Các yếu tố sinh học (GT)

Chia sẻ: Lê Thị Na | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:25

Thêm vào BST

Báo xấu

90
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu tài liệu trình bày các khái niệm, các nhóm yếu tố nguy cơ sinh học trình bày cơ chế tác động của các yếu tố sinh học đến sức khoẻ con người trình bày các kỹ thuật phát hiện các yếu tố sinh học trình bày một số kỹ thuật kiểm soát các yếu tố sinh học.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Các yếu tố sinh học (GT)

CÁC YẾU TỐ SINH HỌC Mục tiêu bài học: sau khi học xong bài này, học viên có khả năng 1. Trình bày các khái niệm, các nhóm yếu tố sinh học 2. Trình bày cơ chế tác động của các yếu tố sinh học đến sức khoẻ con người 3. Trình bày các kỹ thuật phát hiện các yếu tố sinh học 4. Trình bày một số kỹ thuật kiểm soát các yếu tố sinh học I. Định nghĩa và phân loại yếu tố sinh học 1. Định nghĩa yếu tố sinh học Các yếu tố sinh học là các vi sinh vật (VSV) kể cả những VSV đã được thay đổi về di truyền, môi trường nuôi cấy tế bào và các ký sinh trùng có thể gây nhiễm trùng, dị ứng, nhiễm độc. Các yếu tố sinh học rất phổ biến trong môi trường tự nhiên, có thể được tìm thấy trong nước, đất, thực vật và động vật. Hầu hết các yếu tố sinh học là VSV. 2. Phân loại yếu tố sinh học - Phân loại theo đặc điểm cấu trúc của các yếu tố sinh học: + Sinh vật đơn bào & dưới tế bào (prokaryotae): bao gồm các vi khuẩn, prion, rickettsia, chlamydia và các mycoplasmas + Sinh vật đa bào (eukaryotae): gồm thực vật, động vật (arthropod – động vật chân đốt & helminth – giun sán), tảo, nấm, ký sinh trùng và protozoan - động vật nguyên sinh. - Phân loại theo môi trường tồn tại: + Trong nước + Trong đất + Trong không khí + Trong cơ thể sinh vật (gây bệnh ở động vật) 2.1. Các vi sinh vật 2.1.1. Vi khuẩn Vi khuẩn là những đơn bào không có màng nhân, hầu hết phát triển trong đất hoặc trong môi trường nuôi cấy dạng lỏng. Dưới những hoàn cảnh đặc biệt, một số loại vi khuẩn có thể biến đổi thành nha bào có khả năng chịu đựng với nóng, lạnh, khô, hóa chất và phóng xạ tốt hơn là bản thân vi khuẩn. Mỗi loại vi khuẩn có hình dạng và kích thước nhất định. Về hình thể người ta chia vi khuẩn làm 3 loại lớn: a. Các cầu khuẩn (Cocci): Là những vi khuẩn có hình cầu, mặt cắt của chúng có thể là những hình tròn hoặc hình bầu dục, hoặc hình ngọn nến. Đường kính trung bình khoảng 1m. Cầu khuẩn lại được chia làm nhiều loại như: đơn cầu, song cầu, tứ cầu, tụ cầu và liên cầu. b. Trực khuẩn (Bacillus): 1
Là những vi khuẩn hình que, đầu tròn hay vuông, kích thước các vi khuẩn gây bệnh thường gặp là bề rộng 1m, chiều dài 2-5 m. Một số loại trực khuẩn gây bệnh thường gặp như các vi khuẩn lao, thương hàn, lỵ, E.coli... c. Xoắn khuẩn (Spirochaet): Là những vi khuẩn có hình sợi lượn sóng và di động. Chiều dài các vi khuẩn loại này có thể tới 30 m. Trong loại này có 3 giống vi khuẩn quan trọng là Treponema (ví dụ xoắn khuẩn giang mai-Treponema pallidum), Leptospira và Borrelia. Ngoài những vi khuẩn có hình dạng điển hình trên còn có những loại vi khuẩn có hình thể trung gian: Trung gian giữa cầu khuẩn và trực khuẩn là cầu-trực khuẩn, như vi khuẩn dịch hạch, trung gian giữa trực khuẩn và xoắn khuẩn là phẩy khuẩn mà điển hình là phẩy khuẩn tả (Vibrio cholerae). 2.1.2. Vi rút (còn gọi là siêu vi trùng, siêu vi khuẩn hay siêu vi) Vi rút là một đơn vị sinh học nhỏ bé (kích thước từ 20-300nm), có khả năng biểu hiện những tính chất cơ bản của sự sống: - Gây nhiễm cho tế bào - Duy trì được nòi giống qua các thế hệ mà vẫn giữ tính ổn định về mọi đặc điểm sinh học của nó trong tế bào cảm thụ thích hợp. Đặc điểm cơ bản nhất để phân biệt vi rút với vi khuẩn là: - Vi rút chỉ chứa một trong hai loại acid nucleic (ADN hoặc ARN) - Vi rút sinh sản tăng lên theo cấp số nhân, còn vi khuẩn sinh sản theo kiểu phân đôi 2.1.3. Prion, một loại mầm bệnh mới đơn giản hơn vi rút (Virus-likeagents: Prions): Vào những năm 90 của thế kỷ XX, một tác nhân gây bệnh mới đã được phát hiện là prion. Prion là những protein không bình thường, nó đề kháng cao với nhiệt độ và phần lớn các hóa chất sát trùng. Prion xuất hiện trong các con bò điên (BSE) và gây lan truyền sang bò khác và gây bệnh cả cho người. Bệnh Creutzfeldt-Jakob (CJD) ở người cũng có các biểu hiện tương tự như bệnh bò điên. Đến 03-04-2005 trên toàn cầu đã có 154 người bị bệnh này và chỉ còn 5 người sống. Prion xuất hiện ở bò hoặc người đã kích thích một gen trong tế bảo thần kinh sản xuất một protein gần như prion làm cho não bị xốp và bị phá hủy, dẫn tới xuất hiện triệu chứng bệnh. 2
Hình ảnh “các lỗ hổng” là đặc điểm của các tổ chức bị nhiễm prion (tổ chức có cấu trúc lỗ rỗ như bọt biển). 2.1.4. Rickettsia, Chlamydia và Mycoplasma là những vi khuẩn ký sinh nội bào bắt buộc (trước đây xếp loại chúng vào nhóm VSV trung gian giữa vi khuẩn và vi rút) Rickettsia là những VSV bé hơn vi khuẩn nhưng lớn hơn vi rút. Chúng cũng ký sinh nội bào bắt buộc như vi rút, nhưng chúng có nhiều đặc điểm của vi khuẩn hơn. Chlamydia có những đặc điểm như Rickettsia nhưng bé hơn, là một tác nhân gây bệnh quan trọng (mắt hột, nhiễm trùng đường sinh dục tiết niệu). 2.1.5. Vi sinh vật trong môi trường a. Vi sinh vật trong đất: Đất là môi trường quan trọng đối với một số VSV và đất có một số điều kiện cần thiết cho VSV phát triển. Trong các hạt bụi đất lại có cả nước, không khí, chất vô cơ và cả chất hữu cơ tạo thành một loại môi trường thiên nhiên cho sự phát triển của VSV. Nước trong đất là những dung dịch muối loãng trong đó có chứa những thức ăn có ni tơ, những thức ăn vô cơ cần thiết cho sự phát triển của VSV, đồng thời cũng chứa một số chất hữu cơ tan trong nước, các chất hữu cơ này luôn luôn phân giải tạo thành các chất cần thiết cho VSV phát triển. Đất còn bị ô nhiễm phân và các chất bài tiết của người và động vật với mức độ khác nhau. Từ đất, VSV gây bệnh có thể lây sang cơ thể người và động vật. Đường lây chủ yếu là gián tiếp do sự ô nhiễm của đất bẩn nhất là vùng có liên quan đến chất thải công nghiệp, chất thải sinh hoạt, chất thải từ các lò mổ, bệnh viện... b. Vi sinh vật trong nước: Vi sinh vật có thể phát triển trong nước vì VSV chỉ sinh sản trong điều kiện ẩm ướt. VSV trong nước có thể từ đất mà ra hoặc từ không khí theo bụi chìm xuống nước. Nước sông, ao, hồ là những nguồn chứa VSV rất nguy hiểm, nhất là nguồn nước bị nhiễm VSV gây bệnh có khả năng lây lan như vi khuẩn Salmonella, Shigella, Vibrio cholerae.. c. Vi sinh vật trong không khí: Không khí là môi trường không có chất dinh dưỡng cho VSV phát triển thêm vào đó lại có ánh sáng mặt trời càng làm cho VSV ít có khả năng nhân lên và tồn tại 3
lâu trong không khí. Trong không khí ngoài bụi ra còn có vi khuẩn, vi rút, ký sinh trùng... Một số VSV gây bệnh đường hô hấp như vi khuẩn lao, trực khuẩn bạch hầu, liên cầu tan máu nhóm A, tụ cầu vàng, vi rút cúm, sởi... từ bệnh nhân, từ người bệnh không triệu chứng bài tiết ra không khí và làm lây lan từ người này sang người khác chủ yếu là hình thức gián tiếp. d. Vi sinh vật thường ký sinh ở cơ thể người - Các VSV trên da và niêm mạc: ở da chủ yếu là cầu khuẩn Gram dương điển hình là các tụ cầu và các trực khuẩn Gram dương. - Vi sinh vật ký sinh ở đường tiêu hóa: Ở miệng: trong miệng có bã thức ăn kèm theo nhiệt độ thích hợp là điều kiện thuận lợi cho một số VSV phát triển như tụ cầu, liên cầu, trực khuẩn sữa, trực khuẩn E.coli, xoắn khuẩn...; Trong dạ dày: trong dạ dày bình thường có pH thấp nên rất ít VSV phát triển mà chủ yếu là những vi khuẩn từ miệng vào hay có một loại xoắn khuẩn là Helicobacter có khả năng phát triển trong môi trường acid gây viêm loét dạ dày, tá tràng...; Ở ruột: ruột già có khoảng 70% E.coli rồi đến trực khuẩn Proteus, cầu khuẩn đường ruột, trực khuẩn có vỏ sinh hơi và một số vi khuẩn kỵ khí. - Vi sinh vật ở đường hô hấp: Ở mũi: có nhiều trực khuẩn giả bạch hầu và tụ cầu đặc biệt là tụ cầu vàng; Ở họng mũi: ở hầu thì VSV về chủng loại và số lượng khá phong phú do từ miệng lan truyền như phế cầu, H.influenzae...; Ở khí quản và phế quản: thường không có VSV do có niêm dịch và đại thực bào. - Vi sinh vật ở bộ máy sinh dục, tiết niệu: trong điều kiện bình thường chỉ có bên ngoài bộ máy sinh dục, tiết niệu có VSV. Nam giới thường có Mycobacterium smegmatis; lỗ niệu đạo có tụ cầu, trực khuẩn Gram âm. Nữ giới có thể có tụ cầu, trực khuẩn giả bạch hầu, cầu khuẩn đường ruột, trực khuẩn E.coli và thường không có VSV gây bệnh. - Vi sinh vật ở niêm mạc mắt: thường thấy trực khuẩn niêm mạc hoặc tụ cầu da. - Vi sinh vật ở bộ máy tuần hoàn và phủ tạng: bình thường không có VSV. 2.2. Ký sinh trùng Là những sinh vật chiếm sinh chất của các sinh vật khác đang sống để tồn tại và phát triển. Thí dụ gium móc hút máu ở thành ruột người. Việt Nam có gần đầy đủ các loại ký sinh trùng y học mà trên thế giới có như: 2.2.1. Giun: Gồm các loại giun như giun đũa, giun tóc, giun móc, giun mỏ, giun lươn, giun kim, giun chỉ bạch huyết, giun xoắn, giun đầu gai, giun đũa chó... Nhưng phổ biến nhất vẫn là các loại giun đường tiêu hóa. 2.2.2. Sán lá: Sán lá gan nhỏ có rải rác khắp các tỉnh miền Bắc, miền Trung và miền Nam. Gần đây nhiều ổ bệnh sán lá gan lớn, sán lá phổi cũng đã được phát hiện ở nhiều tỉnh trên cả nước. Ngoài ra còn có các loại sán lá khác như sán lá ruột. 2.2.3. Sán dây: Các loại sán dây lợn, sán dây bò, sán chó... đặc biệt là bệnh ấu trùng sán dây lợn cũng có một tỷ lệ đáng kể trong các loại giun sán nói chung. 2.2.4. Đơn bào: - Amip: amip ở ruột, ở nội tạng, ở răng miệng, ở mắt... 4
- Trùng roi: trùng roi đường tiêu hóa, đường sinh dục-tiết niệu, trùng roi đường máu và nội tạng - Trùng lông 2.2.5. Ký sinh trùng sốt rét: Ở nước ta có các loại ký sinh trùng sốt rét ký sinh ở người là P. Falciparum, P.vivax, P.malariae, P. Ovale nhưng chủ yếu gặp hai loại P. Falciparum, P.vivax. 2.2.6. Vi nấm ký sinh: Có hàng chục loại vi nấm ký sinh và gây bệnh cho người bao gồm nấm ngoại ký sinh (ở da, tóc, móng, hốc tự nhiên của cơ thể) và nấm nội ký sinh (ở máu và nội tạng). 2.2.7. Tiết túc gây bệnh và truyền bệnh: Có hàng trăm loại tiết túc liên quan đến y học đã được phát hiện. Trong đó có loại truyền bệnh, có loại gây bệnh, có loại vừa truyền bệnh vừa gây bệnh. - Muỗi: gồm muỗi truyền sốt rét, muỗi truyền viêm não, muỗi truyền sốt xuất huyết, muỗi truyền giun chỉ bạch huyết, muỗi cát truyền trùng roi đường máu và nội tạng Leishmania. - Ruồi, nhặng truyền các bệnh ký sinh trùng đường tiêu hóa - Bọ chét truyền dịch hạch - Ve truyền bệnh viêm não, gây bệnh tê liệt do ve - Rệp truyền bệnh sốt phát ban II. Cơ chế tác động đến sức khỏe con người 1. Cơ chế tác động của VSV đến sức khỏe con người 1.1. Những vấn đề hiện nay của VSV 1.1.1. Gây các bệnh truyền nhiễm và gây đại dịch VSV là căn nguyên của các bệnh truyền nhiễm. Hiện nay bệnh truyền nhiễm vẫn là vấn đề lớn trong bệnh tật của thế giới. Các bệnh nhiễm vi rút như cúm, sởi, viêm gan, Dengue xuất huyết... vẫn là vấn đề toàn cầu vì hiện nay chúng ta vẫn chưa có đầy đủ thuốc đặc trị chống nhiễm vi rút. Còn vắc xin là biện pháp rất có ý nghĩa quyết định nhưng nhiều loại bệnh do vi rút vẫn chưa có vác xin hữu hiệu. Ngoài những bệnh nhiễm vi rút đã có từ lâu, gần đây còn xuất hiện một số bệnh vi rút mới như HIV/AIDS, Ebola, bò điên, cúm gà, Hantavirus... Riêng HIV/AIDS đang gây đại dịch toàn cầu và là vấn đề nổi cộm của toàn thế giới. Gần đây ở nhiều nước (trong đó có Việt Nam) xuất hiện một loại dịch viêm phổi cực kỳ nguy hiểm (SARS) do một loại vi rút mới giống như Corionaviridae và gọi là vi rút SARS-COV. Tuy chưa lây lan toàn cầu và số người nhiễm khoảng 8000 người, nhưng tỷ lệ tử vong khá cao (gần 10%) và đã gây ảnh hưởng lớn đến kinh tế và an ninh thế giới. Hiện nay dịch cúm gia cầm đang lây lan mạnh ở Châu Á sang Châu Âu và WHO cảnh báo có thể gây thành đại dịch cúm ở người. Bên cạnh các bệnh truyền nhiễm cũ, thì gần đây còn nổi lên một số bệnh truyền nhiễm mới nổi như do E.coli gây tiêu chảy, xuất huyết tiêu hóa và tiết niệu (do nhóm EHEC) hoặc gây viêm loét dạ dày do Helicobacter pylori. Vi khuẩn này còn là căn 5
nguyên dây ung thư dạ dày. Một số nước nam Á còn xuất hiện một týp vi khuẩn tả mới là V.cholerae 0139 khác với typ V.cholerae 01 vẫn gây dịch ở nhiều nước trên thế giới. 1.1.2. Vi khuẩn kháng kháng sinh Là một vấn đề nổi cộm của các nước đang và đã phát triển. Các vi khuẩn là căn nguyên thường gặp nhất cũng là những vi khuẩn kháng thuốc mạnh nhất như tụ cầu vàng, trực khuẩn mủ xanh và các trực khuẩn đường tiêu hóa. 1.1.3. Vi sinh vật mà đặc biệt vi rút gây khối u và gây ung thư Hiện nay có nhiều bằng chứng vi rút gây ung thư ở người như bệnh leucose do HTLV-I, ung thư vòm họng do EBV, ung thư gan do HBV, HCV... Vi khuẩn H.pylori được WHO coi là nguyên nhân số một gây ung thư dạ dày. 1.1.4. Sự ô nhiễm môi trường trên toàn cầu, đặc biệt là sự ô nhiễm các nguồn nước và đất cũng gây ra sự ô nhiễm các VSV gây bệnh nhất là các VSV gây bệnh tiêu chảy và nhiễm độc thức ăn. 1.2. Cơ chế tác động của VSV đến sức khỏe con người 1.2.1. Nhiễm trùng Vi sinh vật là căn nguyên của các bệnh nhiễm trùng. Nhiễm trùng là sự xâm nhập và sinh sản trong mô của các VSV gây bệnh dẫn tới sự xuất hiện hoặc không xuất hiện bệnh nhiễm trùng. Tùy vào mức độ nhiễm trùng, người ta chia thành các hình thái nhiễm trùng sau: - Bệnh nhiễm trùng: VSV gây ra các rối loạn cơ chế điều hòa của cơ thể, dẫn đến xuất hiện các dấu hiệu nhiễm trùng rõ rệt (như sốt, đau) và tìm thấy các VSV gây bệnh trong bệnh phẩm. Bệnh nhiễm trùng có 2 loại: cấp tính (triệu chứng bệnh rõ rệt và thường tồn tại trong thời gian ngắn, sau đó bệnh nhân khỏi hoặc tử vong) và mãn tính ( bệnh kéo dài, triệu chứng không dữ dội, do các VSV ký sinh bên trong tế bào như bệnh phong, giang mai...) - Nhiễm trùng thể ẩn: người bị nhiễm trùng không có dấu hiệu lâm sàng. Người ta thường không tìm thấy VSV gây bệnh trong bệnh phẩm, nhưng có thể có những thay đổi về công thức máu. Hình thái nhiễm trùng này không nguy hiểm cho bệnh nhân nhưng có thể là nguồn lây bệnh. - Nhiễm trùng tiềm tàng: VSV gây bệnh tồn tại ở một số cơ quan nào đó của cơ thể. Ví dụ trong thời niên thiếu, gần 100% trẻ em bị thủy đậu do vi rút Herpes. Tuy Thủy đậu đã khỏi nhưng vi rút này vẫn cư trú ở hạch thần kinh giao cảm, khi bị suy giảm miễn dịch (như bị HIIV/AIDS..) thủy đậu –Zona lại xuất hiện. - Nhiễm trùng chậm: loại nhiễm trùng này do một số vi rút. Thời gian ủ bệnh thường kéo dài ví dụ HIV thời gian ủ bệnh kéo dài 7-10 năm. 1.2.2. Độc lực của VSV: Độc lực là mức độ của khả năng gây bệnh của VSV hay cơ chế gây bệnh của VSV là phụ thuộc vào yếu tố độc lực. Độc lực của VSV gồm nhiều yếu tố. Mỗi VSV có một số yếu tố độc lực quyết định. Khi nói tới độc lực của VSV phải đề cập tời đối tượng cụ thể mà VSV đó gây bệnh. Nhiều VSV chỉ gây bệnh cho một loại động, thực 6
vật nào đó. Đa số VSV gây bệnh cho người không gây bệnh cho động vật và ngược lại. Tuy nhiên cũng có một số VSV gây bệnh cho cả hai như vi khuẩn dịch hạch. Than, Brucella... nhưng mức độ nặng nhẹ không giống nhau. Các yếu tố độc lực của VSV gồm: a. Sự bám vào tế bào: Bám vào tế bào là điều kiện đầu tiên để VSV có thể xâm nhập vào mô và gây nhiễm trùng. Một số ví dụ điển hình của sự bám đặc hiệu vi khuẩn bào tế bào là Streptococcus pyogenes định cư chủ yếu ở họng miệng và là tác nhân chính gây viêm họng; Streptococcus salivarius định cư chủ yếu ở lưỡi và rất ít ở bề mặt răng. b. Sự xâm nhập và sinh sản của VSV Xâm nhập và sinh sản là các yếu tố quyết định của sự nhiễm trùng. Vi rút và các vi khuẩn ký sinh nội bào bắt buộc chỉ gây bệnh được khi sinh sản bên trong tế bào. Nhiều vi khuẩn, dù không ký sinh nội bào bắt buộc, nhưng để gây nhiễm trùng chúng cũng phải xâm nhập vào mô. Salmonella bắt đầu sự xâm nhập bằng cách dính chặt vào diềm bàn chải ruột và các vi nhung mao bắt đầu thoái hóa. Khi vi khuẩn này xâm nhập vào tế bào, sự thoái hóa xảy ra nhiều hơn và tạo thành những không bào chứa đựng một hoặc nhiều vi khuẩn. Ngược lại với sự chui vào trong tế bào chủ của các vi khuẩn đã nêu trên, các vi khuẩn gây bệnh bằng ngoại độc tố như vi khuẩn tả, vi khuẩn ho gà, ETEC (Enterotoxigenic E.Coli) đã không xâm nhập vào tế bào. Chúng làm tổn hại màng tế bào, sinh sản trên màng nhày niêm mạc, sản xuất và tiết ra ngoại độc tố, các ngoại độc tố này thấm vào tế bào và gây ra những tác dụng đặc hiệu nghiêm trọng cho cơ thể. c. Độc tố: Độc tố là những chất độc của VSV để gây bệnh. Nó gồm 2 loại nội và ngoại độc tố. - Nội độc tố là những chất độc gắn ở vách vi khuẩn Gram âm, bản chất hóa học là lipopolysaccharid (LPS), thường có ở các vi khuẩn Gram âm như Salmonella, Shigella... Nội độc tố chịu được nhiệt độ sôi và không bị phân hủy bởi protease; tính kháng nguyên yếu và không sản xuất được thành vac xin - Ngoại độc tố là những chất độc do vi khuẩn tiết ra môi trường; bản chất hóa học là protein nên không chịu được nhiệt độ sôi và protease; tính kháng nguyên tốt và có thể sản xuất thành vac xin; có độc lực rất cao (cao hơn nội độc tố). Ngoại độc tố có thể do cả vi khuẩn Gram dương (bạch hầu, uốn ván, hoại thư) và vi khuẩn Gram âm (ho gà, tả ETEC của E.coli) tạo ra. d. Enzym ngoại bào Vi khuẩn có những enzym ngoại bào có vai trò độc lực và có liên quan đến khả năng gây bệnh. Nhưng bản chất của chúng rất ít độc tính. Ví dụ enzym Hyaluronidase được coi là yếu tố xâm nhập, nó phân hủy acid hyaluronic của tổ chức liên kết để cho vi khuẩn xâm nhập sâu hơn vào mô. e. Một số kháng nguyên bề mặt có tác dụng chống thực bào 7
- Kháng nguyên vỏ: vỏ của một số vi khuẩn (như phế cầu, liên cầu, dịch hạch...) có tác dụng chống lại sự thực bào bằng cách bão hòa sự opsonin hóa nên đã giúp cho vi khuẩn tồn tại và gây bệnh. - Kháng nguyên bề mặt: vi khuẩn thương hàn có kháng nguyên Vi (virulence) là yếu tố chống thực bào, giúp cho vi khuẩn thương hàn phát triển bên trong tế bào bạch cầu. Vi khuẩn lao có cấu trúc lớp vách đặc biệt (bao gồm nhiều yếu tố sợi và sáp), tạo nên sự đề kháng cao với thực bào. Do vậy vi khuẩn lao có thể sinh sản trong các tế bào thực bào và gây bệnh. f. Các phản ứng quá mẫn (hypersensitivity) Phản ứng quá mẫn là cơ chế bệnh sinh của một số bệnh nhiễm trùng. Quá mẫn là những phản ứng miễn dịch có hại cho cơ thể. Quá mẫn trong nhiễm trùng là do một số lymphokin (TNF, IL6...) gây nên shock nhiễm trùng, điển hình là shock do nội độc tố. g. Độc lực của vi rút Độc lực của vi rút là tập hợp của nhiều yếu tố giúp cho vi rút nhân lên nhanh và gây tổn hại tế bào. Cũng giống như với vi khuẩn, độc lực của vi rút bao gồm các yếu tố bám, xâm nhập và nhân lên gây hủy hoại tế bào dẫn đến biểu hiện của các bệnh nhiễm vi rút. Ngoài ra vi rút gây bệnh là do tổn hại tế bào do vi rút bám và trong quá trình nhân lên của nó, nên độc lực của vi rút còn bao gồm các yếu tố sau: - Vi rút bám trên màng tế bào cảm thụ, làm ảnh hưởng đến chức năng của màng này và gây ra sự suy thoái chức năng tế bào. - Vi rút ngăn cản sự sinh tổng hợp của các đại phân tử của tế bào để phục vụ cho sự nhân lên của nó - Vi rút làm thay đổi tính thấm của lysosom tế bào và có thể dẫn tới sự giải phóng các enzym. - Các tiểu thể của vi rút trong tế bào đã phá hủy cấu trúc và chức năng tế bào, gây chết tế bào. - Vi rút gây ra biến dạng nhiễm sắc thể - Vi rút gây ung bướu, gây chuyển dạng tế bào, loạn sản tế bào. h. Sự né tránh đáp ứng miễn dịch Sự phát triển có tính chất biến hóa của VSV đã xuất hiện các VSV chống lại hệ thống bảo vệ của cơ thể, nói đúng hơn là cơ thể đã để lọt lưới các biến chủng VSV né tránh được hệ thống phòng ngự của cơ thể do vậy chúng tồn tại để gây bệnh - Sự ẩn dật của VSV: VSV chui vào tế bào để tránh tác dụng của kháng thể và kháng sinh. Vi khuẩn lao, hủi ký sinh bên trong tế bào, một số vi rút chui vào tế bào và gắn ADN của chúng vào nhiễm sắc thể. - Vi khuẩn tiết ra các yếu tố ngăn cản hệ thống bảo vệ của cơ thể. Tụ cầu vàng tiết ra protein A bao xung quanh tế bào vi khuẩn, ngăn cản tác dụng của kháng thể. - Sự thay đổi kháng nguyên của VSV, điển hình như vi rút cúm và HIV đã hạn chế tác dụng của miễn dịch đặc hiệu. 8
- Các VSV đã tấn công hệ thống miễn dịch. Ví dụ vi rút sởi và HIV đã đánh vào các tế bào hệ miễn dịch dẫn tới suy giảm miễn dịch. Nhiều vi rút trước đây chỉ gây bệnh cho động vật, đã biến dị, trở nên gây bệnh cả cho người, một số đã gây thành dịch nguy hiểm như HIV, SARS, cúm gia cầm... 1.3. Đường lây truyền bệnh VSV gây bệnh từ môi trường bên ngoài hay từ cơ thể bị bệnh lây truyền sang cơ thể lành có thể bằng con đường trực tiếp, gián tiếp hoặc thông qua môi giới trung gian là côn trùng tiết túc. Lây bằng con đường tiếp xúc trực tiếp như bệnh lậu, giang mai, AIDS... do quan hệ tình dục mà VSV từ người bệnh truyền sang người lành một cách trực tiếp và là con đường ngắn nhất. Lây bệnh gián tiếp qua môi trường trung gian như không khí, nước, thức ăn, dụng cụ sinh hoạt... VSV vào người lành rồi gây bệnh. Lây bệnh bằng con đường thông qua côn trùng tiết túc, tức là VSV từ vật chủ hay môi trường bên ngoài qua côn trùng tiết túc (bọ chét, chấy, rận, muỗi...) rồi từ côn trùng tiết túc, VSV mới xâm nhiễm vào người lành mà gây bệnh như dịch hạch, sốt xuất huyết... Đường xâm nhập của VSV vào cơ thể rất quan trọng với sự phát triển của bệnh truyền nhiễm. Hình sau đây minh họa các đường lây truyền của VSV: Trực tiếp Gián tiếp
2. Cơ chế tác động của ký sinh trùng đến sức khỏe con người 2.1. Nguồn ký sinh trùng Là môi trường đảm bảo cho ký sinh trùng tồn tại. Môi trường có thể là đất, nước, thực phẩm/thức ăn... hoặc là một vật chủ vĩnh viễn đang chứa ký sinh trùng. Nguồn ký sinh trùng có thể từ: - Người: ký sinh trùng mang tính chất đặc hiệu của người, đó là trường hợp bệnh chỉ riêng ở người. Ví dụ bệnh sốt rét do Plasmodium, bệnh do Trichomonas vaginalis. - Loài thú: những bệnh mà người và thú cùng mắc phải thì thú là nguồn bệnh chủ yếu. Có thể nguồn là từ các loại thú nuôi gần người như bệnh sán dây lợn, bệnh sán dây bò. Có thể nguồn từ thú hoang dã ví dụ bệnh Leishmania ở loài gậm nhấm. - Đất: đất có thể chứa nhiều mầm bệnh ký sinh trùng như trứng giun đũa, trứng giun tóc,, ấu trùng giun móc/mỏ, một số nấm như nấm da, Cryptococcus.. - Thực phẩm/thức ăn: thực phẩm cũng có thể chứa nhiều mầm bệnh ký sinh trùng như + Bào nang amips E.histolytica có trong rau, nước + Nang trùng sán lá gan nhỏ Clonorchis sinensis + Nang trùng sán lá phổi Paragonimus westermani có trong cua đá, tôm + Ấu trùng sán dây lợn Toenia solium có trong thịt lợn 2.2. Điều kiện lan tràn của các bệnh ký sinh trùng Do điều kiện tự nhiên và điều kiện sinh hoạt của vật chủ mà tùy theo từng vùng các loại ký sinh trùng có mức độ phổ biến khác nhau. Bệnh ký sinh trùng có khả năng lan tràn khuếch tán từ vùng này sang vùng khác. 2.2.1. Các hình thức khuếch tán - Khuếch tán chủ động: là hình thức khuếch tán đơn giản. Bản thân ký sinh trùng tự di chuyển như muỗi bay, chấy rận bò... Cách lan tràn này nói trung hạn chế trong phạm vi hẹp. - Khuếch tán thụ động: sự khuếch tán này thể hiện qua nhiều phương thức như gió làm muỗi bay đi xa hơn, nước lũ có thể cuốn trôi bọ gậy của muỗi sốt rét từ rừng núi về đồng bằng; nhờ các phương tiện giao thông vận tải mà các loại muỗi, rệp, ve... có thể di chuyển từ địa phương này đến địa phương khác. 2.2.2. Điều kiện truyền bệnh của ký sinh trùng Ký sinh trùng cần có những điều kiện thích hợp đề phát triển, sinh sản và tồn tại. Các điều kiện đó là: - Vật chủ: ký sinh trùng cần có vật chủ đầy đủ và thích hợp nếu không chúng sẽ bị tiêu diệt. Bệnh sốt rét muốn lưu hành ở một địa phương nào thì địa phương đó phải có bệnh nhân sốt rét để dự trữ ký sinh trùng cho muỗi đốt, phải có muỗi có khả năng truyền bệnh sốt rét (muỗi Anopheles) để đem ký sinh trùng từ người bệnh sang người lành. - Điều kiện khí hậu và địa lý: có ảnh hướng rõ rệt đến bệnh ký sinh trùng. Nhiệt độ dưới 16oC kéo dài thì ký sinh trùng sốt rét Plasmodium falciparum sẽ không phát triển 10
được trong muỗi, trong khí đó ký sinh trùng sốt rét Plasmodium vivax vẫn có thể phát triển trong muỗi được. Nói chung khí hậu nóng, ẩm của các vùng nhiệt đới rất thích hợp cho sự tồn tại của ký sinh trùng. - Điều kiện sinh hoạt của cộng đồng: điều kiện sống và tập quán vệ sinh của cộng đồng là một yếu tố vô cùng quan trọng đối với sự lan tràn của các bệnh ký sinh trùng. Ăn uống thiếu thốn, nơi ở chật chội, chen chúc, tinh thần luôn bị căng thẳng, duy trì nhiều tập quán không hợp vệ sinh... đều là những yếu tố thuận lợi cho các dịch bệnh ký sinh trùng phát triển. Người mắc các bệnh giun đũa, giun tóc, giun móc/mỏ là do còn tập quán sử dụng phân tươi trong canh tác. Người mắc các bệnh sán lá gan, sán là phổi là do có tập quán ăn gỏi cá, ăn cua nướng... 2.3. Đường xâm nhập: Ký sinh trùng có thể xâm nhập vào cơ thể vật chủ qua các đường: - Đường tiêu hóa: hầu hết các bệnh giun sán (giun đũa, giun tóc, sán dây, sán lá...), đơn bào đường ruột (amip, trùng lông, trùng roi Giardia lamblia...) để xâm nhập vào cơ thể bằng con đường này. - Qua da: muỗi truyền sốt rét, giun chỉ, viêm não. Ấu trùng giun móc/mỏ xuyên qua da. - Đường hô hấp: một số loại vi nấm - Đường sinh dục: trùng roi đường sinh dục-tiết niệu T. Vaginalis - Qua nhau thai: bệnh Toxoplasma gondii hoặc sốt rét bẩm sinh. 2.4. Các bệnh ký sinh trùng phổ biến Các bệnh ký sinh trùng phổ biến hoặc gây nhiều tác hại ở Việt Nam là: 2.4.1. Giun sán đường tiêu hóa: Đây là những loại ký sinh trùng phổ biến nhất ở Việt Nam. Tùy từng cộng đồng tỷ lệ nhiễm bệnh có thể từ 30-80%, nhất là ở các vùng nông thôn đồng bằng. Trong số các bệnh giun sán đường tiêu hóa thì phổ biến nhất là giun đũa rồi tới giun móc/mỏ, giun tóc. Có những bệnh tuy tỷ lệ nhiễm thấp nhưng khi mắc thì ảnh hưởng tới sức khỏe lại rất nghiêm trọng như ấu trùng sán dây lợn, bệnh giun xoắn.. 2.4.2. Bệnh sốt rét: Việt Nam có địa hình phức tạp, nhiều rừng, đồi núi, thời tiết khí hậu lại nắng nóng mưa nhiều nên bệnh sốt rét có khả năng lây truyền quanh năm. Chương trình quốc gia phòng chống sốt rét ước tính Việt Nam có khoảng gần 40 triệu người sống trong vùng sốt rét lưu hành trong đó có khoảng 15 triệu người sống trong vùng sốt rét lưu hành nặng. Vì vậy bệnh sốt rét vẫn còn là mối nguy cơ cao cho nhiều cộng đồng sống trên hai phần ba lãnh thổ nước ta. 2.4.3. Bệnh giun chỉ bạch huyết: Tuy tỷ lệ nhiễm bệnh thấp nhưng phân tán ở nhiều địa phương thuộc các tỉnh đồng bằng, trung du miền núi và ven biển. Bệnh thường khu trú thành từng điểm nhỏ, thành từng thôn, từng xã chứ không có tỷ lệ đồng đều như các bệnh giun khác. 2.4.4. Bệnh đơn bào đường tiêu hóa: 11
Đơn bào đường tiêu hóa ở Việt Nam thường do amip E.histolytica và trùng roi G.lamblia, gây nên. Bệnh gặp ở nhiều cộng đồng, ở vùng nông thôn và đô thị trên khắp cả nước, có thể gây thành dịch. 2.4.5. Bệnh trùng roi đường sinh dục-tiết niệu Bệnh do T.vaginalis gây nên, gặp cả ở nam và nữ nhưng chủ yếu gây nhiều phiền phức và tác hại cho phụ nữ, nhất là những người làm nghề mại dâm hoặc phụ nữ sống trong điều kiện nghèo, vệ sinh kém. 2.4.6. Các bệnh giun sán nội tạng Gồm bệnh sán lá gan, ấu trùng sán dây lơn, sán lá phổi... thường gây các thể bệnh nặng và khó chữa. III. Kỹ thuật phát hiện và đo lường các yếu tố sinh học 1. Các kỹ thuật chẩn đoán VSV Kết quả xét nghiệm VSV có giá trị trong chẩn đoán căn nguyên bệnh nhiễm trùng. Chẩn đoán VSV là xác định nguyên nhân (vi khuẩn gây bệnh) hay hậu quả (đáp ứng miễn dịch của cơ thể) của sự nhiễm khuẩn. Có hai phương pháp chẩn đoán VSV bệnh nhiễm trùng: chẩn đoán trực tiếp và gián tiếp. 1.1. Chẩn đoán vi khuẩn gây bệnh 1.1.1. Chẩn đoán trực tiếp Là tìm vi khuẩn gây bệnh trong cơ thể người bệnh. Có thể tìm được vi khuẩn bằng hai cách khác nhau: chẩn đoán nhanh và nuôi cấy xác định. Tùy theo từng loại bệnh, tính chất cấp tính hay khả năng gây dịch và tình trạng trang thiết bị của phòng xét nghiệm mà áp dụng cả hai hay chỉ dừng lại ở chẩn đoán nhanh (bằng nhuộm soi đơn giản). Các bước chính trong phương pháp chẩn đoán trực tiếp là a. Lấy bệnh phẩm: Bệnh phẩm là những vật phẩm lấy từ người bệnh để tìm vi khuẩn gây bệnh. Vì vậy tùy từng loại bệnh mà lấy bệnh phẩm khác nhau. Bệnh phẩm có thể là phân (ở các nhiễm khuẩn đường ruột), nước tiểu (ở các nhiễm khuẩn đường tiết niệu), mủ (ví dụ ở vết thương), máu (ở nhiễm khuẩn máu), các chất dịch (ví dụ dịch não tủy trong viêm màng não...). Lấy bệnh phẩm là khâu đầu tiên của chuỗi các công việc xét nghiệm; nếu lấy bệnh phẩm không đúng, mọi nỗ lực xét nghiệm ở giai đoạn sau sẽ trở nên vô ích. Để lấy bệnh phẩm đúng (khả năng có chứa vi khuẩn gây bệnh cao), phải đảm bảo đúng 3 nguyên tắc khi lấy bệnh phẩm là đúng chỗ (vị trí có chứa vi khuẩn và khi khuẩn đang phát triển), đúng lúc (đúng thời điểm có nhiều vi khuẩn như trước khi dùng kháng sinh), đảm bảo kỹ thuật vô trùng. Bệnh phẩm lấy xong cần được chuyển nhanh nhất tới phòng xét nghiệm. Nếu cần phải bảo quản bệnh phẩm ở môi trường và nhiệt độ thích hợp (để vi khuẩn không bị chết cho đến khi nuôi cấy). b. Nhuộm, soi (chẩn đoán nhanh) 12
- Làm tiêu bản nhuộm từ bệnh phẩm để tìm vi khuẩn, dựa vào: hình thể, tính chất bắt màu, kích thước và cách sắp xếp; đánh giá các loại tế bào và mối quan hệ giữa vi khuẩn với các tế bào này (vi khuẩn nằm trong hay ngoài tế bào). - Làm tiêu bản soi tươi bệnh phẩm để tìm vi khuẩn dựa vào tính chất di động của nó. Kết quả nhuộm soi thường chỉ có giá trị chẩn đoán sơ bộ và định hướng cho nuôi cấy. Nhưng trong một số trường hợp có giá trị chẩn đoán quyết định như chẩn đoán bệnh giang mai, hoặc bệnh lậu bằng nhuộm soi trực tiếp bệnh phẩm đường sinh dục. Trong chẩn đoán một số bệnh có giá trị tương đối cao như nhuộm hạt nhiễm sắc chẩn đoán bệnh bạch hầu, chẩn đoán bệnh dịch hạch bằng nhuộm bệnh phẩm hạch. Đấy là phương pháp đơn giản, dễ thực hiện, không yêu cầu trang thiết bị phức tạp, rẻ tiền và nhanh có kết quả, vì vậy có thể áp đụng được ở các tuyến y tế cơ sở. Ngày nay người ta còn sử dụng trong chẩn đoán nhanh một số kỹ thuật sau: - Kỹ thuật di truyền phân tử, như PCR (polymease chain reaction) để phát hiện gien đặc thù của VSV. - Kỹ thuật miễm dịch để phát hiện kháng nguyên của VSV, như huỳnh quang trực tiếp, ELISA, ngưng kết thụ động... Các phương pháp chẩn đoán nhanh đặc biệt quan trọng với các bệnh gây dịch như tả, bạch hầu, cúm gia cầm, SARS... c. Nuôi cấy - Phân lập: là tách biệt vi khuẩn gây bệnh từ bệnh phẩm. Tùy loại bệnh phẩm và loại vi khuẩn mà người ta sử dụng loại môi trường phân lập thích hợp. Môi trường thạch đĩa (thạch máu, thạch thường...) được sử dụng để cấy phân vùng nhằm tách biệt vi khuẩn. Môi trường phân lập là môi trường nuôi cấy, ngoài chất dinh dưỡng thường có thêm hóa chất đặc biệt, có tác dụng ức chế tạp khuẩn hay kích thích chọn lọc vi khuẩn cần tìm phát triển. Dựa vào tính chất khuẩn lạc (hình dạng, màu sắc, độ lớn) hoặc/và tính chất nuôi cấy khác nhau mà nhận biết và tách biệt được vi khuẩn cần tìm thành dòng vi khuẩn thuần nhất. - Tăng sinh: đối với bệnh phẩm có ít vi khuẩn (ví dụ máu), người ta phải tăng sinh bằng cấy vào môi trường kích thích sự phát triển. d. Xác định Phải dựa vào nhiều đặc điểm khác nhau để xác định vi khuẩn. - Xác định tính chất sinh học: bằng cách nuôi cấy vi khuẩn thuần nhất vào các môi trường khác nhau. Môi trường xác định tính chất hóa sinh có chứa những hóa chất đặc biệt để xác định khả năng chuyển hóa, sinh enzym, tạo sản phẩm chuyển hóa... của vi khuẩn. - Xác định tính chất kháng nguyên (định typ huyết thanh): dùng kháng thể đã biết (kháng huyết thanh mẫu) để xác định kháng nguyên (thân, lông, vỏ) vủa vi khuẩn dựa vào phản ứng kết hợp kháng nguyên-kháng thể đặc thù. Vì vậy xác định vi khuẩn bằng cách này có độ chính xác cao. 13
- Xác định tính chất ly giải bởi phage (định typ ly giải): dùng phage đã biết, xác định nó có ly giải vi khuẩn hay không. Cách xác định này có độ chính xác cao, song khó có chủng phage mẫu - Xác định khả năng gây bệnh thực nghiệm: bằng cách tiêm truyền cho súc vật thí nghiệm (như chuột lang, thỏ, chuột nhắt trắng), theo dõi diễn bệnh và tìm tổn thương điển hình trên súc vật thí nghiệm. 1.1.2. Chẩn đoán gián tiếp: là tìm kháng thể trong huyết thanh người bệnh a. Nguyên tắc Dựa vào kháng nguyên (mẫu) đã biết trước và bằng các phản ứng kết hợp kháng nguyên-kháng thể đặc hiệu để tìm kháng thể. Thông qua sự có mặt của kháng thể mà kết luận sự có mặt của kháng nguyên-vi khuẩn gây bệnh. b. Các bước tiến hành - Lấy bệnh phẩm: lấy máu tĩnh mạch (khoảng 3 ml), cho vào ống nghiệm khô, để máu đông, li tâm lấy huyết thanh và xử lý. - Làm phản ứng huyết thanh: + Huyết thanh bệnh nhân được pha loãng thành nhiều nồng độ khác nhau + Hai mẫu huyết thanh I và II cùng được tiến hành làm phản ứng trong cùng điều kiện. + Xác định hiệu giá kháng thể là độ huyết thanh pha loãng nhất mà ở đó phản ứng kết hợp kháng nguyên-kháng thể còn xảy ra (+). + Xác định động lực kháng thể: so sánh hiệu giá kháng thể của 2 mẫu huyết thanh I và II và sự gia tăng hiệu giá kháng thể lần II so với lần I ít nhất là gấp 2 lần. Khi có động lực kháng thể thì kết luận được người bệnh bị nhiễm khuẩn. 1.2. Chẩn đoán vi rút gây bệnh 1.2.1. Chẩn đoán trực tiếp a. Bệnh phẩm để chấn đoán trực tiếp Để chẩn đoán trực tiếp nghĩa là để phân lập vi rút hay gây bệnh thực nghiệm trên súc vật cần hiểu rõ thời gian nhiễm vi rút, cơ quan mà vi rút có thể gây bệnh. Bệnh phẩm có thể là dịch mũi họng, máu, nước não tủy hay đoạn ruột, mảnh não, mảnh tủy sống... Tất cả mọi bệnh phẩm dùng trong chẩn đoán trực tiếp đều phải bảo quản cận thận, tránh làm lây lan, giữ trong dây chuyền lạnh và gửi trong thời gian ngắn nhất: từ một đến vài giờ. b. Phân lập vi rút Các bệnh phẩm không có khả năng bội nhiễm vi khuẩn (máu, nước não tủy, mảnh tổ chức sinh thiết...) thì không cần xử lý kháng sinh. Ngược lại nếu bệnh phẩm có thể bội nhiễm vi khuẩn (nước họng mũi, nước tiểu, phân...) cần xử lý diệt khuẩn và nấm bằng các kháng sinh ở nồng độ thích hợp không ảnh hướng tới vi rút. Bệnh phẩm có thể phân lập trên 2 loại tế bào: 14
- Tế bào nguyên phát một lớp: là những tế bào có nguồn gốc từ mô động vật, thực vật, hay côn trùng được nuôi cấy thành một lớp tế bào trong phòng thí nghiệm để nuôi cấy phân lập vi rút. Các tế bào nguyên phát chỉ sử dụng một lần và thường dùng là tế bào thận khỉ, bào thai chó, lợn, tế bào xơ bào thai gà, bào thai người. - Tế bào thường trực: cũng có nguồn gốc từ mô động vật hay thực vật, côn trùng được cấy truyền qua nhiều thế hệ trong phòng thí nghiệm mà không gây thay đổi mọi đặc điểm di truyền cũng như tính cảm thụ với vi rút. c. Gây bệnh thực nghiệm trên động vật Có thể gây bệnh cho chuột nhắt mới sinh, cho khỉ, cho bào thai gà, cho muỗi... Để xác định tên vi rút, người ta cũng dùng kháng thể mẫu để làm các phản ứng đặc hiệu xác định kháng nguyên. d. Xác định vi rút Sau khi đã nuôi cấy vi rút trên tế bào hoặc trong động vật thí nghiệm, các vi rút nghi ngờ được xác định bằng các kỹ thuật miễn dịch thích hợp. 1.2.2. Chẩn đoán gián tiếp (phương pháp huyết thanh học) a. Lấy bệnh phẩm: Để tìm kháng thể có trong huyết thanh bệnh nhân cần phải lấy máu bệnh nhân 2 lần, không có chất chống đông. Thời gian lấy máu: lần đầu sau 3,4 ngày từ khi bệnh khởi phát; lần 2 cách lần đầu 10 ngày tới 2 tuần. b. Các phản ứng huyết thanh tìm kháng thể - Phản ứng ELISA tìm IgM để chẩn đoán nhanh. - Phản ứng ELISA tìm IgG - Phản ứng trung hòa - Phản ứng kết hợp bổ thể - Phản ứng ức chế ngưng kết hồng cầu - Phản ứng Western blot. c. Nhận định kết quả - Các phản ứng ELISA và Western blot được đánh giá là dương tính theo quy định của các kít mẫu thử. - Các phản ứng định lượng khác, hiệu giá huyết thanh trong mẫu lần 2 phải tăng gấp 4 lần so với mẫu máu lần 1 mới kết luận là bệnh nhân mắc bệnh 1.2.3. Các phương pháp phát hiện vi rút khác - Vì các kỹ thuật phân lập và huyết thanh học tốn kém thời gian hoặc kinh phí, nên hiện nay các phương pháp phát hiện vi rút trực tiếp từ bệnh phẩm bằng các kỹ thuật miễn dịch (huỳnh quang trực tiếp, ELISA , ngưng kết gián tiếp), hoặc di truyền (PCR) được sử dụng rất có hiệu quả. - Cắt cúp để tìm mô bệnh học đặc hiệu, cũng có thể phát hiện sự có mặt của vi rút - Người ta có thể thấy cấu trúc đặc hiệu của vi rút khi bệnh phẩm được quan sát dưới kính hiển bi điện tử. 2. Các kỹ thuật chẩn đoán bệnh ký sinh trùng 15
Để chẩn đoán chắc chắn có nhiễm hay không nhiễm loại ký sinh trùng nào, trong tuyệt đại đa số trường hợp là phải dùng xét nghiệm. 2.1. Bệnh phẩm để xét nghiệm : - Phân: Rất nhiều loại ký sinh trùng thải mầm bệnh qua phân. - Máu: có thể tìm trực tiếp ký sinh trùng trong máu (giun chỉ, sốt rét, trùng roi...) hoặc gián tiếp qua các phản ứng huyết thanh học để chẩn đoán các bệnh ký sinh trong máu, mô. - Tủy xương: tủy xương cũng có thể được lấy để tìm ký sinh trùng sốt rét khi cần thiết. - Mô: một số ký sinh trùng sống trong mô như ấu trùng sán dây, ấu trùng giun xoắn... - Dịch và các chất thải khác: trong nước tiểu có thể tìm thấy ấu trùng giun chỉ, sán máng. Đờm: tìm trứng sán lá phổi, nấm. Dịch tá tràng: tìm trứng sán lá gan. Dịch màng phổi: tìm amip (trường hợp áp xe gan do amip vỡ vào màng phổi). - Các chất sừng: tóc, móng, da, lông... để tìm nấm. - Các mẫu vật để tìm ký sinh trùng: ngoài chẩn đoán xác định ký sinh trùng ở người, còn cần tìm ký sinh trùng ở vật chủ trung gian, ở môi trường, ở ngoại cảnh... Các mẫu vật có thể là vật chủ trung gian (tôm, cua, cá), sinh vật trung gian (ruồi, nhặng, thực vật thủy sinh), nước (nước sạch, nước thải), thực phẩm, đất bụi... 2.2. Các kỹ thuật áp dụng: 2.2.1. Tìm ký sinh trùng (con trưởng thành, trứng hoặc ấu trùng) - Đãi phân tìm giun, sán, đốt sán. Ép mô để tìm ấu trùng sán dây, ấu trùng giun xoắn. Làm tiêu mô/cơ (tìm ấu trùng giun xoắn, nang sán), làm tiêu chất sừng (để tìm nấm). - Xét nghiệm vi thể với nhiều loại bệnh phẩm khác nhau, nhiều kỹ thuật khác nhau, có thể xét nghiệm trực tiếp hoặc làm tập trung ký sinh trùng để tìm dễ hơn, có thể xét nghiệm định tính hoặc định lượng, xét nghiệm tự nhiên hoặc nhuộm sống hoặc nhuộm chết. - Nuôi cấy bệnh phẩm (cấy phân tìm ấu trùng giun móc, cấy phân để tìm amip, cấy da vào môi trường thích hợp để tìm nấm). 2.2.2. Xét nghiệm gián tiếp Trong nhiều trường hợp khó hoặc không thể tìm trực tiếp ký sinh trùng nên phải áp dụng các phương pháp chẩn đoán gián tiếp. Các phản ứng gián tiếp có thể là: - Thử nghiệm da bì: tiêm hoặc chủng kháng nguyên vào trong da để xem hiện tượng dị ứng quá mẫn (như kháng nguyên một số loại nấm men, trùng roi đường máu...). Thường được dùng trong điều tra dịch tễ. - Phản ứng huyết thanh học: có nhiều loại kháng nguyên được sử dụng làm các phản ứng miễn dịch như + Thử nghiệm màu Sabin-Felman (để chẩn đoán bệnh do Toxoplasma gondii). + Phản ứng Vogel Minning (để chẩn đoán sán máng). + Phản ứng Roth (để chẩn đoán bệnh giun xoắn). + Phản ứng miễn dịch huỳnh quang trực tiếp hoặc gián tiếp (chẩn đoán amip, sốt rét, trùng roi...) 16
+ Phản ứng ngưng kết hồng cầu trực tiếp hoặc gián tiếp (chẩn đoán amip, Toxoplasma...) + Phản ứng khuếch tán kép trên thạch + Miễn dịch điện di thường hoặc khuếch tán trong điện trường. + Phản ứng cố định bổ thể. + Phản ứng latex (chẩn đoán bệnh amip, nấm...) + Các phản ứng miễn dịch men như: ELISA, ERA Test, ELIEDA (phản ứng miễn dịch men trong điện trường) dùng trong chẩn đoán amip, Toxoplasma, trùng roi đường máu... Ngoài các xét nghiệm ký sinh trùng trực tiếp hoặc gián tiếp trên cơ thể người, chúng ta cần làm thêm các xét nghiệm phụ trợ khác như về số lượng bạch cầu toan tính (trong một số bệnh giun), số lượng hồng cầu và huyết cầu tố (trong bệnh sốt rét), siêu âm trong bệnh sán lá gan, CT và điện não trong bệnh ấu trùng sán dây lợn, xét nghiệm tủy đồ (trong bệnh sốt rét, giun móc...). Để chẩn đoán dịch tễ, chẩn đoán vùng, chẩn đoán cộng đồng còn cần sử dụng các kỹ thuật để tìm ký sinh trùng trong vật chủ trung gian hoặc sinh vật trung gian, trong đất, trong nước, trong thực phẩm... IV. Kỹ thuật kiểm soát các yếu tố sinh học 1. Kỹ thuật kiểm soát các yếu tố sinh học Kiểm soát các yếu tố sinh học rất quan trọng vì chúng có thể gây hại như phá hủy thức ăn, gây bệnh. Vì vậy cần phải tiêu diệt hoặc loại trừ các yếu tố sinh học khỏi môi trường để giảm thiểu tác hại của chúng. 1.1. Một số khái niệm: - Tiệt trùng (Sterilization): phá hủy hoặc loại trừ hoàn toàn tất cả các VSV sống trên một vật hoặc một môi trường cụ thể. - Tẩy trùng (Disinfection): tiêu diệt, ức chế hoặc loại trừ các VSV gây bệnh (thường là trên một vật thể vô tri vô giác). Diệt khuẩn có thể không loại trừ các bào tử hoặc tất cả các VSV khỏi một vật thể hoặc một môi trường. - Khử trùng (Pasteurization): ngăn ngừa sự lây nhiễm các VSV vào các tế bào sống. Khử trùng được sử dụng để bảo quản thức ăn nhạy cảm với nhiệt như sữa, bia và các loại nước ngọt khác. Khử trùng sử dụng nhiệt độ vừa phải (63-66°C trong 30 phút hoặc 71°C trong 15 giấy) để tiêu diệt mầm bệnh và giảm số lượng các VSV làm phân hủy sữa và thực phẩm. - Vệ sinh: giảm quần thể VSV đến mức an toàn theo các tiêu chuẩn vệ sinh. 1.2. Các biện pháp vật lý: Các biện pháp vật lý gồm: sử dụng nhiệt, lọc và tia bức xạ. 1.2.1. Sử dụng nhiệt: - Nhiệt ướt gồm đun sôi nước và hấp khử trùng (hấp với áp suất cao), khử trùng (thường được sử dụng đối với các vật liệu nhạy cảm với nhiệt độ) . - Nhiệt khô được sử dụng để tiệt trùng các chất liệu nhạy cảm với nước như bột, dầu v.v. Nhiệt khô không hiệu quả bằng nhiệt ướt và thường yêu cầu nhiệt độ cao (160- 17
170°C) và thời gian tiếp xúc dài hơn (2-3 giờ). Các biện pháp sử dụng nhiệt khô gồm: thiêu đốt bằng ngọn lửa, lò đốt điện hoặc lò đốt không khí. - Nhiệt độ thấp: + Làm đóng băng ở nhiệt độ -20°C: không nhất thiết tiêu hủy các VSV nhưng ức chế sự phát triển bằng cách làm chậm sự chuyển hóa và loại trừ nước. + Ướp lạnh: làm chậm sự phát triển của VSV do làm giảm tỷ lệ chuyển hóa. 1.2.2. Lọc: Sử dụng kỹ thuật lọc để loại bỏ các VSV và các phân tử bụi ra khỏi các dung dịch và khí nhạy cảm với nhiệt độ. - Lọc sâu: là những dụng cụ lọc bằng sợi dày có thể loại trừ VSV bằng cách sàng, bẫy, hút. - Lọc màng: là những màng lọc mỏng với những cỡ lỗ xác định loại trừ VSV bằng cách sàng lọc. - Lọc khí hạt hiệu quả cao (High-efficiency particulate air: HEPA): sử dụng trong các khoang an toàn sinh học nhiều lớp để tiệt khuẩn không khí. 1.2.3. Tia bức xạ: - Bức xạ tử ngoại có hiệu quả nhưng chỉ sử dụng với tiệt khuẩn bề mặt vì tia tử ngoại không xâm nhập được qua kính, màng phim bẩn, nước và các chất khác. - Bức xạ ion hóa (tia X, gamma...) có hiệu quả và xâm nhập được vào các chất liệu. 1.3. Các biện pháp hóa học: Các biện pháp hóa học sử dụng các hóa chất để làm sạch bề mặt, hòa tan lipid, làm biến chất protein của VSV và tạo ra các dạng hóa chất phản ứng. - Phenolic: Làm biến chất protein của VSV; Thường được dùng để tẩy trùng phòng thí nghiệm và bệnh viện. - Alcohol: Làm biến chất protein và hòa tan lipid màng, không diệt được nội bào tử; Sử dụng phổ biến để tẩy trùng và kháng khuẩn. - Halogen (Hợp chất I ốt): I ốt tác động bằng cách ô xy hóa các phần tử tế bào và protein tế bào; chlorine tác động chủ yếu bằng cách ô xy hóa các phần tử tế bào; Sử dụng phổ biến để tẩy trùng và kháng khuẩn, - Các kim loại nặng (Thủy ngân, đồng…): hiệu quả nhưng thường độc hại, tác động bằng cách gắn kết với protein và khử hoạt tính của protein. - Các hợp chất amoni bậc bốn: các chất tẩy cation được sử dụng như là chất tẩy trùng các dụng cụ đựng thực phẩm và các dụng cụ nhỏ vì có độc tính thấp; sử dụng như chất sát trùng da; tác động bằng cách phá vỡ màng sinh học và làm biến chất protein. - Aldehyde: Gắn kết với protein và khử hoạt tính của protein; Các phân tử phản ứng có thể sử dụng để làm hóa chất tiệt trùng, có thể gây kích ứng da;. - Khí tiệt trùng (ví dụ ethylene oxide, betapropiolactone): Gắn kết với protein và khử hoạt tính của protein; Có thể sử dụng để tiệt trùng các vật liệu nhạy cảm với nhiệt như đĩa cạn có nắp để cây vi khuẩn bằng nhựa và bơm tiêm bằng nhựa. - Thời gian gần đây, hydro peroxyt dạng hơi cũng được sử dụng để khử trùng các khoang an toàn sinh học. 1.4. Sử dụng kháng sinh tổng hợp: 18
Các chất kháng vi trùng có nguồn gốc tổng hợp rất hữu dụng trong điều trị bệnh do vi khuẩn hoặc vi rút. Ví dụ sulfonilamides, isoniazid, ethambutol, AZT, nalidixic acid and chloramphenicol. - Kháng sinh: là các chất kháng vi trùng được sản sinh bởi các VSV, có tác dụng tiêu diệt hoặc kiềm chế các VSV khác. Kháng sinh là những phân tử (không phải protein) có cân nặng phân tử thấp được sản sinh ra do các chuyển hóa thứ cấp chủ yếu bởi các VSV sống trong chất bẩn. Hầu hết các VSV này tạo nên bào tử hoặc tế bào không hoạt động. Trong mốc, yếu tố sản sinh ra kháng sinh đáng chú ý nhất là Penicillium và Cephalosporium. Đây là nguồn kháng sinh beta-lactam chính. Trong vi khuẩn, khuẩn Actinomycete, đáng chủ ý nhất là chủng Streptomyce sản sinh ra vô số các loại kháng sinh gồm aminoglycoside (ví dụ streptomycin), macrolide (ví dụ erythromycin) và tetracycline. Bacillus hình thành nội bào tử sản sinh ra kháng sinh đa axit amin như polymyxin và bacitracin. - Kháng sinh tổng hợp là các phần tử được sản sinh ra bởi một vi khuẩn, bị làm thay đổi bởi một hóa chất hữu cơ để tăng cường các đặc tính kháng khuẩn. - Các biện pháp phòng chống kháng kháng sinh quan trọng gồm: + Giảm thiểu kê đơn kháng sinh không cần thiết và kê đơn lạm dụng kháng sinh thường xảy ra khi bệnh nhân mong muốn các bác sỹ kê đơn thuốc có kháng sinh để điều trị các bệnh do vi rút hoặc kháng sinh được kê đơn cho những bệnh không cần thiết. + Sử dụng đúng, đủ liều kháng sinh được kê để đảm bảo hiệu quả của kháng sinh và không gây kháng thuốc. + Thực hành vệ sinh tốt và các quy trình kiểm soát nhiễm trùng hợp lý. 2. Kiểm soát các bệnh truyền nhiễm: 2.1. Các nguyên tắc kiểm soát Chúng ta phải kiểm soát trực tiếp đối với các yếu tố sinh học, đường lây truyền, vật chủ hoặc môi trường. Các nguyên tắc kiểm soát chung được tóm tắt tại hình 2. 2.2. Các phương pháp kiểm soát: 2.2.1. Yếu tố sinh học: Phá hủy các yếu tố sinh học thông qua điều trị đặc hiệu; sử dụng thuốc diệt yếu tố sinh học trong cơ thể sống hoặc nếu yếu tố sinh học ở ngoài cơ thể thì tiến hành khử khuẩn, tiệt trùng, thiêu đốt hoặc dùng tia bức xạ như nêu ở mục 1 phần IV bài giảng này. 2.2.2. Lây truyền: Khi các yếu tố sinh học đang cố gắng di chuyển để xâm nhập vào vật chủ thì nó đang ở giai đoạn dễ bị tổn thương nhất. Vì vậy đã có nhiều biện pháp khác nhau để phá hủy đường lây truyền của nó. Các biện pháp đó gồm: a. Cách ly hoặc cô lập: Để ngăn ngừa sự lây truyền, cách tốt nhất không cho yếu tố sinh học gặp vật chủ là cách ly hoặc cô lập yếu tố sinh học ở khoảng cách và thời gian đủ để yếu tố sinh học đó chết hoặc không hoạt động. Có thể tiến hành cách ly hoặc cô lập đối với cả động vật và người. Tuy nhiên cách ly hoặc cô lập động vật hiệu quả hơn vì có thể giam cầm chúng. 19
Trong thực tế, biện pháp cách ly hoặc cô lập rất khó thực hiện đối với con người chỉ trừ trường hợp bệnh có nguy cơ lây nhiễm cao và người bệnh có thể cách ly được ở bệnh viện. b. Tiếp xúc: Những trường hợp tiếp xúc là những người có thể bị lây nhiễm do có sự tiếp xúc gần gũi với ca bệnh. Những người này có thể bị cách ly, được điều trị dự phòng hoặc bị giám sát. c. Sức khỏe môi trường: Các phương pháp vệ sinh cá nhân, cung cấp nước và vệ sinh môi trường đặc biệt có hiệu quả ngăn chặn sự lây truyền của tất cả các yếu tố sinh học qua đường phân-miệng, kể cả sự lây truyền trực tiếp hoặc chu kỳ ký sinh phức tạp liên quan đến các vật chủ trung gian. d. Động vật Động vật có thể là ổ chứa hoặc vật chủ trung gian. Có thể kiểm soát động vật bằng cách tiêu hủy hoặc tiêm vác xin (ví dụ bệnh dại). Nếu động vật được sử dụng làm thực phẩm thì có thể thanh kiểm tra xác của chúng để đảm bảo chúng không ở các giai đoạn ký sinh trùng. Các chất tiết hoặc mô của động vật có thể bị lây nhiễm vì vậy phải mặc quần áo bảo hộ, sử dụng găng tay khi tiếp xúc với động vật. 20