Các yếu tố sóng hợp trong ca dao xứ Quảng

CÁC YẾU TỐ SÓNG HỢP TRONG CA DAO XỨ QUẢNG<br /> Phan Thúy Hạnh Trang1<br /> Tóm tắt: Yếu tố sóng hợp (hay còn gọi là biến thể kết hợp) là dạng biến thể mà<br /> ở đó các tín hiệu ngôn ngữ trong cùng một lời ca dao kết hợp với nhau dựa trên những<br /> quan hệ từ vựng (từ đơn, từ phức, cụm từ chính phụ, cụm chủ - vị) và quan hệ ngữ<br /> nghĩa tương đồng hay tương phản để biểu đạt một nội dung ý nghĩa chung. Những kết<br /> hợp này về vị trí có thể là cùng dòng hay cách dòng; về số lượng tín hiệu có thể là<br /> sóng đôi, sóng ba hay nhiều hơn; về quan hệ ngữ nghĩa có thể là tương đồng hay tương<br /> phản . Cái được biểu đạt của tín hiệu biểu trưng sóng hợp không phải là phép cộng<br /> đơn giản của những tín hiệu mà ở khả năng tạo ra sự liên hệ mới dựa trên cơ sở sóng<br /> hợp. Giá trị của sự kết hợp là tạo sự phong phú cho cách hiểu và tăng sức gợi hình,<br /> gợi cảm cho hình tượng ca dao Xứ Quảng.<br /> Từ khóa: Yếu tố sóng hợp, yếu tố thẩm mĩ sóng đôi, yếu tố thẩm mĩ sóng ba,<br /> quan hệ từ vựng, quan hệ ngữ nghĩa.<br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> Văn học dân gian Quảng Nam hình thành từ những ngày đầu tiên các bậc tiền<br /> nhân đặt chân lên vùng đất mới trong hành trình ra đi mở cõi về phương Nam. Do đó,<br /> văn học dân gian Quảng Nam là sự kế thừa mạch nguồn văn hóa Việt và đã thâu nhận<br /> nhiều yếu tố mới tạo nên sự đa dạng về hình thức, phong phú về nội dung và hình<br /> thành những nét đặc trưng của văn học dân tộc. Ca dao là một bộ phận quan trọng<br /> trong văn học dân gian Quảng Nam, thể hiện đầy đủ và sinh động tâm tư, tình cảm của<br /> người bình dân xưa, qua một phong cách nghệ thuật phong phú và độc đáo. Ngoài cách<br /> sử dụng các phương tiện đặc sắc là các biện pháp tu từ, ca dao xứ Quảng còn được thể<br /> hiện ở các hình thức sóng đôi và sóng ba.<br /> Cách tổ chức tín hiệu ngôn ngữ là theo quan hệ hình tuyến. Tuy nhiên, về mặt<br /> hình thức, chúng lại có những cách tổ chức như những biện pháp tu từ. Các yếu tố này<br /> nếu đứng riêng lẻ thì giá trị biểu trưng của nó sẽ bị bó hẹp so với khi được kết hợp. Vì<br /> thế, chính sự kết hợp này - tức là kiểu sóng hợp đã tạo nên nét nghệ thuật cao trong ca<br /> dao Xứ Quảng.<br /> 2.<br /> <br /> Nội dung<br /> <br /> 2.1. Kết quả thống kê, phân loại các yếu tố thẩm mĩ sóng đôi và sóng ba<br /> Chúng tôi đã tiến hành khảo sát và thống kê các yếu tố sóng hợp dựa trên cơ sở<br /> 1<br /> <br /> . ThS. Khoa Tiểu học-Mầm non, trường Đại học Quảng Nam<br /> <br /> PHAN THÚy HẠNH TRANG<br /> <br /> chính sau: Thống kê các yếu tố sóng hợp sóng đôi, sóng ba là những dạng phổ biến<br /> nhất ở tất cả các vị trí và theo tất cả các quan hệ ngữ nghĩa.<br /> Sau đây, là kết quả khảo sát cụ thể của chúng tôi về các tín hiệu biểu trưng sóng<br /> hợp trong ca dao Quảng Nam:<br /> Qua khảo sát ghi nhận được 39 đơn vị yếu tố sóng hợp với 43 lần xuất hiện.<br /> Trong đó, kết hợp sóng đôi có 31 đơn vị và 35 lần xuất hiện, kết hợp sóng ba có 8 đơn<br /> vị và 8 lần xuất hiện. Có thể thấy rằng, tín hiệu biểu trưng sóng hợp trong ca dao Xứ<br /> Quảng có số lần xuất hiện đa số là 1. Kết quả đó được thể hiện qua hai bảng sau:<br /> Bảng 2.1. Các kiểu dạng có yếu tố thẩm mĩ<br /> Các kiểu dạng có yếu tố<br /> thẩm mĩ<br /> <br /> Số lượng<br /> (đơn vị)<br /> <br /> Tỉ lệ<br /> (%)<br /> <br /> Dạng không có kết hợp sóng<br /> đôi, sóng ba<br /> <br /> 582<br /> <br /> 93 , 7<br /> <br /> Dạng có kết hợp sóng đôi,<br /> sóng ba<br /> <br /> 39<br /> <br /> 6,3<br /> <br /> Tổng<br /> <br /> 621<br /> <br /> 100<br /> <br /> *<br /> <br /> Nhận xét:<br /> <br /> Qua bảng 2.1 có thể nhận thấy tổng số câu ca dao có yếu tố thẩm mĩ là 621.<br /> Trong đó có 582 câu thuộc dạng không có kết hợp sóng đôi, sóng ba; chiếm tỉ lệ 93,7%<br /> và có 39 câu có dạng kết hợp sóng đôi, sóng ba, chiếm tỉ lệ 6,3%. Có thể những câu<br /> sóng hợp chỉ ra đời khi nhân vật trữ tình gặp thử thách, hoàn cảnh ngặt nghèo, nguy<br /> hiểm hoặc hạnh phúc bất ngờ, niềm vui dun dủi... vì thế đó là những câu khó ứng tác,<br /> ứng khẩu, những câu có số lượng ít ỏi trong ca dao Xứ Quảng.<br /> Bảng 2.2. Yếu tố thẩm mĩ dạng sóng đôi và sóng ba<br /> Số lượng<br /> Dạng kết<br /> hợp<br /> <br /> Xuất hiện<br /> Tỉ lệ slxh/<br /> đv (lần)<br /> <br /> Số lượng<br /> (đơn vị)<br /> <br /> Tỉ lệ<br /> (%)<br /> <br /> Số lượng<br /> (đơn vị)<br /> <br /> Tỉ lệ<br /> (%)<br /> <br /> Sóng đôi<br /> <br /> 31<br /> <br /> 79,5<br /> <br /> 35<br /> <br /> 81,4<br /> <br /> 1 , 13<br /> <br /> Sóng ba<br /> <br /> 8<br /> <br /> 20,5<br /> <br /> 8<br /> <br /> 18,6<br /> <br /> 1,0<br /> <br /> Tổng<br /> <br /> 39<br /> <br /> 100<br /> <br /> 43<br /> <br /> 100<br /> <br /> 2 , 13<br /> 2<br /> <br /> PHAN THÚy HẠNH TRANG<br /> <br /> *<br /> <br /> Nhận xét:<br /> <br /> Qua bảng 2.2 có thể nhận thấy, các dạng sóng đôi giữ vị trí chủ chốt với 31 đơn<br /> vị chiếm 79,5% và 35 lần xuất hiện chiếm 81,4 %; số lượng các kết hợp sóng ba rất ít,<br /> chỉ với 8 đơn vị, chiếm 20,5 % và 8 lần xuất hiện, chiếm 18,6 %.<br /> Bên cạnh đó, cần phải kể đến một số yếu tố sóng hợp có giá trị trong ca dao<br /> Quảng Nam như: ngọc - vàng, sớm - trưa, lược - gương, trầu - cau, liễu - mai, trăng sao… Các yếu tố này nếu đứng riêng lẻ thì giá trị biểu trưng của nó sẽ bị bó hẹp so với<br /> khi được kết hợp. Khi đi sâu vào phân tích ở phần sau, chúng ta sẽ thấy rõ điều đó.<br /> 2.2 Các yếu tố thẩm mĩ sóng đôi<br /> 2.2.1 . Yếu tố sóng hợp là từ (từ đơn, từ phức )<br /> Yếu tố sóng đôi có thể được cấu tạo bằng những từ đơn:<br /> Hỡi người được ngọc chớ cười<br /> Cầm vàng cho biết vàng mười vàng năm<br /> “Cười” không phải là cười mà là mừng. “Vàng”, “ngọc” chỉ những cái quý giá,<br /> có giá trị. Câu trên thể hiện kinh nghiệm sống, được cái đáng quý cũng đừng vội mừng,<br /> mà phải biết cái mình đang có là cái gì. “Ngọc”, “vàng” là sóng đôi tương ứng, không<br /> phải sóng đôi đối lập, đều là cái quý giá nhưng phải biết giá trị thực của chúng. Vàng<br /> mười là vàng ròng, hay vàng năm là vàng pha, chớ có nhầm lẫn.<br /> Từ sóng đôi “vàng”, “ngọc” đi cùng khẳng định giá trị đích thực của con người<br /> được biểu hiện qua hình ảnh ẩn dụ: “vàng”, “ngọc” là cái quý nhất về vật chất được<br /> con người quý trọng, cũng như phẩm chất bên trong của con người và quý giá như<br /> vàng, ngọc vậy.<br /> Trong các câu ca dao có yếu tố sóng hợp phần lớn đều có hình ảnh miêu tả đi<br /> kèm:<br /> Nhớ ai thơ thẩn đầu cầu<br /> Lược sưa biếng chải, gương lầu biếng soi<br /> Người con gái luôn luôn trân trọng vẻ đẹp hình thức của mình. Bởi vẻ đẹp đó là<br /> niềm tự tin, tự hào để bước vào cuộc sống. “Lược”, “gương” là những vật rất gần gũi<br /> với người con gái. Ở đây không chỉ dừng lại ở việc nói chuyện soi gương và chải đầu<br /> của nhân vật trữ tình, mà muốn nói đến chính cái nỗi nhớ cụ thể của tình yêu lứa đôi<br /> đó, đã làm cho cô gái quên đi sự chăm sóc, tô điểm bản thân. Tác giả dân gian đã mượn<br /> hình ảnh sóng đôi “lược - gương” để thay thế cho sự trang điểm, trau chuốt, hoàn thiện<br /> mình.<br /> <br /> 3<br /> <br /> PHAN THÚy HẠNH TRANG<br /> <br /> Ở một câu ca dao khác:<br /> Trầu vàng góp bến sông Bung<br /> Chờ cau Đại Mỹ đặng cùng về xuôi<br /> “Trầu”, “cau” là hình ảnh ẩn dụ thể hiện duyên tình của đôi trai gái. Hình ảnh<br /> “trầu”, “cau” trong văn học dân gian thường kết hợp sóng đôi. Đó là ước mơ<br /> gắn bó, hòa hợp thể hiện tình yêu đẹp và lãng mạn của người bình dân Xứ<br /> Quảng. “Trầu - cau” trở thành biểu tượng mới, là hình ảnh ẩn dụ cho tình yêu<br /> đôi lứa.<br /> Hoặc:<br /> Bạn đừng thở ngắn than dài<br /> Tình ta bỏ liễu lìa mai sao đành<br /> Ở đây, tác giả dân gian không dừng lại ở chuyện miêu tả cây mai, cây liễu. “Liễu”<br /> ẩn dụ cho người con gái, phụ nữ là liễu yếu đào tơ; “mai” ẩn dụ cho chàng trai, cây<br /> mai là cây vươn thẳng đầy khí tiết cứng rắn. Hai hình ảnh “liễu” - “mai” sóng đôi với<br /> nhau tạo thành biểu tượng rất đẹp.<br /> Có lúc trong hai dòng thơ đều có yếu tố sóng hợp:<br /> Trăng mờ còn tỏ hơn sao<br /> Bậc kia có lở còn cao hơn bờ<br /> Hai dòng của câu ca dao trên là so sánh logic. “Trăng” sóng đôi với “sao”, “bậc”<br /> với “bờ” sóng đôi với nhau. Không chỉ nhằm nói về trăng, sao, bậc, bờ mà qua đó thể<br /> hiện cách sống, xác định giá trị của đối tượng, một giá trị thực dù bị sứt mẻ vẫn còn<br /> giá trị. Đó là cách nhận diện những giá trị thực ở đời.<br /> Mọi sự so sánh đều khập khiễng, bởi có những giá trị không có tiêu chí để đo<br /> lường. Sự xuất hiện của các cặp từ sóng đôi góp phần tăng sức gợi hình, gợi cảm của<br /> hình tượng ca dao.<br /> Hay là:<br /> Tham vàng phụ nghĩa ai ơi<br /> Vàng thời đã hết, nghĩa tôi vẫn còn<br /> Trong câu ca dao trên “vàng” và “nghĩa” là hai hình ảnh sóng đôi với nhau.<br /> “Vàng” không chỉ là vàng bạc mà còn là sự giàu sang, phú quý. “Nghĩa” không phải<br /> đơn thuần chỉ là tình nghĩa chung chung mà là những điều tốt đẹp đã có với nhau, là<br /> lối sống cao đẹp, thuộc về tinh thần nên không bao giờ mất. Vật chất có thể biến thiên<br /> nhưng tinh thần đã trở thành giá trị trường tồn mãi mãi.<br /> <br /> 4<br /> <br /> PHAN THÚy HẠNH TRANG<br /> <br /> Cũng có khi kết hợp cả yếu tố sóng hợp là từ đơn và cụm từ trong cùng một bài<br /> ca dao:<br /> Thương chi thương dại thương ngây<br /> Thương cá dưới biển, thương mây trên trời<br /> “Khôn” và “dại” là cặp từ trái nghĩa thường đi sóng đôi để thể hiện việc đánh giá<br /> tầm hiểu biết và ứng xử của người đời. “Dại”, “ngây” ở đây sóng đôi với nhau, lại là<br /> cặp từ đồng nghĩa không phải chỉ dừng ở mức độ đánh giá khách quan hành động dại<br /> dột bình thường mà còn là lời người yêu tự nhủ với mình hoặc nói với đối tượng rằng<br /> mình đang thương dại, thương ngây, thương một cách vu vơ, không thấu được với<br /> người mình yêu! Cụm từ “Cá dưới biển” và “mây trên trời” sóng đôi với nhau, là những<br /> cụm từ xác định cái vốn tồn tại cố định hiển nhiên bao đời nay: cá thì phải ở dưới biển<br /> và mây thì phải ở trên trời. Nhưng tác giả dân gian không chỉ dừng ở mức độ phản ánh<br /> thế giới khách quan đó, mà muốn nói rằng tình yêu mà mình dành cho người yêu là vô<br /> hạn, là nhiều vô kể. Việc kết hợp giữa từ đơn và cụm từ giúp sự miêu tả càng hài hòa,<br /> sinh động hơn.<br /> Ở một bài ca dao khác, nghệ thuật sóng đôi lại được thể hiện khá đặc sắc:<br /> Vợ chồng đi sớm về khuya<br /> Trong này năm cụm, ngoài kia bảy hòn<br /> Câu ca dao trên “sớm” - “khuya” là hai yếu tố sóng hợp với nhau, “trong này” “ngoài kia” sóng đôi với nhau, “năm cụm” sóng đôi với “bảy hòn”. Các từ kết hợp<br /> “sớm”, “khuya” về mặt ngữ âm biểu hiện sự cân đối hài hòa; về mặt ý nghĩa thể hiện<br /> sự gắn bó, sẻ chia, đồng cam cộng khổ của những cặp vợ chồng sống êm ấm, sum vầy.<br /> Câu sau nói về quan hệ “trong này” và “ngoài kia”, cũng gắn bó như là vợ chồng đi<br /> sớm về khuya vậy.<br /> Tương tự với hình thức kết hợp sóng đôi giữa từ và cụm từ với một ý nghĩa khác:<br /> Đói cơm hơn kẻ no rau<br /> Khó mà quân tử hơn giàu tiểu nhân<br /> “Đói” và “no” là hai từ trái nghĩa, “cơm” và “rau” là hai món ăn no chắc bụng<br /> và no không chắc bụng. Cơm là thức ăn chính của người Việt từ khi trồng được lúa<br /> nước. Rau nói chung là thức ăn xen kẽ vào để giúp no bụng. Thực tế thì ăn cơm sẽ no<br /> được lâu hơn ăn rau. Từ thực tế cuộc sống đó, tác giả dân gian đã so sánh để đề cao<br /> vai trò của lương thực chính, đồng thời để dẫn dắt đến một vấn đề quan trọng hơn<br /> nhằm nhấn mạnh sự cần thiết về đạo đức, phẩm chất, nhân cách của con người qua hai<br /> từ “quân tử” và “tiểu nhân”. Và khi đề cao vẻ đẹp nội dung bên trong của con người<br /> thì nó đã trở thành tín hiệu thẩm mĩ.<br /> <br /> 5<br /> <br />