KỶ YẾU HỘI NGHỊ KHOA HỌC “ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP GIẢNG DẠY ĐẠI HỌC” 2009<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
CẦN LÀM RÕ NỘI DUNG, ĐIỀU KIỆN ĐỔI MỚI<br />
PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC<br />
<br />
ĐẶNG ĐÌNH CUNG ∗<br />
<br />
<br />
I. Thuật ngữ phương pháp (method, methodology) trên internet, được giải<br />
thích ở 61 cuốn từ điển khác nhau bằng tiếng Anh. Theo cách hiểu phổ biến,<br />
phương pháp được hiểu là “cách thức làm một việc gì đó” và “hệ thống các<br />
nguyên tắc và cách thức cụ thể để tiến hành một việc gì đó” (Cambridge<br />
International Dictionary of English). Phương pháp dạy học (teaching method,<br />
teaching methodology) được hiểu ở cả hai nghĩa: a. Đó là các cách thức đơn lẻ<br />
áp dụng để dạy học và b. Đó là một hệ thống bao gồm các nguyên tắc dạy học<br />
và cách thức cụ thể tiến hành hoạt động dạy học.<br />
<br />
Trong lịch sử giáo dục tính từ thời Cổ đại đến nay, tùy theo từng giai đoạn<br />
phát triển của lịch sử, đã từng tồn tại nhiều phương pháp dạy học khác nhau.<br />
Trước đây, phương pháp dạy học chủ yếu là làm cho người học bắt chước<br />
(imitating) hành vi của người dạy thông qua quan sát và đóng vai. Do đó, người<br />
thầy đã đóng vai trò then chốt và quyết định quá trình dạy học. Thầy vừa là<br />
nguồn thông tin hầu như duy nhất, vừa là phương tiện duy nhất truyền đạt thông<br />
tin đó. Vì vậy, tồn tại quan niệm “Không thầy đố mày làm nên”, lấy thầy làm<br />
trung tâm của quá trình dạy học (teacher-centred)<br />
<br />
Tuy nhiên, xã hội phát triển, các nguồn thông tin phong phú hơn. Các<br />
phương tiện truyền tin cũng phong phú hơn nhờ cuộc cách mạng KHKT, đặc<br />
biệt là cuộc cách mạng công nghệ thông tin. Vai trò người thầy đã thay đổi.<br />
Thầy không còn là nguồn thông tin duy nhất và cũng không còn là phương tiện<br />
truyền tin duy nhất nữa. Người học có thể tiếp cận nhiều nguồn thông tin khác<br />
nhau từ báo chí, radio, đến Internet thông qua nhiều phương tiện nghe nhìn khác<br />
nhau. Người học trở thành chủ thể của quá trình dạy học. Mọi hoạt động, mọi<br />
cách thức áp dụng đều phải hướng tới đối tượng này, tính đến trình độ nhận<br />
∗<br />
Th.S. Phòng Đào tạo<br />
<br />
39<br />
thức, môi trường học tập, mục tiêu học tập, đặc thù văn hóa… của người học.<br />
Vì vậy xuất hiện phương pháp dạy học lấy người học làm trung tâm (learner-<br />
centred).<br />
<br />
Nhìn tổng thể, các hoạt động dạy học, dù áp dụng phương pháp nào đi<br />
nữa, đều phải sử dụng các cách thức hoặc kĩ xảo cụ thể nào đó. Giới giáo học<br />
pháp chia các cách thức trong dạy học thành 5 nhóm sau đây.<br />
<br />
1. Dùng câu hỏi để dạy học (questioning). Cách dạy này dùng câu hỏi để<br />
người học suy nghĩ và trả lời như khi thi hoặc kiểm tra.<br />
<br />
2. Giảng giải (explaining). Người dạy giải thích vấn đề cho người học bằng<br />
nhiều hình thức khác nhau. Đọc bài giảng (lecturing) là một dạng phổ<br />
biến của nhóm này.<br />
<br />
3. Làm mẫu (modeling).<br />
<br />
4. Phối hợp (collaborating). Người dạy tổ chức người học hoạt động theo<br />
đôi, nhóm để có sự tương tác lẫn nhau giữa người học.<br />
<br />
5. Trình diễn (demonstrating). Người dạy dùng các phương tiện nghe-nhìn<br />
như đèn chiếu, computer… để truyền đạt có hiệu quả hơn nội dung giảng<br />
dạy.<br />
<br />
Cũng cần phải nhấn mạnh rằng tùy từng phương pháp dạy học mà người<br />
dạy áp dụng từng nhóm cách thức khác nhau và gia giảm mức độ sử dụng từng<br />
cách thức riêng biệt. Ví dụ, các môn có tính lí thuyết, dĩ nhiên nhóm phương<br />
thức giảng giải rất cần thiết tiếp sau là nhóm trình diễn và phối hợp. Ở các môn<br />
mang tính thực hành, hình thành kĩ năng thì giảng dải không thể chiếm ưu thế.<br />
Thay vào đó là nhóm phối hợp, làm mẫu… Chính phương pháp theo cách hiểu<br />
là một hệ thống các nguyên tắc dạy học đã lựa chọn cách thức và mức độ áp<br />
dụng cách thức ấy. Ngược lại, chính các cách thức cụ thể sẽ góp phần đạt được<br />
mục tiêu định trước trong nguyên tắc dạy học. Ví dụ, khi xác định lấy người học<br />
là trung tâm, các hoạt động phải xoay quanh người học, phát huy cao độ tính chủ<br />
động của người học, tạo sự tương tác hai chiều giữa người dạy và người học và<br />
<br />
40<br />
KỶ YẾU HỘI NGHỊ KHOA HỌC “ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP GIẢNG DẠY ĐẠI HỌC” 2009<br />
<br />
<br />
<br />
giữa người học với nhau. Vì thế, cách thức đọc-chép gây thụ động cho người<br />
học sẽ đóng vai trò thứ yếu. ngược lại những cách thức như phối hợp, thảo luận,<br />
đặt câu hỏi … sẽ góp phần đạt được mục tiêu đề ra hiệu quả hơn. Làm khác đi,<br />
sẽ không có hiệu quả. Đó chính là sự gắn bó giữa phương pháp với cách hiểu 1<br />
và phương pháp với cách hiểu 2.<br />
<br />
II.1. Khi đặt vấn đề phải đổi mới phương pháp dạy học, chúng ta đã mặc<br />
nhiên công nhận những khả năng sau đây:<br />
<br />
a. Phương pháp dạy học hiện tại đã lạc hậu, không thể đáp ứng được yêu cầu<br />
thực hiện mục tiêu đã đề ra và cần phải có một phương pháp dạy học khác<br />
tốt hơn, phù hợp hơn để có thể đạt được mục tiêu ấy.<br />
<br />
b. Một hoặc một số thành tố của phương pháp dạy học hiện nay đã lạc hậu<br />
và cần phải thay thế, đổi mới hoặc bổ sung cho phù hợp với yêu cầu mới<br />
đang không ngừng thay đổi của xã hội.<br />
<br />
Theo chúng tôi, khi đặt ra vấn đề đổi mới phương pháp dạy học ở trường<br />
Đại học Hà nội, chúng ta nên trả lời rõ ràng các câu hỏi: cái gì đã lạc hậu, không<br />
còn phù hợp? Cần phải đổi mới cái gì trong phương pháp dạy học ở trường ta?<br />
Nội dung đổi mới đó là gì? Cái gì cần loại bỏ, cái gì cần nâng cao, bổ sung? Ai<br />
thực hiện quá trình đổi mới? Điều kiện nào đảm bảo cho đổi mới phương pháp<br />
dạy học thành công ?…<br />
<br />
Để có được câu trả lời cho các câu hỏi trên, cần phải tiến hành một khảo<br />
cứu sâu rộng ở từng khoa, từng tổ bộ môn, từng giáo viên và từng học viên. Tuy<br />
nhiên, theo chúng tôi, vấn đề đổi mới phương pháp dạy học ở trường Đại học Hà<br />
nội không cần đặt ra yêu cầu ở mức là một cuộc cách mạng mà chỉ bao gồm<br />
hoàn thiện, bổ sung các cách thức dạy học cho phù hợp với yêu cầu đào tạo mới<br />
của xã hội và điều kiện vật chất hiện nay của Nhà trường. Sở dĩ như vậy là vì, về<br />
lí thuyết, nhiều chuyên gia cho rằng không có một phương pháp dạy học cụ thể<br />
nào là nhất cả. Mỗi một phương pháp đều có cái ưu, cái hạn chế của riêng mình.<br />
Phương pháp tối ưu nhất là áp dụng tổng hợp mọi phương pháp, ứng dụng vào<br />
từng hoàn cảnh cụ thể, nhắm vào từng mục tiêu cụ thể để lượng hóa nhằm đạt<br />
41<br />
được mục tiêu đó. Thứ hai, trên thực tế, nhiều năm qua, theo chúng tôi, Trường<br />
Đại học Hà nội cũng đã tiếp cận phương pháp dạy học tiên tiến lấy người học<br />
làm trung tâm. Chúng ta cũng đã tiến hành đổi mới phương pháp dạy học, áp<br />
dụng những kĩ xảo dạy học tiên tiến, hướng vào người học ở một số lớp học,<br />
một số khoa… Nhiều giáo viên đã tự mình đổi mới bằng cách áp dụng nhiều<br />
hoạt động dạy học hiệu quả đã từng được ứng dụng thành công ở nước ngoài<br />
như hoạt động nhóm, đóng vai, thuyết trình, ứng dụng phương tiện nghe-nhìn<br />
hiện đại, tự học có hướng dẫn, bao gồm cả trên mạng, thảo luận đề tài, nghiên<br />
cứu, khảo sát… bên cạnh phương pháp giảng giải truyền thống. Ở nhiều khoa,<br />
đặc biệt là các khoa tiếng, đã hình thành một nhóm giáo viên biết đổi mới<br />
phương pháp dạy học mang lại kết quả khả quan. Chính những hoạt động này đã<br />
góp phần tạo ra một phong cách riêng cho sinh viên trường ĐHHN là năng<br />
động, tự chủ và biết đón cái mới. Chính đó là những kĩ năng hiện đại đòi hỏi các<br />
em phải có trong công việc tương lai, nơi ít nhiều các em sẽ phải tiếp xúc với<br />
yếu tố nước ngoài.<br />
<br />
II.2. Tuy nhiên, cũng phải nói rằng đổi mới phương pháp dạy học ở<br />
trường ta còn chưa trở thành một phong trào, một hoạt động thường nhật không<br />
thể thiếu đối với quá trình dạy học và không phải khoa nào, tổ bộ môn nào, giáo<br />
viên nào cũng thực hiện hoạt động này một cách thường nhật. Vậy nguyên nhân<br />
do đâu? Theo chủ quan của chúng tôi, cái thiếu của chúng ta là chưa có một cơ<br />
chế để biến đổi mới phương pháp dạy học trở thành một hoạt động sống còn<br />
thường nhật của từng giáo viên, tổ bộ môn, khoa và của cả trường. Chúng ta đã<br />
hầu như tin tưởng , giao phó và bỏ mặc giáo viên tự bơi trong quá trình này mà<br />
không đề ra một cơ chế thực thi đổi mới phương pháp dạy học. Một vài khóa<br />
học bổ sung về phương pháp không giải quyết được vấn đề bởi vì cái thiếu<br />
không phải là kiến thức. Cái thiếu ở đây là cơ chế thực hiện, bao gồm cả nghĩa<br />
vụ và quyền lợi của giáo viên.<br />
<br />
II. 3. Như vậy, muốn đổi mới phương pháp dạy học ở trường ta, trước hết<br />
là phải đổi mới về nhận thức. Chúng ta phải chấm dứt lối tư duy cho rằng, đó là<br />
công việc riêng của người thầy. Trong nhiều hội thảo gần đây các nhà quản lí<br />
42<br />
KỶ YẾU HỘI NGHỊ KHOA HỌC “ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP GIẢNG DẠY ĐẠI HỌC” 2009<br />
<br />
<br />
<br />
giáo dục, kể cả cấp cao nhất, cũng đã thừa nhận là “đã để giáo viên phải đơn độc<br />
trong công cuộc triển khai hoạt động đổi mới phương pháp giảng dạy”. Có<br />
người còn lên tiếng “Đừng để giáo viên phải tự bơi”. (Tiền phong, 4.1.2009).<br />
Chúng ta phải quan niệm rằng đây là công việc chung của cả hệ thống nhà<br />
trường, từ nhân viên phục vụ đến người lãnh đạo cao nhất, trong đó hiệu trưởng<br />
đóng vai trò quyết định. Phó TT Nguyễn Thiện Nhân trong một cuộc hội thảo<br />
gần đây cũng nhận xét: “Ở đâu có hiệu trưởng năng động, yêu nghề, ở đó giáo<br />
viên được khuyến khích, tạo điều kiện đổi mới phương pháp” (Tiền phong,<br />
3.1.2009).<br />
II.4. Song song với quá trình đổi mới nhận thức, phải tìm ra một cơ chế để<br />
thực hiện đổi mới phương pháp dạy học có hiệu quả, trong đó bao gồm tất cả<br />
các qui định mang tính pháp lệnh về thưởng, phạt, quyền lợi, nghĩa vụ gắn liền<br />
với hoạt động này. Ví dụ, gắn lên lương, các danh hiệu tôn vinh cả về Đảng lẫn<br />
chính quyền với đổi mới phương pháp dạy học. Chính PTT Nguyễn Thiện Nhân<br />
cũng đã đề xuất “cần có một danh hiệu kèm theo sự khen thưởng của ngành<br />
nhằm trân trọng đóng góp của các nhà giáo giỏi hàng năm” (Tiền phong,<br />
3.1.2009). Muốn vậy, mỗi khoa, mối tổ bộ môn, mỗi giáo viên phải xây dựng<br />
cho mình kế hoạch đổi mới phương pháp dạy học, xác định nội dung, phương<br />
thức đổi mới cho từng giờ dạy, lớp dạy, khóa học, năm học… Có thể tiến hành<br />
khảo sát sinh viên đánh giá giáo viên về đổi mới phương pháp dạy học nhằm<br />
góp phần nâng cao nhận thức của giáo viên về hoạt động này, xây dựng các qui<br />
định để tất cả bộ máy của nhà trường đều phục vụ, hỗ trợ tích cực và kịp thời<br />
cho đổi mới phương pháp dạy học.<br />
II.5. Ngành giáo dục đã không ít lần phát động phong trào đổi mới<br />
phương pháp dạy học. Đã có nhiều hội thảo bàn về đổi mới phương pháp dạy<br />
học. Tuy nhiên, kết quả thu được còn hạn chế và sẽ còn hạn chế chừng nào<br />
chúng ta chưa đổi mới tư duy về đổi mới phương pháp dạy học. Nói cách khác,<br />
chừng nào chúng ta còn chưa xem đổi mới phương pháp dạy học là một hoạt<br />
động sống còn của trường, của khoa, của tổ bộ môn và của từng giáo viên, cán<br />
bộ, nhân viên, giúp chúng ta cạnh tranh trên thương trường giáo dục và chừng<br />
nào chúng ta còn chưa tạo ra được một cơ chế thực hiện qui trình này thì chừng<br />
đó đổi mới phương pháp dạy học vẫn chỉ là khẩu hiệu bóng bẩy.<br />
<br />
<br />
<br />
43<br />