Các hình thức diễn xướng chầu văn ở Nam Định

VĂN HÓA<br /> NGHIÊN CỨU<br /> <br /> CÁC HÌNH THỨC DIỄN XƯỚNG CHẦU VĂN<br /> Ở NAM ĐỊNH<br /> TRẦN HẢI MINH<br /> <br /> Tóm tắt<br /> Trong quá trình hình thành và phát triển, diễn xướng chầu văn ở Nam Định đã tồn tại dưới 4 hình<br /> thức truyền thống cơ bản là: hát chầu văn trong nghi lễ hầu đồng (hay hầu bóng), hát chầu văn trong<br /> nghi lễ giỗ tổ dòng họ, hát chầu văn trong nghi lễ thờ Thành hoàng làng, thi hát chầu văn.<br /> Hát chầu văn trong nghi lễ hầu đồng là hình thức phổ biến nhất của hát văn (còn gọi là hát chầu<br /> thờ). Hình thức này chủ yếu được thực hiện trong các đền, phủ, nơi thờ tự các thánh trong điện Tứ phủ.<br /> Hình thức thi hát chầu văn có ý nghĩa đặc biệt đối với sự phát triển của hát văn. Vì thế, hình thức này<br /> có những quy định rất chặt chẽ, bài bản. Hát văn trong nghi lễ giỗ tổ dòng họ và trong nghi lễ thờ cúng<br /> Thành hoàng làng là hai hình thức phái sinh của hát văn hầu đồng.<br /> Từ khóa: Chầu văn, diễn xướng chầu văn<br /> Abstract<br /> In the process of formation and development, “chau van” performation in Nam Dinh existed under<br /> the four traditional basic forms are: “Chau van” singing in “Hau Dong” rituals (or mediumship ritual),<br /> “Chau van” singing in rituals of family death anniversary , “chau van” singing in rituals of tutelary god<br /> worship and “chau van” singing competition.<br /> “Chau van” singing in “Hau Dong” rituals is the most common form of Van singing (also called<br /> worship singing). This form is mainly performed in the temple, palace, place of worship of Saints in<br /> sanctuary of Tu phu. “Chau van” singing competition form have special significance for the development<br /> of Van singing. Therefore, this form is stipulated with strict rules, basically. Van singing in rituals of<br /> family death anniversary, in rituals of tutelary god worship are the two derivative forms of Hau Dong<br /> singing.<br /> Keyword: “Chau van”, “Chau van” performation<br /> <br /> N<br /> <br /> am Định được coi là cái nôi của<br /> hát chầu văn. Đây là loại hình dân<br /> ca nghi lễ, được diễn xướng trong<br /> sinh hoạt tín ngưỡng dân gian thờ Mẫu. Ở<br /> Nam Định có hai lễ hội lớn nổi tiếng trong cả<br /> nước, đó là lễ hội Phủ Giầy (tháng 3 âm lịch) và<br /> lễ hội Đền Trần (tháng 8 âm lịch). Trong hai lễ<br /> hội này và trong sinh hoạt tín ngưỡng của các<br /> đền, phủ ở Nam Định, hát chầu văn là thành tố<br /> không thể thiếu của nghi lễ hầu đồng. Vì thế,<br /> hát chầu văn loại này còn được gọi là chầu văn<br /> 72<br /> <br /> Số 8 - Tháng 6 - 2014<br /> <br /> hầu đồng hay chầu văn hầu bóng. Ngoài hình<br /> thức này, hát chầu văn ở Nam Định còn được<br /> thực hiện trong nghi lễ thờ Thành hoàng làng,<br /> thờ tổ dòng họ và trong hát thi.<br /> 1. Hát chầu văn trong nghi lễ hầu đồng<br /> Các cuộc lên đồng được diễn ra ở các đền,<br /> miếu, phủ trước bệ thờ Thánh. Trên bàn thờ<br /> (trong hậu cung) có ngai đặt bài vị hoặc tượng<br /> Thánh. Phía trên có treo những vật thờ như<br /> nón, lẵng hoa và thường có hai con rắn bằng<br /> vải quấn trên xà.<br /> <br /> NGHỆ THUẬT<br /> <br /> Phía ngoài hậu cung, ở gian giữa ngôi nhà<br /> chính, có hương án, trên bày các đồ tế tự như<br /> đỉnh, bình hương, giá nến... hai bên là các giá<br /> để cờ quạt, binh khí, theo mỗi chư vị được thờ.<br /> <br /> thần thông biến hoá của chư vị Thánh. Cung<br /> văn cũng hát kể về Thánh xuống trần làm việc<br /> quan chấm đồng bắt lính, ban tài, phát lộc hay<br /> chèo đò du ngoạn, múa hát vui chơi...<br /> <br /> Trước hương án là một bệ xây rộng hơn<br /> chiếc chiếu hoa lớn, cao khoảng 40cm, nơi<br /> diễn ra các cuộc hành lễ, trong đó có lên đồng<br /> và hát văn. Người lên đồng ngồi trên bệ xây,<br /> mặt hướng vào hương án. Từ ngoài cửa trông<br /> vào, bên trái (có nơi là bên phải) bệ thờ là chỗ<br /> dành cho cung văn và những người phụ họa.<br /> Họ ngồi trên chiếu trải lên nền gạch. Phía bên<br /> phải bệ thờ là chỗ của những người giúp việc<br /> hầu bóng, của tín chủ, của các con nhang đệ<br /> tử. Còn xung quanh là những người đứng xem.<br /> <br /> Khi vào cuộc lên đồng, “thông thường cung<br /> văn sẽ hát bài văn chầu Tứ phủ Công đồng,<br /> tụng ca và thỉnh mời chư vị Thần Thánh về dự<br /> cuộc lễ” (3, tr.48).<br /> <br /> Mỗi cuộc hầu đồng dài hay ngắn, không có<br /> một quy định nào bó buộc mà phụ thuộc vào<br /> việc con đồng của tín chủ cầu xin ông Hoàng,<br /> bà Chúa hay vị Thần Thánh nào đó, và được chư<br /> vị phán bảo những vấn đề hệ trọng hay bình<br /> thường. Mỗi cuộc lên đồng, có thể bao gồm từ<br /> một, hai hay ba giá đồng. Mỗi giá đồng, tương<br /> ứng với sự hiện diện của một chư vị Thánh. Có<br /> con đồng chỉ lên một vài giá rồi lại đến người<br /> khác. Nhưng thông thường họ cũng phải ngồi<br /> tới ba giá đồng, bởi vì, khi đã nhập cuộc, họ bị<br /> kích động (điều mà ta quen gọi là máu đồng<br /> bóng), nên không thể dừng lại ở một hay hai<br /> giá đồng.<br /> Trong thực tế, có trường hợp diễn ra những<br /> cuộc ngồi đồng mà không có tín chủ. Khi ấy,<br /> lên đồng được xem là nhu cầu tự thân của con<br /> đồng. Họ ý thức rằng, việc lên đồng là hoàn<br /> toàn cần thiết, vì đã là con cái nhà Thánh thì<br /> phải lên đồng hầu Thánh. Mặt khác, khi ngồi<br /> đồng, họ tìm thấy những giờ phút siêu thoát<br /> khỏi trần tục.<br /> Tham gia cuộc hầu đồng, trước hết, phải kể<br /> đến con đồng chính, là người trần đại diện cho<br /> Thánh. Khi Thánh nhập vào họ thì họ trở thành<br /> Thánh để phán bảo người trần.<br /> Người làm mối liên hệ, giới thiệu giữa người<br /> trần với Thánh và thỉnh Thánh về trần chính là<br /> cung văn. Trong suốt quá trình Thánh đồng<br /> giáng hạ thì người cung văn, bằng tiếng đàn,<br /> giọng hát của mình, sẽ giới thiệu lý lịch, tài<br /> Số 8 - Tháng 6 - 2014<br /> <br /> Khi lên đồng, bà đồng ngồi khoanh chân<br /> (xếp bằng tròn), đầu trùm khăn đỏ (gọi là khăn<br /> phủ diện), hai tay đặt trên đầu gối giữ hai mép<br /> khăn. Sau khi đảo đồng, là giai đoạn Thánh ốp,<br /> bà đồng sẽ bỏ khăn phủ diện và tay đặt trên<br /> trán, miệng hú để ra hiệu vị nào nhập đồng.<br /> Nếu Tứ phủ nhập đồng thì bà đồng dùng tay<br /> phải để ra hiệu: một ngón trỏ là Mẫu Thượng<br /> Thiên, hai ngón là Mẫu Thượng Ngàn. Nếu các<br /> quan Hoàng nhập đồng thì bà đồng ra hiệu<br /> bằng tay trái, một ngón trỏ là ông Hoàng Cả,<br /> ba ngón là ông Hoàng Ba... Khi đã biết là vị nào<br /> nhập đồng thì cung văn sẽ hát giá văn phù<br /> hợp và người phụ đồng sẽ dâng khăn chầu, áo<br /> ngự của vị ấy. Thánh sẽ lấy hương viết thư phù<br /> rồi đội khăn, mặc áo (có người hầu phụ giúp).<br /> Thư phù là bà đồng cầm một vài nén hương<br /> đốt sẵn, hướng vào đồ vật được dâng lên, vẽ<br /> vào khoảng không những vòng tròn hoặc số<br /> tám, như kiểu viết chữ.<br /> Tiếp theo là Thánh ngự đồng, làm việc: ban<br /> truyền, phán bảo; hoặc múa mồi, múa kiếm<br /> (tuỳ tính cách từng vị); hoặc du ngoạn vui<br /> chơi; rồi đến ban tài phát lộc. Sau đó, Thánh<br /> sẽ thăng đồng bằng cách đặt tay lên trán, ngả<br /> đầu ra sau, có thể hú hoặc không, có khi ngã<br /> ra để báo hiệu sự tỉnh lại rồi vái tạ. Trong quá<br /> trình ấy, mọi người sẽ xúm lại thỉnh, tấu, và<br /> cung văn sẽ vê đàn, trống phách dồn dập, hát<br /> câu Thánh giá hồi cung.<br /> Mỗi cuộc lên đồng tuy có cả một hệ thống<br /> chư vị như Tứ phủ chầu bà, Ngũ vị tôn ông, các<br /> quan Hoàng, các Thánh cô, Thánh cậu, nhưng<br /> không phải cứ lên đồng là phải hầu đủ mấy<br /> mục các bóng thánh. Mặt khác, mỗi con đồng<br /> do vận số mà chỉ ứng với một vài vị nào đó, chứ<br /> không phải là tất cả. “Riêng Đức Thánh Trần và<br /> Liễu Hạnh công chúa, do được thờ phổ biến<br /> <br /> VĂN HÓA<br /> NGHIÊN CỨU<br /> <br /> 73<br /> <br /> VĂN HÓA<br /> NGHIÊN CỨU<br /> <br /> ở nhiều nơi, nên các cuộc hầu đều có giá văn<br /> này, còn các chư vị khác thì tuỳ từng đền, từng<br /> nơi cũng có hầu” (4, tr.168).<br /> Như vậy, thông qua nghiên cứu diễn xướng<br /> chầu văn trong quan hệ với nghi lễ hầu đồng,<br /> ta thấy: Hát văn hầu Thánh Tứ phủ, chỉ được<br /> tổ chức tại các đền phủ của cộng đồng - gọi là<br /> hát chầu thờ.<br /> Đây là hình thức hát hầu Thánh trực tiếp,<br /> dâng văn, vọng bái thần điện, làm trung gian<br /> kết nối Thánh với người hầu đồng. Hình thức<br /> sinh hoạt này được cố định trong những ngày<br /> lễ tiết quan trọng của tín ngưỡng Tứ Phủ. Tuỳ<br /> theo từng đền phủ, vào lễ giao thừa, lễ thượng<br /> nguyên hay ngày tiệc của Thánh…, thủ nhang<br /> đền và cung văn phải sắm sửa lễ vật để dâng<br /> văn chầu thờ.<br /> <br /> Để chuẩn bị cho văn hầu, từ ngày hôm<br /> trước, ông Thống (thày cúng bản đền) phải<br /> làm lễ Phát tấu, tụng kinh thỉnh mời chư vị<br /> Thánh về chứng giám cho người bắc ghế hầu.<br /> Mở đầu văn hầu, ông Thống phải làm lễ Khao<br /> thỉnh mời công đồng, sơn trang về chứng lễ<br /> trước khi hầu. Tuỳ theo từng điều kiện, người<br /> ta có thể thay lễ Khao thỉnh bằng việc diễn tấu<br /> bản Văn công đồng. Thời xưa, kết thúc một<br /> cuộc hầu đồng, cung văn thường phải dâng<br /> văn chầu để thủ đền lễ tạ.<br /> <br /> Đây là hình thức sinh hoạt phổ biến nhất<br /> của hát văn. Tất nhiên nơi tổ chức phải là điện<br /> thần Tứ phủ trong các đền, phủ của cộng đồng<br /> hoặc các điện thờ tại tư gia. So với những hình<br /> thức sinh hoạt hát văn khác, hát văn hầu đồng<br /> có một số điểm khác biệt quan trọng:<br /> <br /> “Như thế, có thể nói, hát hầu đồng thực sự<br /> là một tác phẩm liên văn - liên khúc, một cuộc<br /> diễn xướng trường thiên của nghệ thuật hát<br /> văn” (2, tr.316). Và, do chuyển tải nhiều bản văn<br /> khác nhau nên đây là hình thức diễn xướng có<br /> số lượng làn điệu lớn nhất. Bên cạnh đó, cũng<br /> có thể nói đây là hình thức diễn xướng mang<br /> tính tổng hợp nhất của nghệ thuật hát văn. Lúc<br /> này, nghệ thuật múa, nghệ thuật sân khấu (hoá<br /> thân nhập đồng) trong sự giao đãi giữa cung<br /> văn với chân đồng, giữa chân đồng với đám<br /> đông con nhang đệ tử được bộc lộ toàn vẹn.<br /> <br /> Thứ nhất, trong hát văn, mỗi bản văn được<br /> thể hiện bằng nhiều làn điệu âm nhạc khác<br /> nhau. Do vậy, mỗi bản văn là một liên khúc.<br /> Trong các hình thức sinh hoạt khác của hát<br /> văn, người ta chỉ dâng một bản văn. Riêng<br /> trong sinh hoạt hát hầu đồng, người ta phải<br /> lần lượt dâng nhiều bản văn khác nhau ứng<br /> với các vị Thánh trong điện thần Tứ phủ theo<br /> thứ tự từ cao xuống thấp. Mỗi bản văn ứng với<br /> một vị Thánh - gọi là giá đồng. Mỗi cuộc hầu<br /> đồng (gọi là văn hầu) bao giờ cũng gồm nhiều<br /> giá đồng. Trong đó, một văn hầu bao gồm<br /> những giá đồng nào, hoàn toàn tuỳ thuộc vào<br /> căn số của chân đồng. Giữa các giá đồng, âm<br /> nhạc luôn được kết nối liên tục không ngừng<br /> nghỉ. Giá trước vừa kết thúc, giá sau phải bắt<br /> vào ngay lập tức với giai điệu Kiều bóng - gọi<br /> <br /> Thứ hai, nếu như trong các hình thức diễn<br /> xướng hát văn khác, cung văn phải hát trọn<br /> vẹn một bản văn thì trong hát văn hầu đồng,<br /> họ thường không nhất thiết phải hát đầy đủ<br /> các văn bản của từng giá đồng. Ở đây, việc ứng<br /> diễn giữa cung văn và chân đồng được đề cao<br /> lên hàng đầu. Tuỳ theo sự hứng khởi tại chỗ<br /> của chân đồng, người cung văn sẽ co giãn bản<br /> văn theo tình huống diễn xướng, thậm chí việc<br /> bỏ hẳn một phần cũng được chấp nhận. Tính<br /> khuôn thước của bài bản và làn điệu thường<br /> bị phá vỡ hoặc cắt đứt. Chẳng hạn, cung văn<br /> có thể điệp câu, điệp từ kéo dài câu văn khi<br /> chân đồng hứng khởi nghe văn; hay có trường<br /> hợp Thánh nấn ná mãi chưa chịu thăng thì<br /> cung văn phải hát thêm văn (có thể hát lại<br /> một đoạn nào đó hoặc ứng tác tại chỗ); hay<br /> <br /> Theo quy định, hát chầu thờ là trách nhiệm<br /> của người trưởng cung văn các khu vực đền,<br /> phủ. Điều đó thể hiện rằng, chất lượng âm<br /> nhạc hát chầu thờ luôn được coi trọng bởi<br /> cung văn bao giờ cũng là người có năng lực<br /> nghệ thuật cao nhất trong cộng đồng.<br /> <br /> 74<br /> <br /> bóng của vị Thánh tiếp theo. Nếu Ngài không<br /> giáng, chân đồng xua tay ra hiệu, cung văn lại<br /> hát điệu Kiều bóng để mời vị Thánh kế tiếp. Cứ<br /> thế cho đến khi gặp giá nào thánh giáng, chân<br /> đồng tung khăn phủ diện, cung văn sẽ bắt đầu<br /> diễn tấu bản văn mới.<br /> <br /> Số 8 - Tháng 6 - 2014<br /> <br /> NGHỆ THUẬT<br /> <br /> trường hợp chưa hát hết bản văn mà Ngài đã<br /> thăng thì cung văn cũng phải tức thời hát câu<br /> kết thúc mỗi giá đồng “Xe loan thánh giá hồi<br /> cung” và diễn tấu phân đoạn chuyển tiếp. Đây<br /> là trường hợp của đa số những ông đồng, bà<br /> đồng không biết nghe văn. Nhưng dù thế nào<br /> thì cung văn cũng phải theo họ. Đó là nguyên<br /> tắc của lễ hầu đồng.<br /> Nhìn chung, diễn xướng chầu văn hầu<br /> đồng ở Nam Định có những đặc điểm sau:<br /> + Diễn xướng chầu văn hầu đồng ở Nam<br /> Định mang tính quy phạm, bố cục chặt chẽ,<br /> mang tính cổ điển, nặng về tín ngưỡng hơn là<br /> sinh hoạt nghệ thuật.<br /> + Hình thức hoạt động phong phú, đa<br /> dạng, phát triển cả trong lễ hội ở đền, phủ và<br /> trong lễ thờ Thánh ở tư gia.<br /> + Diễn xướng chầu văn ở Nam Định đã<br /> tiếp thu ảnh hưởng của dân ca Bắc bộ như<br /> cò lả, trống quân, ca trù, hát xẩm... và của âm<br /> nhạc chèo.<br /> 2. Hát chầu văn trong nghi lễ giỗ tổ dòng họ<br /> Trong nghi lễ giỗ tổ dòng họ, hát văn được<br /> dùng để ca ngợi cụ tổ. Hình thức sinh hoạt này<br /> không nằm trong nghi thức của tín ngưỡng Tứ<br /> phủ. Thông thường, khi một dòng họ nào đó<br /> có nhu cầu, họ mời cung văn đến để sửa soạn<br /> một bản văn phù hợp với điển tích của cụ tổ.<br /> Người cung văn sẽ phải nắn vần, sắp điệu để có<br /> được một bản văn hoàn chỉnh. Tiếp đó, trong<br /> ngày giỗ tổ dòng họ, cung văn sẽ đến nhà thờ<br /> tổ họ, dâng bản văn đó dưới hình thức hát thờ.<br /> Tất nhiên, hình thức sinh hoạt này thường chỉ<br /> diễn ra ở những dòng tộc mà con cháu có đời<br /> sống khá giả, đủ điều kiện vật chất để biện lễ.<br /> Bởi lẽ, mỗi bản văn đó trên thực tế đều là một<br /> tác phẩm mới, nằm ngoài hệ thống chầu văn<br /> Tứ phủ. Nó thực sự là một đơn đặt hàng cho<br /> những sáng tạo riêng của người cung văn.<br /> 3. Hát chầu văn trong lễ cúng Thành hoàng làng<br /> Trong hình thức này, hát văn được dùng<br /> để ca ngợi đức Thành hoàng làng. Đây cũng là<br /> điểm đáng chú ý bởi nói chung, thành hoàng<br /> làng không thuộc diện Tứ Phủ. Trong dịp lễ<br /> cúng đình, thường người ta tổ chức tế lễ Thành<br /> Số 8 - Tháng 6 - 2014<br /> <br /> hoàng trước, sau đó mới dâng bản văn chầu,<br /> ca ngợi ngài. Đây cũng là dịp để người cung<br /> văn sáng tạo một tác phẩm riêng ngoài hệ<br /> thống văn chầu Tứ phủ.<br /> Cũng cần nói thêm rằng, hát văn không<br /> bao giờ được dùng trong nghi thức Phật giáo.<br /> Nếu có chăng thì hát văn chỉ được dùng trong<br /> trường hợp khu biệt tại gian thờ Mẫu riêng.<br /> Đó là những ngôi chùa có cấu trúc bồi ghép<br /> thêm hệ thống thần điện Tứ phủ kiểu dạng<br /> tiền Phật, hậu Mẫu.<br /> 4. Thi hát chầu văn<br /> Hình thức hát chầu văn thi được coi là điểm<br /> nhấn quan trọng, biểu hiện tính tổ chức nghề<br /> nghiệp ở tầng bậc cao của nghệ thuật hát<br /> văn. Thi hát văn xưa chỉ được tổ chức ở Hà Nội<br /> và Hải Phòng. Đây được coi là hai trung tâm<br /> quy tụ nhiều bậc tài danh của giới cung văn<br /> nhà nghề. Nam Định là trung tâm lớn của tín<br /> ngưỡng Tứ phủ. Song, hát văn vốn là nghề<br /> kiếm sống của các cung văn. Do đó, đời sống<br /> kinh tế của họ phụ thuộc vào giới con nhang<br /> đệ tử - các ông đồng, bà đồng. Đây là mối quan<br /> hệ hữu cơ in đậm tính thị trường giữa cung<br /> văn và chân đồng - tức mối quan hệ giữa cung<br /> và cầu. Từ bao đời nay, thành phần chủ yếu<br /> của giới các chân đồng thường là tầng lớp tiểu<br /> thương, tiểu chủ - tầng lớp có đời sống kinh tế<br /> cao và khá ổn định trong xã hội. Theo đó việc<br /> ban tài phát lộc của những ông đồng, bà đồng<br /> ở các đô thị lớn bao giờ cũng đạt mức cao nhất<br /> trong các trung tâm tín ngưỡng Tứ phủ. Trong<br /> các cuộc thi ở Hà Nội, Hải Phòng khi đó, giới<br /> cung văn Nam Định tham dự rất đông. Từ sau<br /> cách mạng Tháng Tám (1945), thi hát văn được<br /> tổ chức thường niên ở Phủ Giầy (Nam Định).<br /> Có một quy định bất thành văn trong<br /> nghề, ai tài giỏi thì được giữ nhiều đền. Các<br /> vị chủ nhang đồng ở các đền phải chiêu mộ<br /> những cung văn tài giỏi về làm bởi lẽ “hát<br /> hay, đàn ngọt, phách giòn” luôn là một yếu tố<br /> quan trọng để thu hút các chân đồng. Thông<br /> thường họ lựa chọn những đền phủ nào có<br /> cung văn nổi tiếng để bắc ghế hầu Thánh. Mà<br /> cung văn muốn nổi tiếng thì phải cố chiếm lấy<br /> nhiều giải thi hát văn. Giải thi luôn được coi là<br /> <br /> VĂN HÓA<br /> NGHIÊN CỨU<br /> <br /> 75<br /> <br /> VĂN HÓA<br /> NGHIÊN CỨU<br /> <br /> “chứng chỉ” danh giá của các nghệ sĩ. Do vậy,<br /> ngày xưa các cuộc thi hát văn thường được tổ<br /> chức hàng năm tại nhiều đền phủ khác nhau.<br /> Các thí sinh có thể thi mỗi năm một lần tại một<br /> đền. Bên cạnh đó, có nhiều thí sinh đã được<br /> giải ở đền này rồi, lại sang đền khác thi tiếp.<br /> Các cụ kể rằng xưa nếu cung văn không thi thì<br /> rất khó hành nghề, ít được mọi người mời vì<br /> không biết tới.<br /> Ban giám khảo cuộc thi hát văn thường<br /> gồm có ba vị, thông thường, đền nào tổ chức<br /> thi thì cung văn trưởng đền ấy phải đứng ra<br /> cầm trịch. Giám khảo là những người am hiểu<br /> Nho học, tinh thông nghề nghiệp. Họ nhất<br /> thiết phải biết lề luật hát văn để soạn thảo<br /> những bản văn thi, trong đó sắp đặt các điệu<br /> hát để sao cho thuận ngón đàn, câu hát và phù<br /> hợp với tính chất từng đoạn văn. Bản văn thi<br /> được viết bằng chữ Hán hoặc Nôm trên giấy<br /> bản, đóng thành nhiều quyển cho các thí sinh<br /> bốc thăm. Phần làn điệu âm nhạc của bản văn<br /> được giám khảo tự sắp đặt sao cho mỗi quyển<br /> một kiểu. Tên làn điệu được ghi bằng mực son<br /> ở bên lề từng đoạn thơ. Có thể gọi đó là sơ đồ<br /> âm nhạc của bản văn thi.<br /> Trong ban giám khảo, thủ nhang đồng và<br /> trưởng cung văn của bản đền là hai vị giám<br /> khảo quan trọng nhất. Họ bao giờ cũng là<br /> người có uy tín, đứng đầu một tổ chức phường<br /> hội trong tín ngưỡng Tứ phủ. Cần phải thấy<br /> rằng người thủ nhang đồng ở đây tuy không<br /> phải là cung văn nhưng là người rất am tường,<br /> sành sỏi về nghệ thuật hát văn. Hai người chia<br /> nhau nhiệm vụ trong ban giám khảo. Một<br /> người chấp bút ghi điểm cho thí sinh, còn<br /> người kia theo dõi quyển văn thi, tay cầm dùi<br /> gõ vào cái kiểng đồng để bắt lỗi. Vị giám khảo<br /> thứ ba thường là một cụ tiên chỉ am hiểu Nho<br /> học tại địa phương. Với nhiệm vụ cầm trống<br /> chầu, vị giám khảo thứ ba này tất phải là người<br /> sành nghe chầu văn. Ông ta sẽ gõ “tùng” vào<br /> mặt trống để điểm câu kết, còn gõ “cắc” vào<br /> tang trống để tính điểm thưởng cho thí sinh.<br /> Điểm cho thí sinh được tính bằng một hình<br /> khuyên (vòng tròn nhỏ) do vị giám khảo chấp<br /> 76<br /> <br /> Số 8 - Tháng 6 - 2014<br /> <br /> bút vẽ bằng mực son vào tờ bảng điểm. Mỗi<br /> tiếng “cắc” sẽ được một khuyên thưởng.<br /> Nếu thí sinh phạm lỗi, vị giám khảo giữ cái<br /> kiểng sẽ gõ “boong” một tiếng bắt lỗi, vị giám<br /> khảo chấp bút sẽ trừ đi từ ba tới sáu khuyên<br /> thưởng của thí sinh. Các nghệ nhân kể rằng:<br /> Khi nghe tiếng kiểng bắt lỗi, nhiều thí sinh giật<br /> mình toát mồ hôi hột, phải một lúc mới lấy lại<br /> được bình tĩnh. Qua đó chúng ta có thể thấy<br /> được cuộc thi hát văn xưa thật quy củ, chặt chẽ<br /> và nghiêm túc.<br /> Trước các cuộc thi, ban giám khảo dán<br /> bảng thông báo, niêm yết danh mục các tên<br /> huý của thánh bản đền và Thành hoàng làng<br /> sở tại. Theo đó, các thí sinh phải xem xét chuẩn<br /> bị trước. Các từ ngữ phạm húy, cần phải đọc<br /> trại đi. Tiếng đọc trại phải lơ lớ gần với tên húy.<br /> Ví dụ “Sòng Sơn” đọc thành “Sùng San”, “Liễu<br /> Hạnh” đọc thành “Lão Hiện”, “Hưng Đạo” thành<br /> “Hưng Điệu”, “Thuỷ cung” thành “Thoải quan”...<br /> Cách đọc trại tên huý như thế nào hoàn toàn<br /> do bản đền quy định theo một kiểu thống<br /> nhất. Các thí sinh buộc phải tuân thủ, không<br /> được phép sáng tạo theo cách riêng. Trong các<br /> cuộc thi hát văn, phạm huý bị coi là một lỗi rất<br /> nặng. Khi đó, thí sinh dù có hát hay đến mấy<br /> cũng sẽ bị đuổi ngay ra khỏi cuộc thi.<br /> Ở đây, điều đáng lưu ý là quy chuẩn cuộc thi<br /> bắt buộc thí sinh phải vừa đánh đàn nguyệt,<br /> vừa hát. Nó được coi là một trong những chuẩn<br /> mực của một cung văn có đẳng cấp. Còn việc<br /> đánh phách giữ nhịp thì nhờ người thân trong<br /> nghề hoặc cũng có khi nhờ một người bạn thi<br /> cùng giúp đỡ. Theo các nghệ nhân, trong cuộc<br /> thi, vai trò người đánh phách thực ra cũng rất<br /> quan trọng. Bởi thường thì người đánh phách<br /> tỉnh táo hơn thí sinh dự thi nên khi cùng ngồi<br /> nhìn vào bản văn thi, đễn chỗ nào sắp chuyển<br /> làn điệu, họ sẽ dằn tay phách to hơn, “dõng<br /> dạc” hơn nhằm nhắc nhở người hát rằng “sang<br /> lối đấy, sang lối đấy”. Người trong nghề gọi<br /> kỹ thuật đó là “kiệu” người đàn. Bên cạnh đó,<br /> người đánh phách giỏi còn có thể phụ trợ,<br /> kích hoạt, nâng đỡ tiếng đàn, câu hát một<br /> cách đồng điệu bằng nhịp độ và lối phách của<br /> <br />