “Bµn vÒ v¨n xu«i” in n¨m 1930<br /> nã lµ mét bé bao gåm nhiÒu líp vµ nhiÒu В.В.Виноградов tõng viÕt: “NÕu nh­ n©ng<br /> thµnh phÇn cña nh÷ng n¨ng khiÕu ng«n c¸c h×nh th¸i ng÷ ph¸p ngo¹i giíi lªn<br /> ng÷, kh¶ n¨ng vµ sù s½n sµng thùc hiÖn thµnh c¸c h×nh th¸i cÊu tróc néi t¹i (“t­<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 3, 2006<br /> C¸ tÝnh ng«n ng÷ trong nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y ngo¹i ng÷. 7<br /> <br /> <br /> <br /> t­ëng”) phøc t¹p h¬n cña tõ vµ c¸c tËp sö, bao gåm c¶ mét phÇn cña ng«n ng÷<br /> hîp tõ; nÕu thõa nhËn r»ng kh«ng v¨n ch­¬ng. TuyÕn thø hai dùa trªn sù<br /> nh÷ng c¸c yÕu tè lêi nãi, mµ c¶ c¸c thñ ph©n tÝch vµ t¸i t¹o kÕt cÊu lêi nãi c¸<br /> ph¸p bè côc tËp hîp tõ cã liªn quan tíi nh©n ®Ó së h÷u b¶n s¾c v¨n ch­¬ng vµ<br /> nh÷ng ®Æc ®iÓm t­ duy ng«n tõ ®Òu lµ dÉn tíi viÖc hiÓu thªm s©u s¾c kiÕn gi¶i<br /> c¸c dÊu hiÖu c¬ b¶n cña liªn kÕt ng«n vÒ h×nh t­îng v¨n häc. В.В.Виноградов<br /> ng÷ th× cÊu tróc ng«n ng÷ v¨n ch­¬ng sÏ viÕt: “Ng«n ng÷ häc lêi nãi cã thÓ nghiªn<br /> lµ d¹ng phøc t¹p h¬n nhiÒu so víi hÖ cøu nh÷ng h×nh thøc vµ thñ thuËt cña c¸<br /> thèng ph¼ng c¸c quan hÖ ng«n ng÷ cña nh©n ®i lÖch khái hÖ thèng ng«n ng÷ tËp<br /> Saxuius ... Cßn c¸ tÝnh khi tham gia vµo thÓ hoÆc lµ trong mèi t¸c ®éng cña chóng<br /> trong nh÷ng lÜnh vùc “chñ thÓ” kh¸c lªn hÖ thèng Êy, hoÆc lµ trong nÐt ®éc<br /> nhau ®ã ®ång thêi l¹i dung n¹p chóng, ®¸o cña riªng chóng, hoÆc lµ trªn nÒn<br /> liªn kÕt chóng thµnh mét kÕt cÊu ®Æc t¶ng nguyªn t¾c kh¸m ph¸ thiªn nhiªn<br /> biÖt. Trong s¬ ®å kh¸ch thÓ tÊt c¶ nh÷ng s¸ng t¹o cña lêi nãi (langage). Nh­ng t¹i<br /> ®iÒu nªu trªn cã thÓ chuyÓn thµnh m· sè ®©y con ®­êng nµy c¾t chÐo víi c¸c con<br /> parole, coi nh­ lµ lÜnh vùc kh¸m ph¸ ®­êng kh¸c, khi viÖc nghiªn cøu lêi nãi<br /> s¸ng t¹o cña c¸ tÝnh ng«n ng÷. Sù s¸ng c¸ nh©n t¸ch rêi víi sù trïng hîp cÊu<br /> t¹o ng«n tõ c¸ nh©n ®­a vµo trong cÊu tróc vµ ng«n ng÷ häc x· héi trong viÖc cè<br /> tróc cña m×nh hµng lo¹t v¨n m¹ch liªn g¾ng kh¸m ph¸ nh÷ng h×nh th¸i c¬ chÕ<br /> tôc hay ph©n t¸ch ®a d¹ng mang tÝnh s¸ng t¹o ra lêi nãi cña c¸ tÝnh trªn b×nh<br /> ng«n ng÷ x· héi hay nhãm hÖ t­ t­ëng diÖn néi t¹i. Trong tr­êng hîp nµy c¸i x·<br /> ®­îc phøc hîp vµ t¸i t¹o b»ng nh÷ng héi ®­îc t×m trong c¸i c¸ thÓ th«ng qua<br /> h×nh th¸i c¸ nh©n ®Æc thï” (03, 62). viÖc bãc líp vá kÕt cÊu cña c¸ tÝnh ng«n<br /> Nh­ vËy lµ xuÊt ph¸t ®iÓm ë ®©y lµ ng÷. Lèi cÊu tróc linguistigue de la<br /> mét parole. Nh­ng trªn líp lang cña t¸c parole liªn kÕt chÆt chÏ nã víi ngµnh<br /> phÈm v¨n häc th× ®©y kh«ng ph¶i lµ khoa häc vÒ ng«n ng÷ t¸c phÈm v¨n häc,<br /> parole phi c¸ tÝnh, mµ lµ lêi nãi ®· ®­îc nh­ng kh«ng hoµ vµo víi ngµnh nµy.<br /> nh©n c¸ch ho¸! TÝnh ph©n biÖt gi÷a hai Nguyªn nh©n lµ nh÷ng h×nh th¸i ng«n<br /> lo¹i lêi nãi nµy lµ: nÕu lêi nãi phi c¸ tÝnh ng÷ trong t¸c phÈm v¨n häc víi t­ c¸ch<br /> th× viÖc chuyÓn ®æi nã sang ng«n tõ lµ tù lµ lÜnh vùc ®Æc biÖt cña s¸ng t¹o c¸<br /> nhiªn, cßn lêi nãi ®· ®­îc nh©n c¸ch ho¸, nh©n, kÓ c¶ chñ quan vµ kh¸ch quan ®Òu<br /> nghÜa lµ tõ kÕt cÊu lêi nãi c¸ tÝnh th× tá ra lµ v¨n c¶nh phøc t¹p cña v¨n häc,<br /> nh×n chung kh«ng thÓ chuyÓn sang ng«n tr­êng ph¸i v¨n häc, thÓ lo¹i, kÕt cÊu t¸c<br /> tõ ®­îc. ThÕ th× cã thÓ chuyÓn ®æi tíi c¸i phÈm bëi c¸c thñ ph¸p ®Æc s¾c” (03, 63).<br /> g× ë ®©y? - Tíi c¸ tÝnh ng«n ng÷, ®ã lµ lêi TuyÕn thø nhÊt cã thÓ gäi lµ “tuyÕn<br /> chØ dÉn x¸c ®¸ng cña В.В.Виноградов. h×nh t­îng t¸c gi¶”, tuyÕn thø hai lµ<br /> §ång thêi ë ®©y «ng còng chØ hai kh¶ tuyÕn “h×nh t­îng nghÖ thuËt nh­ c¸<br /> n¨ng, hai tuyÕn tÝnh cña vÊn ®Ò. tÝnh ng«n ng÷” ®­îc В.В.Виноградов tiÕp<br /> Mét tuyÕn tiÕp nhËn xu h­íng lÞch sö tôc ph¸t triÓn trong c¸c c«ng tr×nh vÒ thi<br /> v¨n häc vµ th«ng qua ph¹m trï s©u réng ph¸p v¨n häc Nga vµ lý luËn vÒ ng«n<br /> “h×nh t­îng t¸c gi¶” dÉn ta tíi v¨n häc ng÷ v¨n häc.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 3, 2006<br /> 8 Lª §øc Thô<br /> <br /> <br /> <br /> N¨m 1927, trong c«ng tr×nh “HÖ qu¸ tr×nh g¾n bã lêi nãi vµo nhËn thøc<br /> thèng lêi nãi” cña t¸c phÈm v¨n ch­¬ng ®ã”(03, 17-18).<br /> В.В.Виноградов tËp trung vµo ph©n tÝch Qua nhËn xÐt cña В.В.Виноградов ta<br /> c¸ tÝnh ng«n ng÷. ¤ng viÕt: “Nh÷ng vÊn nhËn thÊy mèi quan hÖ vµ t¸c ®éng qua<br /> ®Ò nghiªn cøu c¸c lo¹i ®éc tho¹i trong l¹i gi÷a c¸ tÝnh ng«n ng÷, h×nh t­îng<br /> v¨n xu«i n»m trong mèi quan hÖ chÆt nghÖ thuËt vµ h×nh t­îng t¸c gi¶ trong<br /> chÏ víi vÊn ®Ò tiÕp nhËn c¬ cÊu “nhËn t¸c phÈm v¨n häc. Gi÷a c¸c ph¹m trï<br /> thøc ng«n ng÷ v¨n ch­¬ng”, h×nh t­îng nµy cã sù ®an chÐo, chia sÎ, t¸i hîp vµ<br /> ng­êi nãi hay lµ khu«n mÆt ng­êi viÕt ®èi lËp lÉn nhau, nhÊt lµ c¸ tÝnh ng«n<br /> trong s¸ng t¹o nghÖ thuËt. §éc tho¹i ng÷ vµ h×nh t­îng t¸c gi¶. Th¸i ®é cÇn cã<br /> ®­îc g¾n víi nh©n vËt mµ h×nh ¶nh x¸c ë ®©y lµ kh«ng ®¬n gi¶n ho¸ vÊn ®Ò,<br /> ®Þnh cña nã cµng mê ®i khi nã ®­îc ®Æt kh«ng lÜnh héi chóng nh­ lµ c¸c ph¹m<br /> vµo gÇn h¬n víi quan hÖ cña c¸i “t«i” bao trï kü thuËt thuÇn tuý. Dùa trªn chÝnh<br /> trïm nghÖ thuËt cña chÝnh t¸c gi¶. Cßn mèi quan hÖ qua l¹i vµ ®an quyÖn gi÷a<br /> thuÇn tuý (®Æc biÖt lµ trong c¸c kÕt cÊu c¸c ph¹m trï nµy mµ viÖn sÜ<br /> ®éc tho¹i-viÕt hay lµ “hoµn toµn ­íc lÖ”) В.В.Виноградов ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu<br /> h×nh t­îng c¸i “t«i” cña t¸c gi¶ vèn chØ lµ t¸c gia t¸c phÈm trong n­íc còng nh­<br /> thñ thuËt g©y hÊp dÉn biÓu c¶m ng«n ngoµi n­íc vµ t¹o thµnh ph­¬ng ph¸p<br /> ng÷ th× l¹i kh«ng thÊy xuÊt hiÖn. ChØ cã ph©n tÝch mang tÝnh ng÷ v¨n ®Æc s¾c.<br /> trong toµn bé hÖ thèng chung cña tæ chøc Nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu cña «ng<br /> ng«n tõ vµ trong nh÷ng ph­¬ng thøc viÕt nh÷ng n¨m 30-50 cña thÕ kû tr­íc<br /> “miªu t¶” thÕ giíi nghÖ thuËt c¸ nh©n th× hiÖn vÉn cßn nguyªn gi¸ trÞ nhËn thøc vµ<br /> míi thÊy khu«n mÆt dÊu kÝn bªn ngoµi ph­¬ng ph¸p luËn. §ã lµ c¸c c«ng tr×nh:<br /> cña nhµ v¨n ®­îc hÐ më... “Bµn vÒ viÖc ph©n chia giai ®o¹n v¨n häc<br /> Mäi sù v­ît ra ngoµi khu«n khæ c¸c (Nh©n ®äc “§¹i lé nhepxki” vµ “Lêi thó<br /> h×nh th¸i cña ng«n ng÷ v¨n häc, mäi téi cña opiophag” §¬ Kvinxi)”, “Chñ<br /> ®Þnh h­íng tíi thæ ng÷ vµ v¨n tù còng nghÜa l·ng m¹n tù nhiªn (Giul Gi¨nang<br /> ®Òu ®Æt t¸c gi¶ vµ ng­êi ®äc tr­íc nhiÖm vµ G«g«l)”, “Gãp phÇn bµn vÒ h×nh th¸i<br /> vô s¸t nhËp nh÷ng h×nh th¸i thu l­îm cña phong c¸ch tù nhiªn (Kinh nghiÖm<br /> ®­îc vÒ lêi nãi vµo mét c¸i gäi lµ “nhËn ph©n tÝch ng«n ng÷ tr­êng ca Pªterburg<br /> thøc ng«n ng÷ v¨n ch­¬ng”. TÊt nhiªn, “Ng­êi hai mÆt”)”, “Tr­êng ph¸i chñ<br /> c¸i ý thøc nµy nÕu mét khi tån t¹i th× nghÜa tù nhiªn ®a c¶m (TiÓu thuyÕt<br /> còng thay ®æi phô thuéc vµo vai trß chñ §«ixt«ievxki “Nh÷ng ng­êi nghÌo” trong<br /> ®Ò cña ng­êi ®¹i diÖn cho nã, vµ d­êng tiÕn tr×nh v¨n häc nh÷ng n¨m 40)” vµ<br /> nh­ l­ít qua theo tuyÕn tõ h×nh t­îng nhiÒu c«ng tr×nh kh¸c. Víi t­ c¸ch lµ<br /> ®­îc ®Æt trong c¸c giíi h¹n v¨n ch­¬ng- nhµ phª b×nh vµ lý luËn v¨n häc, nhµ<br /> x· héi ®· quen biÕt tíi víi h×nh t­îng nghiªn cøu ng«n ng÷ trong ph­¬ng ph¸p<br /> “c¸i t«i” cña t¸c gi¶, h×nh t­îng “nhµ ph©n tÝch cña b¶n th©n В.В.Виноградов<br /> v¨n”, hoÆc lµ nã sÏ b¶o hµnh tÝnh ®¬n ®· ®Æt m×nh vµo vÞ trÝ cña t¸c gi¶ vµ nh­<br /> ®iÖu tu tõ cña nã trong giíi h¹n cña toµn vËy ph¹m trï cã tÝnh quyÕt ®Þnh chÝnh lµ<br /> bé tæng thÓ nghÖ thuËt, trong suèt c¶ h×nh t­îng t¸c gi¶ d­êng nh­ lµ xa l¹ víi<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 3, 2006<br /> C¸ tÝnh ng«n ng÷ trong nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y ngo¹i ng÷. 9<br /> <br /> <br /> <br /> kÕt cÊu t¸c phÈm, thËm chÝ víi néi dung В.В.Виноградов ®· viÕt, ngoµi ra cßn c¶<br /> cña “nhËn thøc ng«n ng÷ nghÖ thuËt” nh÷ng d¹ng mµ «ng ch­a nhËn d¹ng<br /> mang tÝnh c¸ thÓ ®ã, vµ tham dù vµo ®­îc, bëi v× thêi ®iÓm viÕt c¸c c«ng tr×nh<br /> toµn bé v¨n c¶nh s¸ng t¸c cña nhµ v¨n, cña «ng lµ thËp niªn 40 cña thÕ kû tr­íc.<br /> sau ®ã lµ phong c¸ch, tr­êng ph¸i, thiªn Trong suèt c¶ thêi gian Êy b¶n th©n v¨n<br /> h­íng vµ thi ph¸p cña nhµ v¨n ®ã. Tõ häc Nga còng nh­ “tay nghÒ” cña c¸c<br /> gãc ®é kh¸c, víi t­ c¸ch lµ ng­êi ®äc, «ng nhµ v¨n ®· ph¸t triÓn kh«ng ngõng. Khi<br /> ®· ®Æt m×nh ngang hµng víi c¸c nh©n ph©n t¸ch c¸c d¹ng thøc kh¸c nhau nµy<br /> vËt kh¸c trong qu¸ tr×nh vËn ®éng cña ta cã thÓ dùng b¶ng quang phæ kh¸ râ<br /> v¨n b¶n, ®øng vµo vÞ trÝ kh¸c nhau cña rµng vÒ nh÷ng thÓ lo¹i cña lêi ®éc tho¹i<br /> hä. Bëi v× chÝnh tõ nh÷ng vÞ trÝ nµy néi t©m. Ngoµi lêi ®éc tho¹i néi t©m ra<br /> nh÷ng s©u xa thÇm kÝn t¸c ®éng cña c¸c trong b¶ng còng cã c¶ lêi ®èi tho¹i néi<br /> h×nh t­îng nghÖ thuËt lªn ng­êi ®äc míi t©m mµ trong ®ã logic ph©n tÝch chiÕm<br /> ®­îc thÓ hiÖn trong sù c¶m thô hä nh­ ­u thÕ so víi logic tr×nh bµy. TiÕp theo<br /> lµ c¸c nh©n vËt hiÖn h÷u, nh­ lµ c¸c nh©n còng cã sù ph©n t¸ch t­îng tr­ng lêi nãi<br /> vËt ®­îc n¾m b¾t ngay tõ cuéc sèng. chuyÓn tõ ngo¹i thµnh néi, mét khi viÖc<br /> Theo ý kiÕn cña Ю.Н. Караулов th× cã ®­a nã vµo cÊu tróc cña toµn t¸c phÈm<br /> thÓ tiÕp tôc xu h­íng nghiªn cøu “t¸ch ®­îc chuÈn bÞ tr­íc b»ng nh÷ng kÕt cÊu<br /> riªng” c¸ tÝnh ng«n ng÷ nh©n vËt vµ sù râ rµng cña t¸c gi¶ trong ®ã chøa ®ùng<br /> t­¬ng quan cña nã víi h×nh t­îng nghÖ c¸c tÝn hiÖu h×nh thøc chuyÓn ®æi tõ<br /> thuËt thèng nhÊt cña В.В.Виноградов bëi ngoµi vµo trong. Theo nhËn xÐt cña<br /> ®ã lµ cã viÔn c¶nh cã nhiÒu triÓn väng. Караулов th× nh÷ng tÝn hiÖu nh­ vËy<br /> TÊt nhiªn n¶y sinh nhiÖm vô ph©n t¸ch th­êng lµ c¸c ®éng tõ th«ng b¸o d¹ng<br /> c¸i m¶ng disculx-diÔn ng«n nµy ra khái nh­ “(t«i) biÕt”, “(t«i) c¶m thÊy”, “(t«i) ®i<br /> cÊu tróc lêi nãi ®Çy ®ñ cña t¸c phÈm v¨n tíi ý nghÜ”, tiÕp sau ®ã lµ b­íc chuyÓn<br /> häc. Vµ khi ®ã l¹i xuÊt hiÖn vÊn ®Ò c¸c ®æi vµo giäng nãi néi t©m cña chÝnh nh©n<br /> d¹ng thøc cña lêi tho¹i vµ vÊn ®Ò lµ n¬i vËt. Vµ chÝnh ®©y lµ mét h­íng ph©n<br /> cã h×nh ¶nh t¸c gi¶ lång lªn h×nh t­îng tÝch quen thuéc cña В.В.Виноградов vµ<br /> nghÖ thuËt th× sÏ g©y ra ¶nh h­ëng tíi theo Караулов lµ cã tiÒn ®å ph¸t triÓn.<br /> sù s¶n sinh lêi nãi cña nh©n vËt nh­ thÕ H­íng thø hai cña «ng còng cã nhiÒu<br /> nµo. triÓn väng trong khi kh¶o s¸t c¸ tÝnh<br /> Víi môc ®Ých nh­ vËy khi ta ®Ò cËp ng«n ng÷ lµ viÖc tËp trung vµo kü n¨ng<br /> ®Õn tiÓu thuyÕt hiÖn ®¹i vµ ®Æt cho m×nh nãi cña nh©n vËt. LÏ ®­¬ng nhiªn trong<br /> nhiÖm vô ph©n tÝch disculx cña nh©n vËt sè thñ thuËt x©y dùng h×nh t­îng nghÖ<br /> chÝnh th× ta sÏ gÆp ph¶i nh÷ng khã kh¨n thuËt th× moment nghe hiÓu, moment<br /> nh­ lµ: c¸c d¹ng cña lêi nãi bªn ngoµi nh©n vËt tiÕp nhËn lêi nãi cña c¸c nh©n<br /> vµo néi t©m, nghÜa lµ c¸c thñ ph¸p cã thÓ vËt kh¸c còng ®ãng vai trß ®¸ng kÓ. Tuy<br /> rÊt kh¸c nhau cña t¸c gi¶ chuyÓn tõ lêi vËy, cho ®Õn nh÷ng thËp niªn võa qua<br /> tho¹i bªn ngoµi thµnh lêi néi tho¹i cña th× trong v¨n häc Nga ch­a cã sù gi¶i<br /> nh©n vËt. Trong sè nh÷ng d¹ng thøc ®ã thÝch g× vÒ moment nµy mÆc dï cã lÏ nã<br /> cã thÓ gÆp nh÷ng d¹ng mµ còng chøa ®ùng nh÷ng kh¶ n¨ng nhÊt<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 3, 2006<br /> 10 Lª §øc Thô<br /> <br /> <br /> <br /> ®Þnh ®Ó ph¸t triÓn c¸c thñ ph¸p ph©n nÕu nh­ ta xem xÐt ®Ó x¸c ®Þnh c¸ tÝnh<br /> tÝch h×nh t­îng nghÖ thuËt th«ng qua ng«n ng÷ tõ trªn quan ®iÓm nµy, cho dï<br /> diÔn ng«n disculx cña nh©n vËt. Nãi víi nã cã thÓ ®em l¹i sù høng thó nµo ®ã.<br /> t­ c¸ch lµ hµnh vi tÝch cùc cña c¸ tÝnh §iÒu cuèi cïng lµ cÇn ph¶i tiÕp tôc<br /> ng«n ng÷ bao gåm c¶ th­ ph¸p cña nh©n c«ng t¸c ph©n tÝch c¸c thÓ lo¹i ng«n tõ<br /> vËt. Ch¼ng h¹n nh­ c¸ch lµm cña mµ c¸ tÝnh ng«n ng÷ vËn dông. Ta nãi<br /> В.В.Виноградов th«ng qua th­ ph¸p cña thÓ lo¹i ng«n tõ lµ c¸c d¹ng kh¸c nhau<br /> nh©n vËt Goljadkin hay lµ d¹ng c¬ b¶n cña v¨n b¶n cô thÓ (chuÈn vµ chÝnh gèc)<br /> cña disculx trong “Bót ký kÎ ®iªn” cña ®­îc c¸ tÝnh ng«n ng÷ sö dông trong t¸c<br /> §«xt«evxki lµ mét minh chøng. §­a th­ phÈm nghÖ thuËt. §ã cã thÓ lµ truyÖn<br /> ph¸p vµo líp lang t¸c phÈm v¨n häc tõ ng¾n, truyÖn ngô ng«n ®­îc truyÒn tông<br /> h¬n mét thÕ kû tr­íc lµ viÖc lµm tù víi môc ®Ých nhÊt ®Þnh, truyÖn tiÕu l©m,<br /> nhiªn, bëi v× khi ®ã ch­a cã sù gia c«ng trß ch¬i ch÷, ®Þnh nghÜa ng¾n gän, -<br /> ®¸ng kÓ ngay trong v¨n häc c¸c thñ ph¸p nghÜa lµ lµm râ ý nghÜa tõ ng÷ mµ ng­êi<br /> ®éc tho¹i néi t©m nªn ®· dÉn ®Õn mét sè nãi sö dông. Thñ ph¸p c¾t nghÜa tõ ng÷<br /> l­îng th­ ph¸p rÊt lín trong c¸c v¨n mµ c¸ tÝnh ng«n ng÷ sö dông nµy ®­îc<br /> b¶n. ë giai ®o¹n ph¸t triÓn tiÕp theo cña В.В.Виноградов ph©n tÝch cÆn kÏ trong<br /> v¨n häc Nga cµng ngµy ®éc tho¹i néi t©m bµi viÕt vÒ “KÎ hai mÆt”.<br /> cµng lÊn ¸t vÞ trÝ cña th­ ph¸p. Trong<br /> TÊt nhiªn, danh môc c¸c thÓ lo¹i<br /> nghiªn cøu ng«n ng÷ t¸c phÈm v¨n häc,<br /> ng«n tõ rÊt lín vµ vÉn cßn lµ hÖ thèng<br /> trªn ph­¬ng diÖn lý thuyÕt ta cã thÓ lÊy<br /> më. Trong giíi nghiªn cøu Nga ch­a ai<br /> tiÓu thuyÕt th­ ph¸p lµm ®èi t­îng kh¶o<br /> lµm c¸i viÖc thèng kª chóng cho ®Çy ®ñ.<br /> s¸t, nh­ng ®Ó t×m hiÓu c¸ tÝnh ng«n ng÷<br /> Nh­ng viÖc cã ®­îc mét sè chØ sè xuÊt<br /> cã trong tiÓu thuyÕt mµ chØ dùa vµo nghe<br /> hiÓu e r»ng khã cã thÓ thùc hiÖn ®­îc, ph¸t ®iÓm c¸c thÓ lo¹i ng«n tõ ®Ó ph©n<br /> tuy r»ng qu¸ tr×nh nghe hiÓu lµ qu¸ tÝch ng«n ng÷ v¨n häc lµ ®iÒu thiÕt yÕu.<br /> tr×nh kh«ng ph¶i hoµn toµn lµ mang tÝnh C¸i mµ ta gäi lµ c¸ tÝnh ng«n ng÷<br /> thô ®éng, nã ®ßi hái vai trß tÝch cùc cña ®­îc Karaulov ®­a ra trong c«ng tr×nh<br /> ng­êi tiÕp nhËn. cña m×nh thùc chÊt lµ c¸ch lµm biÕn<br /> Cßn c¸c d¹ng thøc kh¸c cña ho¹t d¹ng ph¹m trï h×nh t­îng t¸c gi¶ ®·<br /> ®éng lêi nãi mµ nhê ®ã ta x¸c ®Þnh c¸ h×nh thµnh trong giíi nghiªn cøu ng«n<br /> tÝnh ng«n ng÷, - ®ã lµ viÕt vµ ®äc víi t­ ng÷ vµ v¨n häc tõ tr­íc ®ã ë Nga. ¤ng<br /> c¸ch lµ c¸c thñ ph¸p nghÖ thuËt kh¸m nãi: “Ph¸t triÓn t­ t­ëng cña<br /> ph¸ h×nh t­îng trªn thùc tÕ kh«ng ®­îc V.V.Vinogradov theo h­íng nghiªn cøu<br /> sö dông, còng khã cã thÓ cho ta kÕt qu¶ c¸ tÝnh ng«n ng÷ chÝnh lµ chóng ta tiÕn<br /> kh¶ quan trong h­íng ph©n tÝch nµy. s©u ®Õn chç nhËn thøc h×nh t­îng t¸c<br /> §Æc biÖt cÇn l­u ý lµ viÕt kh«ng ph¶i víi gi¶. Vµ mét trong nh÷ng ®éng lùc thóc<br /> t­ c¸ch nh­ lµ mét kÕt qu¶ mµ lµ qu¸ ®Èy viÖc tiÕp tôc nghiªn cøu ph¹m trï<br /> tr×nh viÕt, lùa chän vµ sö dông trong h×nh t­îng t¸c gi¶ chÝnh lµ viÖc nghiªn<br /> ng«n ng÷ v¨n tù nh÷ng cÊu tróc nhÊt cøu kÕt cÊu vµ néi dung c¸ tÝnh ng«n<br /> ®Þnh. §©y qu¶ lµ nhiÖm vô kh¸ phøc t¹p ng÷ trong t¸c phÈm v¨n häc” (03, 35).<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 3, 2006<br /> C¸ tÝnh ng«n ng÷ trong nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y ngo¹i ng÷. 11<br /> <br /> <br /> 4. Nghiªn cøu “c¸ tÝnh ng«n ng÷” Nh­ vËy lµ cÊp ®é thø nhÊt lµ cÊp ®é<br /> trong c«ng tr×nh “TiÕng Nga vµ c¸ lÜnh héi ng«n ng÷ tù nhiªn cña bÊt kú c¸<br /> tÝnh ng«n ng÷” (1987) cña Ю.Н. tÝnh ng«n ng÷ nµo. Do nã kh«ng lµ ®èi<br /> Караулов t­îng nghiªn cøu cña khoa häc nªn Ю.Н.<br /> Караулов gäi nã lµ cÊp ®é kh«ng. Cßn cÊp<br /> C¸i mµ ta gäi lµ “c¸ tÝnh ng«n ng÷”<br /> ®é nhËn thøc lµ cÊp ®é thø nhÊt, gåm<br /> ®­îc Ю.Н. Караулов ®­a ra trong c«ng<br /> tæng sè c¸c tri thøc hay lµ ng©n hµng tri<br /> tr×nh cña m×nh thùc chÊt lµ c¸ch lµm<br /> thøc mang tÝnh ®Æc thï d©n téc n»m<br /> biÕn d¹ng ph¹m trï h×nh t­îng t¸c gi¶<br /> trong c¸i gäi lµ “bøc tranh ng«n ng÷ vÒ<br /> ®· h×nh thµnh trong giíi nghiªn cøu<br /> thÕ giíi”. Mçi mét c¸ tÝnh ng«n ng÷ ®Òu<br /> ng«n ng÷ vµ v¨n häc tõ tr­íc ®ã ë Nga.<br /> cã bøc tranh ng«n ng÷ vÒ thÕ giíi cña<br /> ¤ng nãi: “Ph¸t triÓn t­ t­ëng cña<br /> riªng m×nh. Cïng víi thêi gian trong qu¸<br /> В.В.Виноградов theo h­íng nghiªn cøu c¸<br /> tr×nh nhËn thøc vµ tÝch luü, bøc tranh<br /> tÝnh ng«n ng÷ chÝnh lµ chóng ta tiÕn s©u<br /> ng«n ng÷ vÒ thÕ giíi cña c¸ tÝnh ng«n<br /> ®Õn chç nhËn thøc h×nh t­îng t¸c gi¶.<br /> ng÷ cµng phong phó vµ ®æi míi. C¸ tÝnh<br /> Vµ mét trong nh÷ng ®éng lùc thóc ®Èy<br /> ng«n ng÷ kh¸c nhau th× bøc tranh ng«n<br /> viÖc tiÕp tôc nghiªn cøu ph¹m trï h×nh<br /> ng÷ còng kh¸c nhau. Tæng c¸c bøc tranh<br /> t­îng t¸c gi¶ chÝnh lµ viÖc nghiªn cøu<br /> ng«n ng÷ vÒ thÕ giíi cña c¸c thµnh viªn<br /> kÕt cÊu vµ néi dung c¸ tÝnh ng«n ng÷<br /> trong cïng mét céng ®ång ng«n ng÷ hay<br /> trong t¸c phÈm v¨n häc” (03, 35).<br /> d©n téc cô thÓ sÏ t¹o ra bøc tranh ng«n<br /> Trong c«ng tr×nh næi tiÕng cña m×nh ng÷ vÒ thÕ giíi cña céng ®ång ng«n ng÷<br /> “TiÕng Nga vµ c¸ tÝnh ng«n ng÷” (1987), hay d©n téc Êy. §©y ®ång thêi còng lµ<br /> «ng ®· chØ ra “CÊu tróc cña c¸ tÝnh ng«n mentalitet (менталитет) cña d©n téc. Nã<br /> ng÷ gåm ba cÊp ®é: 1) cÊp ®é ng÷ nghÜa- sÏ lµm nªn c¸i gäi lµ mentalnost<br /> lêi nãi, lµ cÊp ®é ng­êi hµnh ng«n lÜnh (ментальность), - nghÜa lµ ®Æc ®iÓm cña<br /> héi ng«n ng÷ mÑ ®Î th«ng th­êng cña lèi t­ duy d©n téc. CÊp ®é dông häc lµ<br /> m×nh trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn... 2) cÊp cÊp ®é thø hai, - theo c¸ch ph©n chia cña<br /> ®é nhËn thøc mµ c¸c ®¬n vÞ cña nã bao Ю.Н. Караулов mµ vÒ sau ®­îc<br /> gåm c¸c kh¸i niÖm, t­ t­ëng, luËn ®iÓm, E.Прохоров gäi lµ kh«ng gian dông häc<br /> ®­îc h×nh thµnh ë mçi c¸ thÓ ng«n ng÷ (прагматическое пространство) cña c¸ tÝnh<br /> trong c¸i gäi lµ “bøc tranh ng«n ng÷ vÒ ng«n ng÷ (sÏ ®­îc tr×nh bµy râ ë tiÓu<br /> thÕ giíi” víi nh÷ng tr×nh tù vµ hÖ thèng môc tiÕp theo). Ng«n ng÷ ë cÊp ®é nµy<br /> Ýt hay nhiÒu kh¸c nhau, ph¶n ¸nh c¸c ghi nhËn quan hÖ ®a chiÒu, nhiÒu mÇu<br /> thang bËc gi¸ trÞ kh¸c nhau... 3) cÊp ®é nhiÒu vÎ cña ng­êi hµnh ng«n ®èi víi<br /> dông häc, bao gåm c¸c môc ®Ých, nguyªn thùc tiÔn ®ång thêi lµ ng­êi sö dông<br /> cí, sù quan t©m, c¸c qui ®Þnh vµ ý t­ëng. ng«n ng÷ trong ho¹t ®éng giao tiÕp.<br /> CÊp ®é nµy ®¶m b¶o trong viÖc ph©n tÝch<br /> T¸c gi¶ còng chØ ra lµ kh¸i niÖm vÒ<br /> c¸ tÝnh ng«n ng÷ ë b­íc chuyÓn tiÕp tõ<br /> cÊu tróc ba cÊp ®é cña c¸c tÝnh ng«n ng÷<br /> viÖc ®¸nh gi¸ ho¹t ®éng lêi nãi sang t­<br /> t­¬ng øng mét c¸ch cô thÓ víi ba d¹ng<br /> duy vÒ ho¹t ®éng hiÖn thùc trong thÕ giíi<br /> cña nhu cÇu giao tiÕp lµ: nhu cÇu thiÕt<br /> cña c¸ tÝnh ®ã sao cho hîp lý vµ cã c¨n<br /> lËp giao tiÕp, nhu cÇu th«ng tin vµ nhu<br /> nguyªn” (03, 5).<br /> <br /> <br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 3, 2006<br /> 12 Lª §øc Thô<br /> <br /> <br /> <br /> cÇu t¸c ®éng, vµ víi ba khÝa c¹nh cña trong hÖ tham biÕn cña giao tiÕp thùc,<br /> qu¸ tr×nh giao l­u: giao tiÕp, trong ho¹t ®éng. Trong tr­êng hîp nµy<br /> interaktivnaia vµ perseptivnaia. c¸ tÝnh lêi nãi lµ mét bé nh÷ng yÕu tè<br /> Tõ gãc ®é ph©n tÝch giao tiÕp vµ d¹y cña c¸ tÝnh ng«n ng÷ mµ viÖc hiÖn thùc<br /> giao tiÕp th× lý thuyÕt vÒ c¸ tÝnh ng«n ho¸ sÏ liªn quan tíi toµn bé nh÷ng ®Æc<br /> ng÷ tËp trung sù quan t©m vµo h­íng tÝnh ng«n ng÷ vµ phi ng«n ng÷ cña t×nh<br /> t­¬ng quan gi÷a ng«n ng÷ vµ lêi nãi huèng giao tiÕp cô thÓ ®ã: c¸c môc ®Ých<br /> trong c¸ tÝnh lµ h­íng ®i cã nhiÒu ®iÒu lý vµ nhiÖm vô giao tiÕp cña nã, ®Ò tµi,<br /> thó. Tõ ®ã n¶y sinh ra lý thuyÕt vÒ c¸ h×nh thøc vµ lèi dïng tõ ng÷ th«ng dông,<br /> tÝnh lêi nãi. “Trong c¸ch hiÓu cña chóng c¸c th«ng sè vÒ v¨n ho¸ d©n téc, x· héi<br /> t«i bÊt kú c¸ tÝnh ng«n ng÷ nµo còng lµ vµ t©m lý. Sù hiÓu biÕt c¸c th«ng sè vµ<br /> hÖ biÕn ho¸ nhiÒu líp vµ nhiÒu thµnh nguyªn t¾c thùc hiÖn chóng trong t×nh<br /> phÇn cña nh÷ng c¸ tÝnh lêi nãi. Nh»m huèng giao tiÕp cô thÓ vèn cã s½n trong<br /> môc ®Ých d¹y tiÕng Nga nh­ mét ngo¹i nh÷ng cÊp ®é nhËn thøc vµ øng dông<br /> ng÷ (nghÜa lµ khi xem xÐt c¸ tÝnh ®ã cña c¸ tÝnh ng«n ng÷, cßn viÖc lùa chän<br /> trong giao tiÕp ®a v¨n ho¸) th× c¸c c¸ t­ liÖu cô thÓ cho tõng giao tiÕp l¹i ®­îc<br /> tÝnh ng«n ng÷ kh¸c nhau cã thÓ ph©n x¸c ®Þnh chÝnh bëi néi dung giao tiÕp.<br /> lo¹i: thø nhÊt lµ theo cÊp ®é hiÓu biÕt §¬n vÞ c¬ b¶n trän vÑn cña giao tiÕp<br /> ng«n ng÷, thø hai lµ theo møc ®é n¾m ng«n ng÷ - ®ã lµ hµnh vi giao tiÕp lêi nãi<br /> v÷ng c¸c lo¹i h×nh ho¹t ®éng lêi nãi, n»m trong thµnh phÇn cña hµnh vi nµo<br /> thø ba lµ theo c¸c ®Ò tµi, c¸c lÜnh vùc ®ã trong ho¹t ®éng chung.<br /> vµ c¸c t×nh huèng giao tiÕp ®· diÔn ra HiÓn nhiªn lµ c¶ ba thµnh phÇn cÊu<br /> cuéc giao tiÕp b»ng lêi tho¹i” thµnh c¸ tÝnh ng«n ng÷ biÓu hiÖn trong<br /> (Klobukova 95a, 322-323). ®ã nh­ lµ c¸ tÝnh lêi nãi. ViÖc xem xÐt<br /> Nh­ vËy lµ, c¸ tÝnh ng«n ng÷ nh×n tõ chóng cho phÐp ph©n biÖt tÝnh ®Æc thï<br /> gãc ®é gi¸o dôc ng«n ng÷ häc ®­îc gi¶ng vµ sù c¸ch biÖt cña c¸ tÝnh lêi nãi gi÷a<br /> gi¶i nh­ lµ hÖ tham biÕn nhiÒu líp vµ mét nÒ ng«n ng÷-v¨n ho¸ nµy víi c¸ tÝnh<br /> nhiÒu thµnh phÇn cña nh÷ng c¸ tÝnh lêi cña nÒn ng«n ng÷-v¨n ho¸ kh¸c ®­îc<br /> nãi. Mét khi thõa nhËn hoµn toµn tÝnh biÓu hiÖn trong giao tiÕp gi÷a hä.<br /> hiÖu qu¶ cña ý t­ëng nµy sÏ n¶y sinh CÊp ®é ng÷ nghÜa lêi nãi cña c¸ tÝnh<br /> nhu cÇu cÇn x¸c ®Þnh cô thÓ kh¸i niÖm §iÒu mµ Ju.N. Karaulov x¸c ®Þnh cÊp<br /> ®ã theo h­íng ph©n t¸ch nh÷ng ®Æc tÝnh ®é kh«ng lµ cÊp ®é mµ bÊt kú c¸ tÝnh<br /> cho phÐp chóng tham gia vµo thµnh ng«n ng÷ nµo còng n¾m v÷ng tiÕng tù<br /> phÇn cña c¸ tÝnh ng«n ng÷ trong mèi nhiªn, kh«ng phô thuéc vµo tr×nh ®é v¨n<br /> t­¬ng quan vÒ gièng- thÓ lo¹i, mÆt kh¸c ho¸ vµ hoµn c¶nh sèng theo quan ®iÓm<br /> x¸c ®Þnh thùc chÊt c¸ tÝnh lêi nãi nh­ cña Ju.E. Prokhorov lµ kh«ng ®¬n nhÊt.<br /> mét nh©n tè tham gia vµo giao tiÕp b»ng Theo «ng, cÊp ®é b×nh th­êng n¾m v÷ng<br /> ng«n ng÷ Êy. ng«n ng÷ cã thÓ xem xÐt, thø nhÊt, nh­<br /> NÕu c¸ tÝnh ng«n ng÷ lµ hÖ biÕn ho¸ hiÖn t­îng ng«n ng÷ thuÇn tuý vµ ®­îc<br /> cña nh÷ng c¸ tÝnh lêi nãi, th× ng­îc l¹i, hiÓu Ýt nhÊt theo ba h­íng: 1) chøc n¨ng<br /> c¸ tÝnh lêi nãi - ®ã lµ c¸ tÝnh ng«n ng÷ ®iÒu chØnh qui t¾c víi c¸c ®¬n vÞ ng«n<br /> <br /> <br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 3, 2006<br /> C¸ tÝnh ng«n ng÷ trong nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y ngo¹i ng÷. 13<br /> <br /> <br /> <br /> ng÷ cô thÓ vµ c¸c yÕu tè lêi nãi tõ lÜnh ®¹i diÖn cña ng«n ng÷ ®ã vÒ c¸c qui<br /> vùc ng«n ng÷ v¨n häc; 2) b×nh diÖn ph¹m ng«n ng÷ vµ lêi nãi nµo ®­îc coi lµ<br /> phong c¸ch chøc n¨ng cña qui t¾c cho t­¬ng øng h¬n c¶ ®Ó thùc hiÖn ý ®å cña<br /> phÐp xem xÐt vµ x¸c ®Þnh tr­íc nh÷ng ng­êi hµnh ng«n trong nh÷ng t×nh huèng<br /> ®iÒu chØnh sö dông c¸c ®¬n vÞ ng«n ng÷ giao tiÕp kh¸c nhau” (Nazarov 90, 20).<br /> cã s½n trong giíi h¹n cña phong c¸ch nµy Nh­ vËy c¸i gäi lµ “n¾m v÷ng ng«n<br /> hay kh¸c, còng nh­ nh÷ng nguyªn t¾c tæ ng÷ th«ng th­êng” x¸c ®Þnh r¹ch rßi mèi<br /> chøc c¬ cÊu thµnh phÇn lêi nãi cña c¸c quan hÖ t­¬ng øng gi÷a cÊp ®é ng÷<br /> v¨n b¶n t­¬ng øng; 3) qui t¾c nh­ mét nghÜa lêi nãi víi c¸c thµnh phÇn kh¸c<br /> nguyªn t¾c chung x©y dùng c¸c v¨n b¶n cña c¸ tÝnh ng«n ng÷.<br /> v¨n häc vµ tæ chøc t­ liÖu ng«n ng÷<br /> M« h×nh con ng­êi víi kh¶ n¨ng ng«n<br /> trong ®ã.<br /> ng÷ cña m×nh s½n sµng s¶n sinh ra c¸c<br /> Thø hai lµ, ë ®©y ý muèn nãi ®Õn cÊp hµnh vi lêi nãi còng nh­ t¹o ra hay thu<br /> ®é b×nh th­êng, võa ®ñ ®Ó thùc hiÖn giao nhËn c¸c lêi nãi lµ mét m« h×nh ba cÊp<br /> tiÕp trong nh÷ng lÜnh vùc cô thÓ cña giao ®é ®­îc s¾p xÕp trªn ba trôc, - ®ã lµ: cÊp<br /> tiÕp. NÕu ta chó ý th× thÊy r»ng, “lÜnh ®é cÊu tróc ng«n ng÷, cÊp ®é n¾m v÷ng<br /> vùc giao tiÕp lµ nh÷ng ®Þa h¹t ®­îc lÞch<br /> ng«n ng÷ vµ cÊp ®é d¹ng thøc ho¹t ®éng<br /> sö ­íc ®Þnh, nh÷ng khu vùc giao tiÕp<br /> lêi nãi. M« h×nh nµy kh«ng xem xÐt b¶n<br /> kh¸c nhau c¬ b¶n vÒ nguyªn cí, môc<br /> th©n cÊu tróc lêi nãi, c¸c ®Æc ®iÓm tæ<br /> ®Ých, néi dung, h×nh thøc vµ c¸c ph­¬ng<br /> chøc vµ biÓu hiÖn cña nã trong céng ®ång<br /> tiÖn ng«n ng÷ thùc hiÖn ho¹t ®éng lêi<br /> ng«n ng÷-v¨n ho¸ nhÊt ®Þnh, nghÜa lµ<br /> nãi” (Izarencov 97,97). ChÝnh v× thÕ mµ<br /> kh«ng v­ît qua khu«n khæ cña cÊp ®é<br /> ta nhËn thÊy r»ng, trong thùc tÕ ý t¸c<br /> gi¶ Karaulov ë ®©y muèn nãi ®Õn viÖc kh«ng, cÊp ®é ng«n ng÷/lêi nãi cÊu thµnh<br /> n¾m v÷ng ng«n ng÷ ë cÊp ®é c¸ tÝnh lêi nªn c¸ tÝnh ng«n ng÷.<br /> nãi, thÓ hiÖn m×nh trong viÖc lùa chän Vµ nÕu nh­ ta thõa nhËn biÓu ®å ®Ò<br /> lÜnh vùc giao tiÕp nµo ®ã cÇn thiÕt cho sù xuÊt trªn vÒ tæ chøc c¸ tÝnh ng«n ng÷ /lêi<br /> tån t¹i cña m×nh trong m«i tr­êng x· héi nãi lµ hîp lý th× tÝnh ba cÊp ®é cña nã<br /> v¨n ho¸ cô thÓ. NÕu hiÓu c¸ tÝnh nh­ cho phÐp nãi r»ng, c¸ tÝnh Êy thÓ hiÖn<br /> vËy sÏ liªn quan rÊt nhiÒu ®Õn c¸ch xem trong kh«ng gian giao tiÕp ng«n ng÷ / lêi<br /> xÐt tiÕp theo réng h¬n qui ph¹m nh­ lµ nãi mµ ta cã thÓ hiÓu lµ tæng cña nh÷ng<br /> hiÖn t­îng øng dông giao tiÕp.<br /> hiÓu biÕt ng«n ng÷ cã tæ chøc vµ n¨ng<br /> “Qui ph¹m øng dông giao tiÕp ®­îc lùc hiÖn thùc ho¸ chóng ®­îc c¸ nh©n<br /> hiÓu nh­ lµ qui t¾c lùa chän c¸c ph­¬ng lÜnh héi trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng giao<br /> tiÖn ng«n ng÷ vµ x©y dùng lêi nãi (v¨n<br /> tiÕp lêi nãi trong céng ®éng ng«n ng÷-<br /> b¶n) trong nh÷ng t×nh huèng ®iÓn h×nh<br /> v¨n ho¸ nhÊt ®Þnh.<br /> kh¸c nhau cña giao tiÕp víi nh÷ng ý ®å<br /> giao tiÕp kh¸c nhau trong mét x· héi cô CÊp ®é nhËn thøc cña c¸ tÝnh ng«n<br /> thÓ ë thêi ®iÓm lÞch sö ph¸t triÓn Êy cña ng÷/ lêi nãi<br /> nã (Anixinova 88,65). Nh­ trªn ®· nãi s¬ bé, cÊp ®é nµy bao<br /> “Qui ph¹m ng«n ng÷ cã thÓ x¸c ®Þnh gåm tæng nh÷ng kh¸i niÖm, t­ t­ëng,<br /> nh­ lµ toµn bé c¸ch h×nh dung cña ng­êi quan niÖm mang tÝnh ®Æc thï d©n téc<br /> <br /> <br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 3, 2006<br /> 14 Lª §øc Thô<br /> <br /> <br /> <br /> t¹o nªn bøc tranh thÕ giíi nµo ®ã do c¸ niÖm vÒ c¸c qui luËt ng«n ng÷, kÕt cÊu<br /> tÝnh lÜnh héi ®­îc trong m«i tr­êng v¨n có ph¸p, vèn tõ vùng, hÖ thèng ng÷ ©m,<br /> ho¸-x· héi cô thÓ vµ ®­îc c¸ tÝnh ®ã thÓ vÒ c¸c qui luËt chøc n¨ng c¸c ®¬n vÞ cña<br /> hiÖn trong giao tiÕp lêi nãi. CÊp ®é nµy nã vµ c¸ch x©y dùng lêi nãi trong thø<br /> hiÖn ®­îc giíi chuyªn m«n quan t©m ng«n ng÷ cô thÓ ®ã” (Kraxnøc, 97a, 72).<br /> trong vµi thËp niªn gÇn ®©y. ViÖc ®­a VÒ nguyªn t¾c th× c¸ch hiÓu nh­ vËy<br /> kh¸i niÖm “kh«ng gian nhËn thøc” vÒ nh÷ng ®Æc ®iÓm ng«n ng÷ tæ chøc nªn<br /> («когнитивное пространство») vµo khoa c¸ tÝnh ng«n ng÷ còng cã thÓ liªn quan<br /> häc ®ang trë nªn cã tÝnh hiÖu qu¶ cao tíi sù biÓu thÞ cña c¸c cÊu tróc nhËn<br /> trong lÜnh vùc nghiªn cøu c¸ tÝnh ng«n thøc. MÆt kh¸c, nã còng më ra Ýt ra lµ<br /> ng÷ nãi riªng còng nh­ trong ng«n ng÷- hai ®Æc ®iÓm cho ph­¬ng ph¸p nghiªn<br /> v¨n ho¸ nãi chung. Tæng nh÷ng kh¸i cøu. Thø nhÊt, ®©y lµ h­íng tiÕp cËn<br /> niÖm, t­ t­ëng, quan niÖm nµy vèn s½n réng nhÊt víi kh¸i niÖm vÒ nh÷ng hiÖn<br /> cã ë (1) c¸ tÝnh ng«n ng÷ cô thÓ, t¹o nªn t­îng cña nhËn thøc, vµ chÝnh v× thÕ<br /> “kh«ng gian nhËn thøc c¸ nh©n” trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu theo<br /> («индивидуальное когнитивное quan ®iÓm nµy ë Nga th­êng xuyªn ta<br /> пространство»); hoÆc (2) vèn cã ë céng b¾t gÆp hai thuËt ng÷ “hiÖn t­îng nhËn<br /> ®ång x· héi nµy hay céng ®ång x· héi thøc” («когнитивные явления») vµ “hiÖn<br /> kh¸c, t¹o nªn “kh«ng gian nhËn thøc tËp t­îng ng«n ng÷-nhËn thøc” («лингво-<br /> thÓ” («коллективное когнитивное когнитивные явления») ®­îc sö dông nh­<br /> пространство») (Kraxnøc, 97a, 131). Nh­ hai ®¬n vÞ ®ång nghÜa. Thø hai lµ, néi<br /> vËy lµ mèi quan t©m cña c¸c chuyªn gia dung hµm chøa trong kh¸i niÖm vÒ<br /> tËp trung vµo lý gi¶i vµ c¾t nghÜa nh÷ng nh÷ng hiÖn t­îng ng«n ng÷ nªu trªn cã<br /> ®¬n vÞ tæ chøc kh«ng gian Êy, nghÜa lµ thÓ lý gi¶i nh­ lµ thuéc tÝnh cÊu thµnh<br /> nh÷ng c¬ cÊu nhËn thøc, ®¶m b¶o cho c¸ tÝnh nhËn thøc ng«n ng÷ khi xem xÐt<br /> viÖc thùc hiÖn nh÷ng nhu cÇu giao tiÕp c¸ tÝnh lêi nãi, cã nghÜa lµ c¸ tÝnh thÓ<br /> cña c¸ nh©n trong céng ®ång v¨n ho¸-x· hiÖn trong giao tiÕp vµ giao l­u. Néi<br /> héi nhÊt ®Þnh. dung nµy chÝnh lµ cÊp ®é kh«ng trong<br /> C¬ cÊu nhËn thøc ®­îc hiÓu lµ h×nh “tam gi¸c” ba cÊp ®é cña Ju.N. Karaulov<br /> thøc m· ho¸ vµ b¶o tån th«ng tin nµo ®ã ®· ®Ò cËp ë trªn.<br /> (Kraxnøc, 97b,62). Trong ®ã l¹i chia ra B¶n th©n c¸c kh¸i niÖm, t­ t­ëng,<br /> thµnh “c¬ cÊu nhËn thøc ng«n ng÷” quan ®iÓm kh«ng ph¶i lµ nh÷ng hiÖn<br /> («лингвистические когнитивные t­îng ng«n ng÷ nhËn thøc hay ng«n<br /> структуры») vµ “c¬ cÊu nhËn thøc hiÖn ng÷. Chóng chØ cã thÓ “vËt thÓ ho¸” nhê<br /> t­îng c¬ b¶n fenomen” vµo c¸c ph­¬ng tiÖn ng«n ng÷ hay lµ<br /> («феноменологические