Cẩm nang Phương pháp phân tích chuỗi giá trị hàng nông sản

Caåm nang<br /> <br /> phöông phaùp phaân tích chuoãi giaù trò haøng noâng saûn<br /> <br /> PHƯƠNG PHÁP<br /> PHÂN TÍCH CHUỖI GIÁ TRỊ HÀNG NÔNG SẢN<br /> Phần 1:<br /> <br /> GIỚI THIỆU<br /> 1. Giới thiệu<br /> Phương pháp tiếp cận chuỗi giá trị (CGT) được các nước phát triển áp dụng trong nhiều thập<br /> niên qua nhằm đưa sản phẩm ra thị trường một cách hiệu quả, đặc biệt là sản phẩm nông nghiệp.<br /> Riêng ở Việt Nam, cách tiếp cận này được biết đến và sử dụng rộng rãi từ sau năm 2000. Phương<br /> pháp tiếp cận CGT được đề cập bởi nhiều tác giả khác nhau như Kaplinsky (1999), Kaplinsky<br /> và Morris (2001), Porter (1985), Gereffi (1994, 1999), Gereffi G. và J. Humphrey, et al. (2003)<br /> và cách tiếp cận liên kết chuỗi giá trị “ValueLinks” của GTZ (2007) - (Deutsche Gesellschaft<br /> für Technische Zusammenarbeit – Đức). Nếu những sản phẩm có liên quan đến người nghèo thì<br /> “Nâng cao hiệu quả thị trường cho người nghèo” (M4P, 2008) là sự kết hợp tốt với phương pháp<br /> tiếp cận CGT trong nghiên cứu và kết nối thị trường các sản phẩm. Hiện tại có nhiều chuyên gia<br /> quốc tế đang làm việc tại các tổ chức quốc tế trên thế giới và Việt Nam có liên quan đến việc thực<br /> hiện và tư vấn phát triển phương pháp CGT như Michael van den Berg, Marije Boomsma, Ivan<br /> Cucco, Luigi Cuna, Nico Janssen, Paule Moustier, Laura Prota, Tim Purcell, Dominic Smith và<br /> Siebe Van Wijk (phụ lục 1).<br /> 2. Định nghĩa chuỗi giá trị<br /> Định nghĩa CGT có thể được giải thích theo nghĩa hẹp và nghĩa rộng.<br /> Chuỗi giá trị theo nghĩa hẹp là một loạt các hoạt động thực hiện trong một công ty để<br /> sản xuất ra một sản phẩm nhất định. Các hoạt động này có thể bao gồm giai đoạn xây dựng<br /> khái niệm và thiết kế, quá trình mua vật tư đầu vào, sản xuất, tiếp thị và phân phối, thực hiện<br /> các dịch vụ hậu mãi đến người tiêu thụ sản phẩm cuối cùng v.v...Tất cả những hoạt động này<br /> trở thành một chuỗi kết nối người sản xuất với người tiêu dùng. Mặt khác, mỗi hoạt động lại<br /> bổ sung giá trị cho thành phẩm cuối cùng. Nói cách khác, CGT theo nghĩa hẹp là các hoạt động<br /> trong cùng một tổ chức hay một công ty theo khung phân tích của Porter (1985).<br /> Chuỗi giá trị theo nghĩa rộng là một tập hợp những hoạt động do nhiều người khác nhau<br /> tham gia thực hiện (nhà cung cấp đầu vào, người thu gom, nhà chế biến, công ty, người bán sỉ,<br /> người bán lẻ...) để sản xuất ra một sản phẩm sau đó bán cho người tiêu dùng trong nước và xuất<br /> khẩu (phương pháp tiếp cận toàn cầu).<br /> Nói cách khác, CGT theo nghĩa rộng là<br /> • <br /> <br /> một chuỗi các quá trình sản xuất từ đầu vào đến đầu ra;<br /> <br /> • <br /> một sự sắp xếp có tổ chức, kết nối và điều phối người sản xuất, nhóm sản xuất,<br /> doanh nghiệp và nhà phân phối liên quan đến một sản phẩm cụ thể;<br /> <br /> 1<br /> <br /> DÖÏ AÙN “HOÃ TRÔÏ XUAÁT KHAÅU TRAÙI CAÂY TAÏI CAÙC TÆNH ÑBSCL - MOÂ HÌNH THÍ ÑIEÅM TAÏI TÆNH TIEÀN GIANG”<br /> <br /> • một mô hình kinh tế trong đó kết nối việc lựa chọn sản phẩm và công nghệ thích hợp<br /> với cách thức tổ chức các tác nhân liên quan để tiếp cận thị trường.<br /> 3. Ý nghĩa của phương pháp tiếp cận chuỗi giá trị trong phát triển bền vững sản<br /> phẩm<br /> Phương pháp tiếp cận CGT có ý nghĩa rất lớn đối với phát triển bền vững sản phẩm/<br /> ngành hàng, nhất là sản phẩm nông nghiệp bởi vì:<br /> • Phân tích CGT được xem như là công cụ đắc lực giúp cho những nhà quản trị, người giữ<br /> vai trò quản lý trong tổ chức, doanh nghiệp xác định đâu là những hoạt động chính của một tổ<br /> chức, một ngành hàng, và xác định xem mỗi hoạt động đã góp phần vào chiến lược cạnh tranh<br /> cũng như sự phát triển của tổ chức, của ngành hàng như thế nào.<br /> • Phân tích CGT là một công cụ mô tả nhằm giúp cho nhà quản trị kiểm soát được sự<br /> tương tác giữa những người tham gia khác nhau trong chuỗi. Là một công cụ có tính mô tả nên<br /> nó có lợi thế ở chỗ buộc người phân tích phải xem xét cả các khía cạnh vi mô và vĩ mô trong<br /> các hoạt động sản xuất và trao đổi, nhằm chỉ ra được năng lực cạnh tranh của một công ty, một<br /> ngành hàng… có thể bị ảnh hưởng do tính không hiệu quả ở một khâu nào đó trong CGT.<br /> • Giúp cho nhà quản trị đo lường được hiệu quả chung của sản phẩm, của ngành hàng và<br /> xác định được mức đóng góp cụ thể của từng tác nhân tham gia chuỗi để có cơ sở đưa ra những<br /> quyết định phù hợp.<br /> • Phân tích CGT có vai trò trung tâm trong việc xác định phân phối lợi ích – chi phí của<br /> những người tham gia trong chuỗi, từ đó khuyến khích sự hợp tác giữa các khâu trong chuỗi<br /> để việc phân phối lợi ích vươn tới sự công bằng, tạo ra nhiều hơn giá trị tăng thêm và nâng cao<br /> lợi thế cạnh tranh.<br /> • Giúp cho các nhà tạo lập chính sách có nguồn thông tin cần thiết để có những giải pháp<br /> phù hợp và không ngừng hoàn thiện chính sách vĩ mô và vi mô.<br /> • Giúp hình thành và phát triển các liên kết sản xuất dọc (hợp tác giữa các tác nhân tham<br /> gia chuỗi) và liên kết ngang (giữa từng khâu trong chuỗi) là cơ sở chính để sản phẩm tiếp cận<br /> thị trường một cách bền vững.<br /> • Giúp cho quản lý chuỗi cung ứng hiệu quả (chi phí sản xuất thấp) từ đầu vào đến đầu ra<br /> và quản lý chất lượng tốt (từ đầu ra trở về đầu vào) nhằm nâng cao giá trị gia tăng của ngành<br /> hàng (giá thành cạnh tranh, chất lượng tốt).<br /> • Giúp quản lý rủi ro dọc theo chuỗi tốt hơn và tổ chức hậu cần (logistics) hiệu quả.<br /> • Giúp cho các tác nhân tham gia chuỗi có nhận thức, năng động và trách nhiệm đến sản<br /> phẩm cuối cùng.<br /> • Giúp cho việc nâng cấp chuỗi giá trị kịp thời, hiệu quả từ việc nâng cao trách nhiệm từng<br /> tác nhân và nhà hỗ trợ chuỗi.<br /> 4. Phương pháp luận trong cách tiếp cận chuỗi giá trị<br /> 4.1 Phương pháp tiếp cận chuỗi giá trị<br /> <br /> 2<br /> <br /> Caåm nang<br /> <br /> phöông phaùp phaân tích chuoãi giaù trò haøng noâng saûn<br /> <br /> Có nhiều định nghĩa cách tiếp cận khác nhau về CGT nhưng nhìn chung CGT có ba cách<br /> tiếp cận chính đó là phương pháp Filière (phương pháp chuỗi), khung phân tích của Porter và<br /> cách tiếp cận toàn cầu.<br /> 4.1.1 Phương pháp Filière (chuỗi, mạch)<br /> Phương pháp Filière gồm có nhiều trường phái tư duy và truyền thống nghiên cứu khác<br /> nhau. Khởi đầu, phương pháp này được dùng để phân tích hệ thống nông nghiệp của các nước<br /> đang phát triển trong hệ thống thuộc địa của Pháp. Phân tích chuỗi, chủ yếu là làm công cụ<br /> để nghiên cứu cách thức mà các hệ thống sản xuất nông nghiệp (cao su, bông, cà phê, dừa…)<br /> được tổ chức trong bối cảnh của các nước đang phát triển. Trong bối cảnh này, khung filière<br /> chú trọng đặc biệt đến cách các hệ thống sản xuất địa phương được kết nối với công nghiệp chế<br /> biến, thương mại, xuất khẩu và khâu tiêu dùng cuối cùng.<br /> Do đó, khái niệm chuỗi (Filière) được nhận thức chủ yếu bằng kinh nghiệm thực tế và<br /> được sử dụng để lập sơ đồ dòng chuyển động của hàng hóa và xác định những người tham gia<br /> vào các hoạt động. Tính hợp lý của chuỗi cũng tương tự như khái niệm rộng về CGT (đã trình<br /> bày ở trên). Tuy nhiên, khái niệm chuỗi chủ yếu tập trung vào các vấn đề của các mối quan hệ<br /> vật chất và kỹ thuật được tóm tắt trong sơ đồ dòng chảy của các hàng hóa và sơ đồ mối quan<br /> hệ chuyển đổi thông qua những người tham gia chuỗi (hình 1).<br /> Nhà cung<br /> ứng đầu vào<br /> <br /> Nhà<br /> sản xuất<br /> <br /> Nhà<br /> chế biến<br /> <br /> Nhà<br /> phân phối<br /> <br /> Người<br /> tiêu dùng<br /> <br /> Hình 1: Khái niệm chuỗi theo phương pháp Filière<br /> <br /> CGT:<br /> <br /> Phương pháp chuỗi (Filière) có hai lĩnh vực và có một số điểm chung so với phân tích<br /> <br /> • Việc đánh giá chuỗi về mặt kinh tế và tài chính chú trọng vào vấn đề tạo thu nhập và<br /> phân phối trong chuỗi hàng hóa và phân biệt các khoản chi phí, thu nhập giữa kinh doanh nội<br /> địa và quốc tế nhằm phân tích sự ảnh hưởng của chuỗi đến nền kinh tế quốc dân và sự đóng<br /> góp của nó vào GDP.<br /> • Phân tích chú trọng vào chiến lược của phương pháp chuỗi được sử dụng nhiều nhất ở<br /> trường Đại học Paris – Nanterre, một số viện nghiên cứu như Viện Nghiên cứu và Phát triển<br /> của Pháp (CIRAD), các tổ chức phi chính phủ như IRAM (về phát triển nông nghiệp), nghiên<br /> cứu một cách có hệ thống sự tác động lẫn nhau của các mục tiêu, các cản trở và kết quả của mỗi<br /> bên có liên quan trong chuỗi; các chiến lược cá nhân và tập thể cũng như các hình thái qui định<br /> mà Hugon (1985) đã xác định là có bốn loại liên quan đến chuỗi hàng hóa ở Châu Phi được<br /> phân tích gồm qui định trong nước, qui định về thị trường, qui định của nhà nước và qui định<br /> kinh doanh nông nghiệp quốc tế. Moustier và Leplaideur (1989) đã đưa ra một khung phân tích<br /> về tổ chức chuỗi hàng hóa (lập sơ đồ, các chiến lược cá nhân và tập thể, hiệu suất về mặt giá<br /> cả và tạo thu nhập, vấn đề chuyên môn hóa của nông dân, thương nhân ngành thực phẩm so<br /> với chiến lược đa dạng hóa).<br /> <br /> 3<br /> <br /> DÖÏ AÙN “HOÃ TRÔÏ XUAÁT KHAÅU TRAÙI CAÂY TAÏI CAÙC TÆNH ÑBSCL - MOÂ HÌNH THÍ ÑIEÅM TAÏI TÆNH TIEÀN GIANG”<br /> <br /> 4.1.2 Khung phân tích của Porter<br /> Cách tiếp cận thứ hai có liên quan đến công trình của Michael Porter (1985) về các lợi<br /> thế cạnh tranh. Michael Porter đã dùng khung phân tích CGT để đánh giá xem một công ty<br /> nên tự định vị mình như thế nào trên thị trường và trong mối quan hệ với các nhà cung cấp,<br /> khách hàng và các đối thủ cạnh tranh khác (cách tiếp cận CGT theo nghĩa hẹp). Trong đó, ý<br /> tưởng về lợi thế cạnh tranh của một doanh nghiệp được ông tóm tắt như sau: Một công ty có<br /> thể cung cấp cho khách hàng một mặt hàng (hoặc dịch vụ) có giá trị tương đương với đối thủ<br /> cạnh tranh của mình nhưng với chi phí thấp hơn (chiến lược giảm chi phí). Hoặc, làm thế nào<br /> để một doanh nghiệp có thể sản xuất một mặt hàng mà khách hàng chấp nhận mua với giá cao<br /> hơn (chiến lược tạo sự khác biệt).<br /> Trong bối cảnh này, khái niệm CGT được sử dụng như một khung khái niệm mà các doanh<br /> nghiệp có thể dùng để tìm ra các nguồn lợi thế cạnh tranh (thực tế và tiềm năng) của mình. Đặc<br /> biệt, Porter còn lập luận rằng các nguồn lợi thế cạnh tranh không thể tìm ra nếu nhìn vào công<br /> ty như một tổng thể. Một công ty cần được phân tách thành một loạt các hoạt động và có thể tìm<br /> thấy lợi thế cạnh tranh trong một (hoặc nhiều hơn) ở các hoạt động đó. Porter phân biệt giữa các<br /> hoạt động sơ cấp, trực tiếp góp phần tăng thêm cho giá trị sản xuất hàng hoá (dịch vụ) và các hoạt<br /> động hỗ trợ có ảnh hưởng gián tiếp đến giá trị cuối cùng của sản phẩm (Hình 2).<br /> <br /> Hình 2: Khung phân tích chuỗi giá trị của Porter (1985)<br /> <br /> Trong khung phân tích của Porter, khái niệm CGT không trùng với ý tưởng về chuyển<br /> đổi vật chất. Porter giới thiệu ý tưởng, theo đó tính cạnh tranh của một công ty không chỉ liên<br /> quan đến qui trình sản xuất. Tính cạnh tranh của doanh nghiệp có thể phân tích bằng cách xem<br /> xét CGT bao gồm thiết kế sản phẩm, mua vật tư đầu vào, hậu cần (bên trong và bên ngoài),<br /> tiếp thị, bán hàng, các dịch vụ hậu mãi và dịch vụ hỗ trợ (lập chiến lược, quản lý nguồn nhân<br /> lực, hoạt động nghiên cứu…). Do vậy, trong khung phân tích của Porter, khái niệm CGT chỉ áp<br /> dụng trong kinh doanh. Phân tích CGT chủ yếu nhằm hỗ trợ các hoạt động quản lý, điều hành<br /> đưa ra các quyết định mang tính chiến lược.<br /> 4.1.3 Phương pháp tiếp cận toàn cầu<br /> Khái niệm CGT còn được áp dụng để phân tích vấn đề toàn cầu hóa (Gereffi and<br /> Kozeniewicz 1994, Kaplinsky 1999, Kaplinsky and Morris 2001). Theo đó, các nhà nghiên<br /> cứu dùng khung phân tích CGT để tìm hiểu cách thức mà các công ty, các quốc gia hội nhập<br /> <br /> 4<br /> <br /> Caåm nang<br /> <br /> phöông phaùp phaân tích chuoãi giaù trò haøng noâng saûn<br /> <br /> toàn cầu đánh giá về các yếu tố quyết định liên quan đến việc phân phối và thu nhập toàn cầu.<br /> Phân tích CGT còn giúp làm sáng tỏ việc các công ty, quốc gia và vùng lãnh thổ được kết nối<br /> với nền kinh tế toàn cầu như thế nào. Tương tự, theo cách tiếp cận liên kết chuỗi giá trị (GTZ<br /> Eschborn, 2007) của GTZ (Deutsche Gesellschaft für Technische Zusammenarbeit – Đức) thì<br /> CGT là một loạt các hoạt động kinh doanh (hay chức năng) có quan hệ với nhau, từ việc cung<br /> cấp các giá trị đầu vào cụ thể cho một sản phẩm nào đó, đến sơ chế, chuyển đổi, marketing,<br /> cuối cùng là bán sản phẩm đó cho người tiêu dùng. Hay CGT là một loạt quá trình mà các<br /> doanh nghiệp (nhà vận hành) thực hiện các chức năng chủ yếu của mình để sản xuất, chế biến,<br /> và phân phối một sản phẩm cụ thể nào đó. Các doanh nghiệp kết nối với nhau bằng một loạt<br /> các giao dịch sản xuất và kinh doanh, trong đó sản phẩm được chuyển từ tay nhà sản xuất, sơ<br /> chế ban đầu đến tay người tiêu dùng cuối cùng. Theo thứ tự các chức năng và các nhà vận hành,<br /> CGT sẽ bao gồm một loạt các khâu trong chuỗi (hay còn gọi là các chức năng chuỗi).<br /> Kết hợp với cách tiếp cận CGT của GTZ, phòng Phát triển Quốc tế của Anh còn giới<br /> thiệu cuốn sổ tay thực hành phân tích CGT có liên quan đến người nghèo với tựa đề “Để chuỗi<br /> giá trị hiệu quả hơn cho người nghèo” hay “Nâng cao hiệu quả thị trường cho người nghèo”<br /> (M4P, 2008). Đây là cách tiếp cận rất phù hợp để nghiên cứu các sản phẩm nông nghiệp, nhất<br /> là những sản phẩm có liên quan đến người nghèo.<br /> <br /> Hình 3: Sơ đồ chuỗi giá trị (GTZ Eschborn, 2007)<br /> Trong phần còn lại của quyển sách này, tác giả sẽ đề cập CGT theo nghĩa rộng, nghĩa là<br /> CGT là một hoạt động kinh doanh có quan hệ với nhau, từ việc cung cấp các đầu vào để sản<br /> xuất một sản phẩm, đến sơ chế, vận chuyển, tiếp thị đến việc cuối cùng là bán sản phẩm đó cho<br /> người tiêu dùng (GTZ Eschborn, 2007).<br /> 4.2 Những hạn chế của phân tích chuỗi giá trị<br /> Vào năm 2006, các học giả và những người thực hành đã lên tiếng phê bình về mô<br /> hình chuỗi giá trị và sự ứng dụng của nó vào các tổ chức dịch vụ. Họ cho rằng phân tích<br /> <br /> 5<br /> <br />