CÁC PHƯƠNG PHÁP ÁNH GIÁ VÀ THEO DÕI TÌNH TRẠNG DINH DƯỠNG

Chia sẻ: Nguywn Uyen | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:17

Thêm vào BST

Báo xấu

102
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'các phương pháp ánh giá và theo dõi tình trạng dinh dưỡng', y tế - sức khoẻ, y dược phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: CÁC PHƯƠNG PHÁP ÁNH GIÁ VÀ THEO DÕI TÌNH TRẠNG DINH DƯỠNG

Chương 2 CÁC PHƯƠNG PHÁP ÁNH GIÁ VÀ THEO DÕI TÌNH TR NG DINH DƯ NG -------------------------- ÁNH GIÁ TÌNH TR NG DINH DƯ NG M C TIÊU Sau khi h c xong bài này, sinh viên có kh năng: 1. Nêu ư c khái ni m v ánh giá tình tr ng dinh dư ng và m t s phương pháp ánh giá tình tr ng dinh dư ng thư ng s d ng. 2. Nêu ư c phương pháp nhân tr c h c: k thu t thu th p s li u, các ch s thư ng dùng, cách nh n nh k t qu . 3. Áp d ng ư c phương pháp ánh giá tình tr ng dinh dư ng c a tr em, l a tu i v thành niên và ngư i trư ng thành. N I DUNG 1. KHÁI NI M V TÌNH TR NG DINH DƯ NG T lâu ngư i ta ã bi t có m i liên quan ch t ch gi a dinh dư ng và tình tr ng s c kho . Tình tr ng dinh dư ng có th ư c nh nghĩa là t p h p các c i m c u trúc, các ch tiêu hoá sinh và c i m các ch c ph n c a cơ th ph n ánh m c áp ng nhu c u dinh dư ng. Khi m i hình thành khoa h c dinh dư ng, ánh giá tình tr ng dinh dư ng, ngư i ta ch d a vào các nh n xét ơn gi n như g y, béo; ti p ó là m t s ch tiêu nhân tr c như Brock, Quetelet, Pignet. Nh phát hi n v vai trò các ch t dinh dư ng và các ti n b k thu t, phương pháp ánh giá tình tr ng dinh dư ng ngày càng hoàn thi n và ngày nay tr thành m t chuyên khoa c a dinh dư ng h c. Tình tr ng dinh dư ng c a các cá th là k t qu c a ăn u ng và s d ng các ch t dinh dư ng c a cơ th . S lư ng và ch ng lo i th c ph m c n áp ng nhu c u dinh dư ng c a con ngư i khác nhau tùy theo tu i, gi i, tình tr ng sinh lý (ví d : th i kỳ có thai, cho con bú...) và m c ho t ng th l c và trí l c. Cơ th s d ng các ch t dinh dư ng có trong th c ph m không nh ng ph i tr i qua quá trình tiêu hoá, h p thu, ph thu c vào các y u t khác như sinh hoá và sinh lý trong quá trình chuy n hoá. Vi c s d ng th c ph m ch y u ph thu c vào tình tr ng s c kho c a cá th . Ví d : tiêu ch y nh hư ng t c thì n tiêu hoá h p thu th c ăn. Tình tr ng dinh dư ng t t ph n nh s cân b ng gi a th c ăn ăn vào và tình tr ng s c kho , khi cơ th có tình tr ng 98
dinh dư ng không t t, (thi u ho c th a dinh dư ng) là th hi n có v n v s c kho ho c dinh dư ng ho c c hai. Tình tr ng dinh dư ng c a m t qu n th dân cư ư c th hi n b ng t l c a các cá th b tác ng b i các v n dinh dư ng. Tình tr ng dinh dư ng c a tr em t 0 n 5 tu i thư ng ư c coi là i di n cho tình hình dinh dư ng và th c ph m c a toàn b c ng ng. ôi khi ngư i ta cũng l y tình tr ng dinh dư ng c a ph n tu i sinh làm i di n. Các t l trên ph n ánh tình tr ng dinh dư ng c a toàn b qu n th dân cư c ng ng ó, ta có th s d ng so sánh v i s li u qu c gia ho c c ng ng khác. 2. CÁC GIAI O N ÁNH GIÁ TÌNH TR NG DINH DƯ NG: Thôøi kyø tieàn beänh lyù Thôø Thôøi kyø beänh lyù RDöïo n il Bi u B nh C T chuy n hi n rõ r t tt vong tröõ hoá b nh caïn chưa kieät rõ r t Gi m d tr Thôøi kyø laâm saøng laâm saøng laâ saø Thôøi kyø tieàn Thôø Thôø Cân b ng lương th c Tlt th c ph m vong Nghiên c u kh u ph n Nghiên c u lâm sàng và t l b nh t t Nghiên c u các y u t Nghiên c u nhân tr c kinh t xã h i Nghiên c u hoá sinh 99
3. CÁC PHƯƠNG PHÁP ÁNH GIÁ TÌNH TR NG DINH DƯ NG ánh giá tình tr ng dinh dư ng là quá trình thu th p và phân tích thông tin, s li u v tình tr ng dinh dư ng và nh n nh tình hình trên cơ s các thông tin s li u ó. Tình hình dinh dư ng c a m t c ng ng, m t a phương cũng như trên ph m vi c nư c là m t trong các ngu n d n li u r t quan tr ng xây d ng và ánh giá các d án v s c kho và phát tri n kinh t xã h i. có các ngu n s li u tin c y, ánh giá tình hình dinh dư ng c n ư c ti n hành úng phương pháp và theo m t quy trình h p lý. M t s phương pháp nh lư ng chính thư ng ư c s d ng trong ánh giá tình tr ng dinh dư ng như: - Nhân tr c h c - i u tra kh u ph n và t p quán ăn u ng. - Các thăm khám th c th / d u hi u lâm sàng, c bi t chú ý t i các tri u ch ng thi u dinh dư ng kín áo và rõ ràng. - Các xét nghi m c n lâm sàng ch y u là hoá sinh d ch th và các ch t bài ti t (máu, nư c ti u...) phát hi n m c bão hoà ch t dinh dư ng. - Các ki m nghi m ch c ph n xác nh các r i lo n ch c ph n do thi u h t dinh dư ng. - i u tra t l b nh t t và t vong. S d ng các th ng kê y t tìm hi u m i liên quan gi a tình hình b nh t t và tình tr ng dinh dư ng. - ánh giá các y u t sinh thái liên quan n tình tr ng dinh dư ng và s c kho . G n ây, m t s phương pháp nh tính cũng ã ư c s d ng trong ánh giá tình tr ng dinh dư ng. 3.1. Các bư c ti n hành ánh giá tình hình dinh dư ng Ti n hành ánh giá tình hình dinh dư ng nên theo các bư c chính sau: 1. Tìm hi u sơ b ban u d a trên các tài li u, báo cáo s n có trong và ngoài nư c xác nh nh ng v n th i s c n tri n khai nghiên c u. 2. Xác nh m c tiêu ánh giá m t cách rõ ràng: m c tiêu chung và m c tiêu c thù c a t ng cu c i u tra. 3. T ch c nhóm ánh giá, phân công theo nhi m v c th . 4. Phân tích nguyên nhân suy dinh dư ng / v n dinh dư ng t i c ng ng d ki n s i u tra. Xác nh "v n " dinh dư ng n i c m ho c quan tr ng nh t (Core problem) và ti p theo xây d ng mô hình nguyên nhân d a trên tình hình c th c a a phương ó. 5. Xây d ng ma tr n "Bi n s - Ch tiêu - phương pháp" d a trên các bi n trong mô hình nguyên nhân, v i m c ích xác nh rõ các ch tiêu c n nghiên c u và 100
l a ch n các phương pháp ánh giá h p lý. ây là bư c r t quan tr ng và là cơ s xây d ng b câu h i/m u phi u i u tra. 6. Thu th p s li u trên c ng ng. 7. Phân tích và gi i trình s li u. 8. Trình bày k t qu , k t lu n và ưa ra các khuy n ngh c n thi t c i thi n tình tr ng dinh dư ng. 3.2. ánh giá tình tr ng dinh dư ng b ng phương pháp nhân tr c h c Nhân tr c h c dinh dư ng có m c ích o các bi n i v kích thư c và c u trúc cơ th theo tu i và tình tr ng dinh dư ng. Phương pháp nhân tr c h c có nh ng ưu i m là ơn gi n, an toàn và có th i u tra trên m t m u l n. Trang thi t b không t, d v n chuy n. Có th khai thác ánh giá ư c các d u hi u v tình tr ng dinh dư ng trong quá kh và xác nh ư c m c suy dinh dư ng. Tuy nhiên phương pháp nhân tr c h c cũng có m t vài như c i m như: không ánh giá ư c s thay i v tình tr ng dinh dư ng trong giai o n ng n ho c không nh y xác nh các thi u h t dinh dư ng c hi u. Quá trình l n là k t qu t ng h p c a các y u t di truy n và ngo i c m, trong ó các y u t dinh dư ng có vai trò r t quan tr ng. Nhi u nghiên c u g n ây cho th y y u t dinh dư ng h u như gi vai trò chi ph i chính trong s phát tri n c a tr em, ít nh t n 5 tu i. Vì v y, thu th p các kích thư c nhân tr c là b ph n quan tr ng trong các cu c i u tra dinh dư ng. Có th chia ra nhóm kích thư c nhân tr c sau ây: - Kh i lư ng cơ th , bi u hi n b ng cân n ng - Các kích thư c v dài, c hi u là chi u cao. - C u trúc cơ th và các d tr v năng lư ng và protein, thông qua các mô m m b m t: L p m dư i da và cơ... M t s kích thư c sau ây thư ng ư c dùng trong các cu c i u tra dinh dư ng t i th c a. 101
B ng 1. M t s kích thư c thư ng s d ng Tu i Kích thư c Tr sơ sinh - Cân n ng sơ sinh - Chi u dài n m sơ sinh - Vòng u sơ sinh 1 n 60 tháng tu i - Cân n ng - Chi u dài (24 tháng) - N p g p da cơ tam u và nh u - Vòng cánh tay 5 n 11 tu i - Cân n ng - Chi u cao - Vòng cánh tay - Vòng u - Vòng ng c - N p g p da cơ tam u 11 n 20 tu i - Cân n ng - Chi u cao - N p g p da cơ tam u, dư i xương b vai - Ph n trăm m c a cơ th 20 n 60 tu i - Cân n ng - Chi u cao - Vòng cánh tay và vòng cơ - N p g p da cơ tam u - Ph n trăm m c a cơ th > 60 tu i - Cân n ng - Chi u cao/s i tay - Vòng cánh tay - N p g p da cơ tam u, dư i xương b vai - Chi u cao u g i - Vòng b ng chân Tóm l i, nh ng kích thư c cơ b n i v i m i nhóm tu i là chi u cao, cân n ng, n p g p da cơ tam u và vòng cánh tay. i v i tr em trư c tu i i h c, có th o thêm vòng u và vòng ng c. Mu n ánh giá tình tr ng dinh dư ng ph i bi t ư c tu i, cân n ng, chi u cao cũng như các kích thư c nhân tr c khác. 3.2.1. K thu t * Cách tính tu i: Mu n tính tu i c n ph i bi t: - Ngày tháng năm sinh - Ngày tháng năm i u tra 102
- Qui ư c tính tu i Cách tính tu i này hi n nay ang ư c dùng trong các tài li u c a T ch c Y t Th gi i và nư c ta. Ví d : m t cháu bé sinh ngày 13/7/1990 s coi là 6 tu i trong kho ng th i gian t 17/7/1996 n 13/7/1997 (k c hai ngày trên); m t cháu bé sinh ngày13/7/1997 s coi là 6 tháng tu i trong kho ng th i gian t 13/12/1997 n 12/1/1998 (k c hai ngày trên). Hay nói m t cách khác khi tính tu i theo tháng: - Tr t 1-29 ngày (tháng th nh t): 1 tháng tu i - Tr t 30-59 ngày (tháng th 2): 2 tháng tu i - Tr trong 11 tháng - 11 tháng 29 ngày: 12 tháng tu i Còn tính tu i theo năm theo qui ư c c a T ch c Y t th gi i ư c tính như sau: - T sơ sinh - 11 tháng 29 ngày (năm th nh t): 0 tu i - T trong 1 năm - 1 năm 11 tháng 29 ngày (năm th 2): 1 tu i... Do v y khi nói tr dư i 5 tu i t c là tr 0-4 tu i hay tr 1-60 tháng tu i. m ts a phương, tr em chưa có t khai sinh ho c tu i trong t khai sinh không úng v i tu i th t. Vì v y, nên ti p xúc v i các bà m xác nh ngày sinh. Trong trư ng h p này, nhi u khi ph i i chi u t âm l ch sang dương l ch ho c d a vào m t s ki n mà a phương nhi u ngư i bi t ư c tính tu i. * Cách thu th p các thư c nhân tr c H u h t các phương pháp nhân tr c ư c s d ng ánh giá c u trúc cơ th u d a trên s phân bi t thành 2 kh i: kh i m và kh i n c. K thu t nhân tr c có th ánh giá gián ti p nh ng thành ph n này c a cơ th và s thay i s lư ng cũng như t l c a chúng có th dùng như nh ng ch s v tình tr ng dinh dư ng. Ví d : M là d ng d tr năng lư ng chính trong cơ th và r t nh y ánh giá tình tr ng suy dinh dư ng c p. S thay i lư ng m c a cơ th gián ti p cho bi t có s thay i trong cân b ng năng lư ng. Kh i cơ c a cơ th ph n l n protein và cũng là thành ph n chính c a kh i không m , nó ư c coi là m t ch s v d tr protein c a cơ th . S d tr này tr nên gi m sút trong trư ng h p b suy dinh dư ng trư ng di n d n t i kh i cơ b teo i. Nh ng kích thư c nhân tr c thư ng ư c s d ng là: cân n ng, chi u cao/chi u dài, b dày l p m dư i da, vòng cánh tay, vòng eo, vòng b ng, vòng mông... * Cân n ng: ó là s o thư ng dùng nh t, cân n ng c a m t ngư i trong ngày bu i sáng nh hơn bu i chi u. Sau m t bu i lao ng n ng nh c, cân n ng gi m i rõ r t do m t m hôi. Vì th nên cân vào bu i sáng khi ng d y, sau khi ã i i bi u ti n và chưa 103
ăn u ng gì. N u không, cân vào nh ng gi th ng nh t trong i u ki n tương t (trư c b a ăn, trư c gi lao ng). Cân tr em: nên c i h t qu n áo. Trư ng h p cháu qu y khóc, không d ư c, có th cân m cháu r i cân m b cháu. C n chú ý tr ngay l y s cân n ng th c t c a cháu. Cân ngư i l n: nam gi i ch m c qu n ùi, c i tr n, không i giày dép; n gi i m c qu n áo g n nh t và ph i tr b t cân n ng trung bình c a qu n áo khi tính k t qu . Ngư i ư c cân ng gi a bàn cân, không c ng, m t nhìn th ng, tr ng lư ng b u c hai chân.Cân t v trí n nh và b ng ph ng, ch nh cân v v trí cân b ng s 0. Hàng ngày ph i ki m tra cân hai l n b ng cách dùng qu cân chu n (ho c v t tương ương, ví d m t can nư c) ki m soát chính xác, nh y c a cân. Cân n ng ư c ghi v i 1 ho c 2 s l , thí d 11,2kg tùy theo lo i cân có nh y 100 ho c 10g. * Chi u cao: o chi u cao ng: - B gu c dép, i chân không, ng quay lưng vào thư c o. Lưu ý thư c o theo chi u th ng ng, vuông góc v i m t t n m ngang. - Gót chân, mông, vai và u theo m t ư ng th ng áp sát vào thư c o ng, m t nhìn th ng ra phía trư c theo ư ng th ng n m ngang, hai tay b thõng theo hai bên mình. - Dùng thư c vuông ho c g áp sát nh u th ng góc v i thư c o. - c k t qu và ghi s cm v i 1 s l . o chi u dài n m: - thư c trên m t ph ng n m ngang - t cháu n m ng a, m t ngư i gi u m t nhìn th ng lên tr n nhà, m nh g ch s 0 c a thư c áp sát nh u. M t ngư i n th ng u g i và ưa m nh g ngang th hai áp sát gót bàn chân, lưu ý gót chân sát m t ph ng n m ngang và bàn chân th ng ng. - c k t qu và ghi s cm v i 1 s l , ví d : 53,2cm ( nh y 1mm). C n lưu ý so sánh v i b ng phù h p, vì cách o chi u dài n m và chi u cao ng có sai s khác nhau 1-2cm. 104
* o b dày l p m dư i da B dày l p m dư i da (BDLMDD) ư c dùng như m t s o tr c ti p s béo tr (ch s kh i cơ th BMI s ư c nói ph n sau, không th dùng phân bi t gi a s th a cân n ng b i béo tr , s n nang cơ b t v i phù) BDLMDD ư c lư ng kích thư c kho d tr m dư i da và t ó cho phép ư c lư ng t ng s lư ng m c a cơ th . T t nhiên s thay i trong phân b lư ng m dư i da còn ph thu c vào nòi gi ng, dân t c và tu i. B dày l p m dư i da ư c o b ng compa chuyên dùng: Harpenden, Holtain, Lange, Mc Gaw. Hi n nay ngư i ta thư ng dùng lo i compa Harpenden, hai u compa là 2 m t ph ng, ti t di n 1 cm2, có m t áp l c k g n vào compa m b o khi compa k p vào da bao gi cũng m t áp l c không i kho ng 10 - 20 g/mm2. B ng 2. Các v trí và cách o b dày l p m dư i da V trí Cách xác nh Cách o Np i m gi a cánh tay trên, tay i u tra viên: Dùng ngón cái và ngón tr g p da bên trái (gi a m m cùng vai c a tay véo da và t ch c dư i da im cơ tam và i m trên l i c u) trong tư gi a m t sau cánh tay, ngang m c ã ánh u th tay buông thõng t d u. nhiên. Nâng n p da kh i m t cơ th kho ng 1 cm (tr c c a n p da trùng v i tr c c a cánh tay). t m m compa vào o. c và ghi l i k t qu v i ơn v là mm Np i m o ngang m c như v i N p g p da ư c nâng kh i m t cơ g p da cơ tam u kho ng 1 cm t i i m ã xác nh, cơ nh o m t trư c cánh tay trái o như v i cơ tam u u ngay tr c ti p trên m t cơ. c và ghi l i k t qu Np i m o ngay trên ư ng b N p g p da ư c nâng lên v i tr c c a nó chéo c a xương b vai trái. t o thành m t góc 45 0 so v i m t ph ng g p da dư i Ngay phía dư i góc dư i ngang. xương xương b vai (Ngang m c o như v i cơ tam u b vai vi im o cơ tam u c và ghi l i k t qu gióng vào tư th tay trái buông thõng t nhiên). Np i m o ngay phía trên mào N p da ư c nâng lên v i tr c song song g p da ch u trái và ngay phía sau v i ư ng lõm da theo chi u ch ch vào m ng ư ng nách gi a trong, xu ng dư i vùng ó. sư n 105
3.2.2. Nh n nh k t qu . * Nh n nh tình tr ng dinh dư ng tr e m Hi n nay, ngư i ta nh n nh tình tr ng dinh dư ng tr em ch y u d a vào 3 ch tiêu sau: - Cân n ng theo tu i - Chi u cao theo tu i - Cân n ng theo chi u cao Hi n nay, T ch c Y t th gi i (WHO) ngh l y i m ngư ng dư i 2 l ch chu n (-2SD) so v i qu n th tham chi u NCHS (National Center for Health Statistics) ( ph l c 5) coi là nh cân. T ó có th chia thêm các m c sau ây: T dư i -2SD n -3SD : suy dinh dư ng I T dư i -3SD n -4SD : suy dinh dư ng II Dư i -4SD : suy dinh dư ng III - Cân n ng theo tu i: Cân n ng theo tu i ph n ánh tình tr ng thi u dinh dư ng nói chung, ch tiêu cân n ng theo tu i ph n ánh t c phát tri n c a a tr . ây là m t ch tiêu nh y, d thu th p và x lý, thư ng ư c áp dung trong các nghiên c u ư c tri n khai t i c ng ng - Chi u cao theo tu i: Chi u cao theo tu i th p ph n ánh tình tr ng thi u dinh dư ng kéo dài ho c thu c v quá kh , làm cho a tr b còi (stunting). Thư ng l y i m ngư ng -2SD và -3SD so v i qu n th tham chi u NCHS. - Cân n ng theo chi u cao: Cân n ng theo chi u cao th p ph n ánh tình tr ng thi u dinh dư ng th i kỳ hi n t i, g n ây, làm cho a tr ng ng lên cân ho c t t cân nên b còm (wasting). Các i m ngư ng gi ng như hai ch tiêu trên. Khi c hai ch tiêu chi u cao theo tu i và cân n ng theo chi u cao u th p hơn ngư ng ngh , ó là thi u dinh dư ng th ph i h p, a tr v a còi v a còm. G n ây, tình tr ng th a cân tr em ang là v n ư c quan tâm nhi u nư c. Trong các i u tra sàng l c, "ngư ng" coi là th a cân khi s cân n ng theo chi u cao trên +2SD. xác nh là "béo", c n o thêm b dày l p m dư i da. Tuy v y, trong các i u tra c ng ng, ch tiêu cân n ng theo chi u cao là ánh giá, vì a s cá th có cân n ng cao so v i chi u cao u béo. Cách nh n nh k t qu : Mu n nh n nh các k t qu v nhân tr c, c n ph i ch n m t qu n th tham chi u (reference population) so sánh. Không nên coi qu n th tham chi u là chu n (standard), nghĩa là m c tiêu mong mu n, mà ch là cơ s ưa ra các nh n nh thu n ti n cho các so sánh trong nư c và qu c t . Do nh n th y tr em dư i 5 tu i, n u ư c nuôi dư ng h p lý và i u ki n s ng h p v sinh thì kh 106
năng l n không khác nhau theo ch ng t c, T ch c Y t th gi i ã ngh l y qu n th NCHS c a Hoa Kỳ làm qu n th tham chi u và ngh này hi n nay ã ư c ng d ng r ng rãi, m c dù cũng còn m t s nư c áp d ng các qu n th tham chi u a phương. Ngư i ta s d ng các gi i h n "ngư ng" (cut-off-point) các cách như sau: - Theo % so v i qu n th tham chi u như các thang phân lo i c a Gomez và Jelliffe. - Theo phân b th ng kê, thư ng l y -2SD c a s trung bình làm gi i h n ngư ng. T ó ngư i ta tính ư c t l dư i ho c trên các ngư ng ó. - Theo l ch chu n (Z score hay SD score): Kích thư c o ư c - S trung bình c a qu n th tham chi u Zscore hay SD score = l ch chu n c a qu n th tham chi u Ví d : M t cháu trai 29 tháng, chi u dài 83,3 cm; s trung bình qu n th tham chi u tương ng là 89,7cm, l ch chu n là 3,5. 83,3 − 89,7 Z-score = = -1,83 3,5 Cách bi u hi n theo t l % dư i gi i h n ngư ng cho m t k t lu n t ng quát, nhưng so sánh hi u qu các can thi p thì cách so sánh s trung bình (+SD) ho c s trung bình c a Z score t ra thích h p hơn. Gi a s trung bình Z score và t l % dư i -2SD có m i tương quan v i nhau. - Theo Xentin (Percentile): Nhi u khi ngư i ta s p x p các kích thư c nhân tr c theo xentin so v i qu n th tham chi u. m c 3 xentin (nghĩa là có 3% s tr dư i m c này) g n tương ương v i -2SD (chính xác là -1,881SD), nên dư i m c này có th x p vào lo i thi u dinh dư ng. Thư ng các b ng xentin l y m c 3 và 97 xentin phân lo i tình tr ng dinh dư ng. Khi áp d ng các ch tiêu nhân tr c nh n nh tình tr ng dinh dư ng, c n chú ý r ng ch tiêu thích h p nh t ánh giá tình tr ng dinh dư ng c p tính là cân n ng theo chi u cao, do ó nên s d ng trong các ánh giá nhanh sau thiên tai, các can thi p ng n h n. Chi u cao theo tu i l i là ch tiêu thích h p nh t ánh giá tác ng dài h n, nghĩa là theo dõi nh hư ng c a các thay i v i u ki n kinh t xã h i. Ch tiêu cân n ng theo tu i là m t ch tiêu chung, không mang giá tr c hi u như hai ch tiêu trên. Ngư i ta không ph nh n giá tr tương i c a nó, nhưng trong các cu c i u tra dinh dư ng, vi c thu th p c cân n ng, chi u cao và tu i là c n thi t tính ra các ch tiêu trên. ng th i, bên c nh vi c tính các t l dư i m t "Ngư ng" 107
nào ó, nên tính s trung bình (ho c trung bình Z score) cùng v i l ch chu n các nh n nh ư c toàn di n hơn, nh t là khi có ý nh so sánh. * Nh n nh tình tr ng dinh dư ng tr v thành niên D a vào các ch tiêu nhân tr c nh n nh tình tr ng dinh dư ng tr v thành niên t 11 n 19 tu i (WHO, 1995) có th s d ng chi u cao riêng r ánh giá ch m phát tri n chi u cao (stunting) như tr em và có th ph i h p gi a cân n ng v i chi u cao (BMI) như ngư i trư ng thành và các kích thư c khác. - ánh giá v phát tri n chi u cao (Height-for-age) c a tr em tu i v thành niên cũng s d ng ngư ng 85 xentin, b dày LMDD cơ tam u và dư i xương b vai >90 xentin: là béo tr . * Nh n nh tình tr ng dinh dư ng ngư i l n D a vào các ch tiêu nhân tr c nh n nh tình tr ng dinh dư ng ngư i trư ng thành khó khăn hơn tr em. Cân n ng và chi u cao riêng r không ánh giá ư c tình tr ng dinh dư ng, mà c n ph i h p gi a cân n ng v i chi u cao và các kích thư c khác. ngư i trư ng thành dinh dư ng h p lý, cân n ng nói chung n nh và duy trì trong m t gi i h n nh t nh, ta g i là cân n ng"nên có" hay "thích h p". Có nhi u công th c tính cân n ng "nên có" như m t s công th c sau ây: - Công th c Broca: Cân n ng "nên có" (kg) = Cao (cm) - 100. - Công th c Lorentz: (Cao − 150) Cân n ng "nên có" (kg) = Cao (cm) - 100 - 4 108
- Công th c Bongard: Cao (cm) x Vòng ng c (cm) Cân n ng "nên có" (kg) = 240 - Công th c c a cơ quan b o hi m M : Cân n ng "nên có" (kg) = 50 + 0,75 (Cao - 150) Các công th c này u có giá tr riêng c a chúng, nhưng có như c i m là m t ngư i nh t nh, chúng cho nh ng tr s khác nhau v cân n ng "nên có", do ó khi dùng c n nh t quán. G n ây, T ch c Y t th gi i khuyên dùng "ch s kh i cơ th " (Body Mass Index, BMI), trư c ây g i là ch s Quetelet, nh n nh v tình tr ng dinh dư ng. Cân n ng (kg) BMI = (Chi u cao)2 (m) Ngư i ta nh n th y c tình tr ng quá nh cân và quá th a cân u liên quan n s gia tăng t l m c b nh và t vong. Ch s BMI có liên quan ch t ch v i t l kh i m trong cơ th , do ó là m t ch s ư c T ch c Y t th gi i khuy n ngh ánh giá m c g y béo. Béo: ã có các b ng ch ng nêu lên m i liên quan gi a th a cân v i các b nh tim m ch, tăng huy t áp, ái tháo ư ng không ph thu c insulin, s i bàng quang, au kh p và m t s lo i ung thư. Các "ngư ng" sau ây ư c s d ng phân lo i d a vào ch s BMI: Bình thư ng : 18,5 - 24,99 Th a cân 1 : 25,0 - 29,99 Th a cân 2 : 30,0 - 39,99 Th a cân 3 : > 40 nhanh hơn khi công tác th c a, có th s d ng b ng tính s n BMI tương ng khi bi t cân n ng và chi u cao. b sung nh n nh v các y u t nguy cơ c ng ng, ngư i ta có th ti n hành thêm ch s vòng th t lưng / vòng mông, huy t áp, lipid máu, kh năng dung n p glucose, ti n s gia ình v ái tháo ư ng và b nh m ch vành tim ưa ra các l i khuyên thích h p. G y: Tình tr ng g y hay thi u năng lư ng trư ng di n (chronic energy deficiency, CED) ư c ánh giá vào BMI như sau: 1 : 17,0 - 18,49 (g y nh ) 109
2 : 16,0 - 16,99 (g y v a) 3 : < 16,0 (quá g y) ánh giá m c ph bi n thi u năng lư ng trư ng di n c ng ng, T ch c Y t th gi i khuy n ngh dùng các ngư ng sau ây ( i v i ngư i trư ng thành dư i 60 tu i): + T l th p : 5 - 9% qu n th có BMI < 18,5 +T l v a : 10- 19% qu n th có BMI < 18,5 + T l cao : 20 - 29% qu n th có BMI < 18,5 + T l r t cao : > 40% qu n th có BMI < 18,5 Theo ti u ban chuyên viên c a T ch c Y t th gi i, các "ngư ng" v ch s kh i cơ th (BMI) nói trên v n còn thích h p i v i l p ngư i già n 69 tu i, nhưng trên 70 tu i thì giá tr không ch n ch n. i v i ngư i trên70 tu i, n u có BMI > 30 mà không có b nh m n tính ang ti n tri n thì l i khuyên thích h p là duy trì cân n ng ó; i v i ngư i ang có b nh thì c n giám sát cân n ng cùng v i i u tr . iv ic hai nhóm, ho t ng th l c phù h p cùng v i duy trì m các ch t dinh dư ng trong ch ăn là c n thi t b o v kh i n c c a cơ th . 4. M T S BI U HI N LÂM SÀNG C HI U VÀ R I LO N V DINH DƯ NG. Khám th c th là m t phương pháp quan tr ng i v i c b nh nhân trong b nh vi n cũng như ánh giá tình tr ng dinh dư ng c ng ng. S d ng phương pháp nhân tr c h c và khám th c th ánh giá tình tr ng dinh dư ng c a b nh nhân, phát hi n nh ng tri u ch ng c hi u liên quan n dinh dư ng không h p lý là r t c n thi t nh hư ng cho i u tr m t cách hi u qu . Ngoài ra, khi phát hi n nh ng tri u ch ng c hi u (như v t Bitot) c ng ng thì ý nghĩa ch n oán r t l n. Tuy nhiên, tuỳ thu c vào m c ích i u tra mà t ra yêu c u cho khám th c th . Dư i ây ch c p n m t s tri u ch ng c hi u liên quan n r i lo n v dinh dư ng ho c dinh dư ng không h p lý. Theo ti u ban dinh dư ng c a T ch c Y t th gi i, m t s tri u ch ng/bi u hi n lâm sàng c a m t s b nh liên quan n dinh dư ng không h p lý ư c s p x p như sau: 4.1. Béo phì do nguyên nhân dinh dư ng: Cân n ng quá cao so v i chi u cao hay các ch s khác như l p m dư i da tăng quá m c, vòng b ng quá to so v i l ng ng c ... 4.2. Suy dinh dư ng do thi u ăn: Khi cơ th b SDD do thi u ăn s có cân n ng th p, l p m dư i da gi m, các u xương quá l i to ra so v i bình thư ng, da m t chun giãn và tinh th n th ch t m t m i, u o i. 110
4.3. Suy dinh dư ng do thi u protein-năng lư ng M t s tri u ch ng khi tr b SDD do thi u protein-năng lư ng như: phù, các cơ b teo, cân n ng th p, r i lo n tinh th n v n ng, tóc bi n màu d nh ho c m ng và thưa. Ngoài ra m t s tri u ch ng có th g p như m t hình m t trăng, viêm da kèm theo bong da và da m t màu r i rác. 4.4. Thi u vitamin: 4.4.1. Thi u vitamin tan trong d u: * Thi u vitamin A: Khi thi u vitamin A da d b khô, tăng s ng hóa nang lông lo i 1. Trong trư ng h p thi u n ng có th b khô k t m c-m m giác m c ho c có v t Bitot. * Thi u vitamin D - Còi xương ang ti n tri n: Khi tr nh b thi u vitamin D, còi xương ang ti n tri n có m t s bi u hi n sau: các u xương to nhưng không au, chu i h t sư n và nhuy n s (dư i 1 tu i); ng th i gi m cư ng tính c a cơ. - Còi xương ã kh i ( tr em và ngư i l n): L i trán và thái dương, chân vòng ki ng hay cong và có bi u hi n bi n d ng l ng ng c. - M m xương ( ngư i trư ng thành): Các bi n d ng xương t i ch hay lan r ng, các niêm m c nh t màu, móng tay hình thìa và teo gai lư i. 4.4.2. Thi u vitamin tan trong nư c: * Thi u vitamin B2 (riboflavin) M t s bi u hi n lâm sàng khi thi u vitamin B2 như viêm mép, s o mép, viêm môi, lư i s m, teo các gai ph n gi a lư i, r i lo n ti t bã rãnh mũi mép, viêm uôi mi m t, viêm da bìu và âm h . * Thi u vitamin B1 (hay thiamin) M t s tri u ch ng khi thi u vitamin B1 như m t ph n x gân gót, m t ph n x gân bánh chè, m t c m giác và v n ng y u t, tăng c m giác cơ b p chân, r i lo n ch c ph n tim m ch và phù. * Thi u niacin Khi b thi u niacin, da b viêm “pelagrơ”, lư i , thô và có rãnh, gai lư i b m t và có v t s m da má và trên h m t. * Thi u vitamin C: 111
Tri u ch ng c hi u c a thi u vitamin C là l i b sưng và ch y máu, tăng s ng hóa nang lông lo i 2, m xu t huy t ho c b m máu. Khi b thi u n ng có th xu t hi n b c máu trong cơ và quanh xương, ho c u xương sưng to và au. 4.5. Thi u iod: có bi u hi n to tuy n giáp tr ng. 4.6. Th a fluor (fluorosis): Có các v t m men răng, các giai an s m khó phân bi t v i men răng gi m s n. 4.7. Thi u máu do thi u s t (Fe) Niêm m c nh t nh t (l t mí m t, h c mi ng, môi), da xanh xao và móng tay hình thìa. 112
TÀI LI U THAM KH O 1. B môn Dinh dư ng và An toàn th c ph m - i h c Y Hà N i (1996). Bài gi ng Dinh dư ng và An toàn th c ph m. Nhà xu t b n Y h c, Hà N i. 2. B môn Nhi - i h c Y Hà N i (2000) Bài gi ng Nhi khoa t p I, Nhà xu t b n Y h c, Hà N i 3. Hà Huy Khôi (2001). ư ng l i dinh dư ng Vi t Nam. Nhà xu t b n Y h c, Hà N i. 4. Hà Huy Khôi (2001). Dinh dư ng trong th i kỳ chuy n ti p. Nhà xu t b n Y h c, Hà N i. 5. Hà Huy Khôi, T Gi y (1994) Các b nh thi u dinh dư ng và s c kh e c ng ng Vi t Nam, Nhà xu t b n y h c, Hà N i. 6. Hà Huy Khôi, T Gi y. Dinh dư ng h p lý và s c kho . Nhà xu t b n Y h c, Hà N i 1998. 7. Hoàng Tích M nh, Hà Huy Khôi (1977). V sinh dinh dư ng và v sinh th c ph m, Nhà xu t b n Y h c, Hà N i. 8. Barbara A. Bowman, Robert M.Russel (2001). Present Knowledge in Nutrition (eight edition) ILSI Press, Washington, DC. 9. Benghin, I., Cap, M. and Dujardin, B. (1988). A guide to nutritional assessment, WHO, Geneva. 10. Eleanor Noss Whitney, Sharon Rady Rolfes (1995). Understanding Nutrition, Seventh Edition, West Publishing. 11. FAO (1990). Conducting small-scale nutrition survey. A field manual. Nutrition in Agriculture No5. 12. Felicity Savage King, Ann Burgess (1993). Nutrition for Developing countries. Oxford University Press. 13. Garrow J.S., James W.P.T. (1993). Human nutrition and dietetics, 9th edition, Churchill Livingstone, London. 14. Gibson, R.S. (1990). Principles of nutritional assessment. Oxford University Press. 15. WHO (2000). Obesity: Preventing and Managing the Global Epidemic. Report of WHO Consultation, Geneva. 113
TÀI LI U C THÊM 1- B Y t , Vi n Dinh dư ng, (2000), C i thi n tình tr ng dinh dư ng ngư i Vi t Nam - Nhà xu t b n Y h c, Hà N i. 2- Trư ng H Y Hà n i, (2000), Hư ng d n th c hành dinh dư ng ng, c ng NXB Y h c Hà N i, tr. 15. 3- Vi n dinh dư ng Qu c gia, (1998), Hư ng d n ánh giá tình hình dinh dư ng và th c ph m m t c ng ng, Nhà xu t b n Y h c, Hà N i. 4- Rosalind S. Gibson, (1990), Priciples of Nutritional Assessment, OXFORD university press, p 117. 5- Wilett, (1990), Nutritional Epidemiology, OXFORD university press, p 52-127. 6- WHO, Manual for social survey on food habits and consumption in developing countries. 114