Cấu trúc địa hình lòng sông ( Biên dịch Nguyễn Thanh Sơn ) - Chương 4

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:14

Thêm vào BST

Báo xấu

73
lượt xem 10
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Hình dạng lòng sông và các nhân tố xác định nó Khái niệm "hình dạng lòng dẫn" (dạng hình thái học lòng dẫn) còn ch-a đứng vững trong văn bản về lý thuyết cũng nh- các vấn đề ứng dụng của quá trình lòng sông. Th-ờng thay nó là các thuật ngữ t-ơng đ-ơng khái niệm "dạng vĩ mô", "dạng quá trình lòng sông". Định nghĩa dạng lòng sông còn thiếu ngay cả ở các tác giả th-ờng xuyên sử dụng khái niệm này [54]. ...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Cấu trúc địa hình lòng sông ( Biên dịch Nguyễn Thanh Sơn ) - Chương 4

lßng dÉn mïa kiÖt ®· ph¸c ho¹ d¹ng trung m« x¸c ®Þnh. §−îc thõa nhËn lµ ph©n lo¹i d¹ng lßng dÉn cña K. I. Rosinski, I. A. Kuzmin [77]. víi sù hiÖu chØnh cña O. V. Adreev Ch−¬ng 4 vµ I.A. Iaroslavxev [6] vµ Leopold vµ Iolmen [120]: lßng dÉn ®−îc chia thµnh th¼ng, uèn khóc vµ ph©n nh¸nh. H×nh d¹ng lßng s«ng vµ c¸c nh©n 4.1. C¸c lßng dÉn th¼ng tè x¸c ®Þnh nã C¸c lßng dÉn th¼ng Ýt ®−îc nghiªn cøu. Chóng th−êng ®Æc tr−ng cho c¸c s«ng ngßi miÒn nói vµ b¸n s¬n ®Þa víi c¸c d¹ng Kh¸i niÖm "h×nh d¹ng lßng dÉn" (d¹ng h×nh th¸i häc lßng aluvi ph¸t triÓn. §é th« lín cña aluvi c¸c s«ng nh− vËy dÉn ®Õn dÉn) cßn ch−a ®øng v÷ng trong v¨n b¶n vÒ lý thuyÕt còng nh− viÖc thµnh t¹o c¸c d¹ng lßng dÉn vµ sù biÕn d¹ng chñ ®éng cña c¸c vÊn ®Ò øng dông cña qu¸ tr×nh lßng s«ng. Th−êng thay nã lµ chóng chØ cã thÓ vµo thêi kú lò m¹nh nhÊt. V× thÕ qu¸ tr×nh c¸c thuËt ng÷ t−¬ng ®−¬ng kh¸i niÖm "d¹ng vÜ m«", "d¹ng qu¸ thµnh t¹o b·o båi kh«ng t¨ng ®é æn ®Þnh cña d¹ng lßng dÉn. tr×nh lßng s«ng". §Þnh nghÜa d¹ng lßng s«ng cßn thiÕu ngay c¶ ë Aluvi b·i båi ®−îc gia cè bëi th¶m thùc vËt rÊt dÔ bÞ bµo mßn bëi c¸c t¸c gi¶ th−êng xuyªn sö dông kh¸i niÖm nµy [54]. Trong khi dßng s«ngcã kh¶ n¨ng t¶i c¸c vËt chÊt cuéi sái. D¹ng lßng s«ng ®ã nã vÉn ®−îc dïng trong c¸c v¨n b¶n "lßng dÉn ", trong sè ®ã n−íc lò ®−îc x¸c ®Þnh chñ yÕu bëi c¸c nh©n tè phi lßng dÉn – – khi x©y dùng ph©n lo¹i h×nh th¸i vµ h×nh th¸i ®éng lùc lßng th¹ch ®Þa chÊn, th−êng chi phèi tÝnh th¶ng cña thµnh thung dÉn s«ng ngßi. lòng trªn mét kho¶ng dµi. D¹ng lßng dÉn mïa kiÖt ë c¸c s«ng D¹ng lßng dÉn s«ng ngßi (trªn b×nh ®å) lµ sù ph¸c ho¹ lßng nh− vËy ®−îc x¸c ®Þnh b»ng tû sè cña phÇn ®¸y ngËp cña thung dÉn x¸c ®Þnh bëi c¸c thµnh thung lòng vµ/hoÆc c¸c nguyªn tè lòng s«ng ngßi vµ kÝch th−íc cña d¹ng (xem h×nh 3.17). bÒn v÷ng nhÊt cña ®Þa h×nh lßng s«ng, nã ®iÒu khiÓn dßng ch¶y ViÖc b¶o toµn tÝnh th¼ng cña c¸c bê s«ng ®−îc chi phèi bëi s«ng ngßi c¶ mïa kiÖt lÉn mïa lò. H×nh d¹ng lßng s«ng th−êng tÝnh kiªn cè chèng xãi mßn cao cña thµnh bê gèc vµ/hoÆc vËn bÞ chi phèi nëi c¸c d¹ng lßng dÉn t¹o nªn trong qu¸ tr×nh lßng tèc x¸o trén lín cña d¹ng lßng dÉn xu«i theo dßng ch¶y. s«ng, nh−ng vÒ sau ®−îc cñng cè bëi c¸c thµnh t¹o b·i båi. C¸c Trong tr−êng hîp cuèi cïng, tr−êng vËn tèc tuÇn hoµn ë d¹ng lßng dÉn vÜ m« nh− thÕ h×nh nh− ®· v−ît khái ph¹m vi c¸c d¹ng phô vµ cï lao kh«ng g©y ra ho¹t ®éng xãi lë t¹i c¸c bê cña chÝnh lßng dÉn. s«ng do thêi gian t¸c ®éng cña nã ng¾n lªn mét ®o¹n cô thÓ cña C¸c d¹ng trung b×nh (doi) th−êng kh«ng ®−îc phñ bëi b·i bê. §Ó minh ho¹ cã thÓ dÉn ra ®©y h×nh th¸i cña lßng dÉn s«ng båi vµ th¶m thùc vËt, rÊt ho¹t ®éng vµo thêi kú lò. Chóng Alabugi (Kirgizia) sau ®o¹n hîp l−u víi s«ng Ptran [63]. Sù hiÖn th−êng æn ®Þnh theo quan hÖ víi dßng ch¶y s«ng ngßi mïa kiÖt diÖn cña lßng ch¶o réng lín ë phÇn phÝa trªn thung lòng s«ng vµ chñ yÕu ®−îc ®iÒu kiÓn bëi nã. Cho nªn cã thÓ nãi vÒ d¹ng ngßi dÉn ®Õn viÖc phÇn th−îng l−u ®o¹n s«ng nµy kh«ng cã phï 107 108
sa ®¸y cuéi sái. Dßng phï sa ®¸y ®−îc h×nh thµnh do viÖc bµo hå, trong lßng ch¶o dßng ch¶y n−íc b¨ng tan. C¸c aluvi b·i båi mßn c¸c trÇm tÝch aluvi trªn c¸c thÒm s«ng. Sù t¨ng dßng phï cña c¸c s«ng hiÖn ®¹i cã ®é dµy bÐ, phñ lªn líp aluvi vµ Ýt bÞ xãi sa ®¸y theo däc thung lòng s«ng víi ®é dèc ®¸y thung lë vµ lßng dÉn th¼ng trong c¸c bê b·i båi ®−îc x¸c ®Þnh bëi c¸c lòngkh«ng ®æi (~ 8%) vµ l−îng n−íc s«ng ( Q = 25 ,...,30 m3/s) g©y nh©n tè th¹ch häc (nh− lµ s«ng Sukh«n ë lßng ch¶o Kuben). nªn sù thay ®æi h×nh th¸i häc lßng s«ng cã quy luËt. Trong V.V. Ivanov [30] ®· ph©n lo¹i c¸c lßng dÉn th¼ng bê b·i båi miÒn thiÕu hôt tuyÖt ®èi phï sa vËn tèc biÕn h×nh th¼ng ®øng mang rÊt Ýt c¸c trÇm tÝch ®¸y. ë ®©y kh«ng xÐt tíi c¸c ®iÒu kiÖn cña lßng s«ng lín (gÇn 0,3 m/n¨m). Trong miÒn b·o hoµ t−¬ng thuû lùc thuËn lîi, kh«ng t¹o nªn c¸c con ch¾n, b·i v¾t mµ hoµn ®èi cña dßng ch¶y bëi phï sa di ®¸y (l−u l−îng riªng trung b×nh l−u dßng ch¶y quanh chóng cã thÓ t¹o nªn xãi lë cña bê b·i båi. n¨m gÇn 0,5kg/(s.m) cho kh¶ n¨ng tÝch tô phï sa vµ h×nh thµnh Cã thÓ trªn c¸c s«ng miÒn ®ång b»ng viÖc dÞch chuyÓn phï sa c¸c cån phô. Víi vËn tèc dÞch chuyÓn c¸c cån phô vÒ xu«i 30 – ®¸y m¹nh bao nhiªu th× viÖc xãi lë c¸c bê th¼ng kh«ng diÔn ra 50 m /n¨m t¹o nªn c¸c ®o¹n s«ng th¼ng. Víi vËn tèc dÞch do viÖc cuyÓn ®éng qu¸ nhanh c¸c thµnh t¹o trÇm tÝch. chuyÓn nhá (10 – 20 m/n¨m) vËn tèc t¹o lßng lín (15–20 cm/n¨m) dÉn tíi t¹o thµnh c¸c lâm c¾t ngang. ViÖc b·o hoµ lßng 4.2. C¸c lßng s«ng uèn khóc s«ng bëi phï sa di ®Èy tiÕp tôc (tíi 190 – 200 ngµn m3/n¨m) vµ më réng ®¸y thung lòng tíi 800 – 1000 m chi phèi viÖc thµnh H×nh th¸i häc vµ ®éng lùc häc c¸c con s«ng uèn khóc liªn t¹o m«t lßng s«ng d¹ng cï lao phøc t¹p. C¸c cï lao dÞch chuyÓn quan tíi mét l−îng lín tµi liÖu lßng dÉn. §èi víi d¹ng nµy cña vÒ xu«i víi vËn tèc 60 –80 m/n¨m, kÕt qu¶ lµ bê gèc bÞ bµo mßn lßng dÉn ®· ph©n ra c¸c d¹ng : ®Þa m¹o häc, vµ ®Þa sinh häc vµ víi vËn tèc kh«ng qu¸ 0,5 m/n¨m vµ b¶o toµn tÝnh th¼ng. Khi ®Þa ®éng lùc häc nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò thuû lùc dßng ch¶y ë ®ã vËn tèc bµo mßn c¸c d¹ng lßng s«ng (trong ®ã kÓ c¶ b·i båi khóc uèn, c¸c ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña ®éng lùc ®o¸nong cong vµ sù cã thùc vËt phñ kÝn) ®¹t 25 m/n¨m. xãi lë c¸c bê cña chóng. Lßng s«ng th¼ng – hiÖn t−îng trªn c¸c s«ng ngßi miÒn ®ång Sù uèn dßng ch¶y cã thÓ lµ nguyªn sinh theo quan hÖ víi b»ng rÊt hiÕm, bëi v× ë ®©y qu¸ tr×nh thµnh t¹o b·i båi th−êng ®Þa h×nh lßng dÉn t¹o nªn nã. C¸c chç uèn nguyªn sinh nµy cã dÉn tíi viÖc phøc t¹p ho¸ lßng s«ng. Th«ng th−êng lßng s«ng thÓ bÞ chi phèi bëi c¸c ®iÒu kiÖn ®Þa chÊt vµ ®Þa m¹o - ®Þa h×nh th¼ng chØ quan s¸t thÊy ë c¸c vÕt nøt vµ c¸c suèi trªn ®¸ gèc víi nguyªn sinh, th¹ch häc l·nh thæ, n¬i dßng ch¶y ®i qua. C¸c sù kiÓm so¸t cÊu tróc cña c¸c thµnh thung lòng. HiÕm khi t¹o ®iÓm uèn lín cña lßng th¸c Kargalin s«ng Terec xuÊt hiÖn do sù nªn (ë c¸c s«ng ngßi cã b·i båi) c¸c lßng s«ng th¼ng tù do chiÒu hoµ nhËp dßng ch¶y ë c¸c ®o¹n trªn ®ång b»ng ch©u thæ, vµ c¸c dµi > 20 ... 40 ®é réng cña lßng s«ng. Sù b¶o toµn d¹ng th¼ng khóc uèn nhá h¬n ®−îc thµnh t¹o gi÷a c¸c tÇng aluvi ¸ sÐt cña lßng s«ng trong c¸c ®iÒu kiÖn nh− vËy lµ do sù kÕt hîp ®Æc nÆng. Khóc uèn lín s«ng Iana trªn vïng ®åi Kular tõ 5 - 12 km biÖt cña c¸c nh©n tè t¹o lßng. Trªn ®Þa phËn ch©u ¢u cña Liªn vÒ kÝch th−íc kh«ng t−¬ng øng víi l−îng n−íc s«ng mµ t−¬ng bang Céng hoµ x· héi chñ nghÜa X« viÕt th−êng xuyªn quan s¸t øng víi ®é n©ng ®Þa h×nh bao quanh xø Kular. Sù hiÖn diÖn cña thÊy sù ph¸t triÓn cña lßng dÉn s«ng ngßi trong c¸c thung lòng c¸c khóc uèn nguyªn sinh vµ dßng ch¶y tuÇn hoµn do chóng g©y 109 110
nªn ¶nh h−ëng tíi h×nh th¸i vµ ®éng lùc c¶ chÝnh c¸c khóc uèn thung lòng. nguyªn sinh lÉn c¸c d¹ng lßng dÉn ph¸t triÓn trªn ®ã. Khóc uèn ®øt g·y s«ng Iana trong giíi h¹n miÒn ®åi Kular trong vßng 1 triÖu n¨m dÞch chuyÓn theo chiÒu ngang vµ chiÒu däc nh− lµ c¸c thung lòng tù do (víi vËn tèc 2 - 3 mm/n¨m), mÆc dï l−îng n−íc s«ng kh«ng t−¬ng xøng víi kÝch th−íc cña chóng [71]. Trªn s«ng Iuk (trªn cöa Cutrment) ®é uèn thung lòng tù do cña c¸c s«ng víi kÝch th−íc t−¬ng øng víi l−îng n−íc hiÖn nay cña nã, thay ®æi cã quy luËt theo chiÒu dµi khóc uèn lín b¶o tån tõ thêi kú n−íc lªn. Trung b×nh theo ®o¹n v« thø nguyªn S/S0 (S0 - ®é dµi khóc uèn lín theo lßng dÉn) gi¸ trÞ gãc tíi ®èi víi ®é uèn tù do cùc ®¹i trªn khóc uèn lín vµ ®¹t gi¸ trÞ cùc tiÓu ë ®Ønh cña nã (H×nh 4.1). D¹ng lßng dÉn cong th−êng xuyªn xuÊt hiÖn do sù æn ®Þnh dÇn ¸cc d¹ng sãng c¸t, sù xuÊt hiÖn thùc vËt trªn ®ã vµ cÊu thµnh b·i båi. §iÒu nµy thÊy râ nhÊt nÕu quan s¸t sù biÕn ®æi h×nh th¸i häc lßng dÉn trªn mét kho¶ng thêi gian cña mét vµ chØ mét s«ng. S«ng V−tregda ë th−îng l−u (c¸ch cöa s«ng 770 km) ®Æc tr−ng bëi ®¸y lßng dÉn uèn khóc tù do víi c¸c b¨ng c¸t vµ sãng c¸t (H×nh 4.2). Khi t¨ng ®é réng lßng dÉn tíi 200 m vµ l−u l−îng n−íc trung b×nh n¨m tíi 140 m3/s ë ®o¹n lßng cong trªn c¸c b¨ng sãng c¸t t¹o nªn c¸c ®ôn c¸t ph©n bè kiÓu bµn cê víi c¸c b−íc nhá h¬n b−íc thung lòng tõ 2 - 2,5 lÇn. C¸c ®ôn nµy ®−îc cÊu t¹o tõ c¸c sãng c¸t cã b−íc nhá h¬n b−íc cña ®ôn c¸t tõ 2,5 - 4,0 lÇn. Theo møc ®é t¨ng l−u l−îng còng tù do vµ ®ôn c¸t víi sãng c¸t t¨ng lªn. §iÒu−íc trong s«ng vµ chiÒu réng lßng dÉn, kÝch th−íc c¸c thung l nµy dÉn tíi sù kiÓm so¸t h×nh d¹ng thµnh thung lòng lín h¬n bëi v× b−íc thung lòng t¨ng tíi H×nh 4.1. C¸c khóc u«n lín hiÖn ®¹i trªn s«ng Iuk (a) vµ thay ®æi trung b×nh trong kho¶ng thêi gian 0,1 S0 (®ãi víi 20 khóc uèn lín) gãc tíi α cña c¸c quy m« khu vùc cã v¸ch thung lòng ®ång nhÊt vÒ th¹ch häc. thung lòng tù do (b) C¸c thung lòng tù do trë nªn gi·n ra vµ ë kho¶ng 200 km c¸ch 1- trôc lßng dÉn hiÖn ®¹i , 2- v¸ch khóc uèn lín cöa ra ®· kh«ng ph©n biÖt ®−îc vÒ th¹ch häc c¸c khóc uèn däc 111 112
ngét v× kho¶ng dao ®éng cña nã kh¸ réng. tû lÖ b−íc uèn khóc vµ ®ôn gi¶m cì 1,5 - 1,7 vµ chØ ë cöa s«ng l¹i t¨ng ®Õn 2,0. KÝch th−íc c¸c sãng c¸t trªn c¸c ®ôn ë vïng cöa s«ng còng gi¶m xuèng nh−ng kh«ng ®ét ngét nh− chç uèn. Nh− vËy t¹i vïng cöa s«ng V−tregda tæ hîp bËc thang c¸c d¹ng lßng dÉn cã thÓ nhãm vµo mét h¹ng c¸c d¹ng nhá h¬n so víi tæ hîp ®Þa h×nh lßng dÉn dßng ch¶y trung b×nh cña s«ng. Khi ®ã b¶o toµn c¸c ®Æc tr−ng ®Þa m¹o t−¬ng ®èi cã trong thµnh t¹o cña chóng. D¹ng lßng s«ng ¶nh h−ëng m¹nh mÏ ®Õn h×nh th¸i häc vµ ®éng lùc häc cña c¸c ®ôn c¸t vµ cï lao (d¹ng ®Þa h×nh võa). ®Æc ®iÓm dÞch chuyÓn cña c¸c ®ôn qua b·i v¾t trªn khóc uèn lßng s«ng ®· ®−îc xem xÐt bëi N. I. Makaveev [52]. Trªn c¬ së cña s¬ ®å dßng ch¶y tiÒm n¨ng trªn ®o¹n «ng chia ra vïng gia tèc (däc bê lâm ®Õn bê låi) vµ vïng gi¶m tèc (tõ bê låi ®Õn bê lâm) cña H×nh 4.2. Sù t¨ng kÝch th−íc khóc uèn vµ d¹ng lßng dÉn theo däc s«ng dßng chaytreen ®ã ®Æt c¸c miÒn xoay c¸c tia ®¸y tõ bê lâm ®Õn V−tregda theo ®é t¨ng n−íc s«ng vµ thay ®æi thang tæ hîp c¸c d¹ng lßng dÉn khi æn ®Þnh c¸c ®ôn vµ thµnh t¹o chóng trªn c¬ së lßng ch¶o lßng dÉn bê låi do t¸c ®éng cña hoµn l−u ngang. T−¬ng øng víi ®iÒu ®ã N. I. Makaveev ®· t¸ch ra mét miÒn chËm vËn ®éng cña c¸c ®ôn ë 1 - lßng ch¶o, 2- ®ôn, 3- b¨ng sãng c¸t, 4- sãng c¸t, 5- b−íc sãng bê låi sau m¸i uèn, phÇn cßn l¹i cña lßng dÉn c¸c ®ôn dÞch Sù t¨ng kÝch th−íc c¸c ®ôn vµ gi¶m tèc ®ä chuyÓn ®éng chuyÓn víi gia tèc. R. S. Tralov [95] ®· kh¶o s¸t chi tiÕt sù dÞch xu«i theo lßng s«ng dÉn tíi viÖc di tró trªn ®ã c¸c th¶m thùc chuyÓn cña c¸c ®ôn c¸t b·i v¾t trªn hai khóc uèn lßng s«ng vËt. Kho¶ng 400 km c¸ch cöa s«ng phÇn lín c¸c ®ôn trªn s«ng V−tregda. ¤ng ®· x¸c ®Þnh ®−îc vËn tèc dÞch chuyÓn ®ôn c¸t V−tregda ®· h×nh thµnh c¸c ®¶o võa, vµ trªn c¸c cï lao lín nhÊt kh¸ lín däc bê lâm (gÇn 250 m/n¨m) víi vËn tèc bÐ (gÇn ®· ®−îc phñ kÝn aluvi b·i båi vµ ph¸t triÓn hoÆc thµnh ®¶o, 25m/n¨m) cña dÞch chuyÓn bªn bê låi khóc uèn. hoÆc lµ thung lòng. Trªn mét sè ®o¹n s«ng (vÝ dô nh− vµo Trªn bÒ mÆt khóc uèn víi hÖ thèng dßng ch¶y ngang Ýt ph¸t kho¶ng 145 - 155 km c¸ch cöa, t¹i vïng Knhiarin vµ S«n«ms) triÓn h¬n vµ víi x¸c suÊt bÐ cña sù ng¾t dßng ch¶y tõ bê låi b−íc thung lòng tù do lßng dÉn vµ c¸c ®ôn dÞch chuyÓn theo nã khóc uèn sù chuyÓn ®éng cña c¸c ®ôn c¸t t−¬ng øng h¬n víi s¬ hÇu nh− b»ng nhau [95]. D−íi kho¶ng 200 km tiÕp theo tõ cöa ®å ph©n bè vïng gia tèc vµ gi¶m tèc trong dßng ch¶y vßng t¹i hÇu nh− mäi ®ôn c¸t lín ®· æn ®Þnh vµ t¹o nªn d¹ng uèn khóc ®o¹n cong. Trªn b×nh ®å khóc uèn s«ng V−tregda vµo kho¶ng 49 cña lßng dÉn. DiÔn ra sù gi¶m ®ét ngét kÝch th−íc c¸c khóc uèn - 57 km c¸ch cöa s«ng v¬Ý sù kÕt hîp cña ®ôn c¸t c¸c b·i v¾t khi t¨ng l−îng n−íc s«ng (xem h×nh 4.2). T−¬ng øng, trªn ®o¹n Zaostrov, Ust - Vilegod vµ Xipuskin däc bê lâm tr¸i vËn tèc nµy diÔn ra sù gi¶m kÝch th−íc c¸c ®ôn, nh−ng kh«ng qu¸ ®ét chuyÓn ®éng cña c¸c ®ôn c¸t gi¶m tõ b¾t ®Çu chç cong ®Õn ®Ønh 113 114
cña nã kho¶ng 600 - 40 m/n¨m. §ôn c¸t t¹i ®Ønh khóc uèn trong b·i c¸t. kho¶ng mét vµi n¨m cã thÓ b¶o toµn vÞ trÝ æn ®Þnh. Sù chuyÓn ®éng cña c¸c ®ôn c¸t däc bê låi cã tÝnh chÊt phøc t¹p h¬n. T¹i ®©y nh×n thÊy c¸c vïng gia tèc dÞch chuyÓn ®ôn c¸t lªn m¸i trªn khóc uèn vµ sù ng−ng trÖ qu¸ tr×nh nµy t¹i m¸i d−íi. Tuy nhiªn t¹i ®Ønh cña khóc uèn cùc ®¹i vËn tèc dÞch chuyÓn c¸c ®ôn c¸t kh«ng quan s¸t thÊy. T¹i ®©y diÔn ra sù æn ®Þnh m¸i d−íi tõ trªn xuèng däc bê låi cña c¸c ®ôn c¸t tr−íc khi c¸c ®ôn c¸t æn ®Þnh trªn ®Ønh khóc uèn ë bê lâm. Nh− vËy, ngay c¶ trªn bÒ mÆt khóc uèn s¬ ®å tiÒm n¨ng ch¶yvßng còng thùc hiÖn trong dÞch chuyÓn ®ôn c¸t víi nh÷ng sù thay ®æi lín g¾n liÒn víi c¸c t¸c ®éng qua l¹i cña h×nh th¸i häc vµ ®éng lùc häc dôn c¸t. I. V. Popov ®· quan s¸t ®−îc sù gi¶m miÒn biÕn ®éng c¸c b−íc b¨ng sãng c¸t víi sù gia t¨ng ®é cong khóc uèn mµ trong ®ã c¸c b¨ng sãng c¸t ®−îc ph©n bè [67]. V. B. Borovcov trªn c¬ së thùc nghiÖm t¹i phßng thÝ nghiÖm ®· chØ ra ¶nh h−ëng cña ®é H×nh 4.3. VËn tèc dÞch chuyÓn khóc uèn ngang (a) vµ däc (b) s«ng Terec phô thuéc vµo ®é cong (®Æc tr−ng bëi hÖ sè b¸n kÝnh ®é cong R vµ ®é réng cong dßng ch¶y ®Õn kÝch th−íc, h×nh d¹ng vµ ®éng lùc cña c¸c lßng dÉn b) vµ vÞ trÝ cña ®ôn c¸t trªn khóc uèn d¹ng ®¸y. Trong lßng dÉn cong gi¶m chiÒu dµi lÉn chiÒu cao c¸c ®ôn c¸t, nh−ng víi sè Frud lín [11]. 1- khóc uèn æn ®Þnh; 2- khóc uèn kh«ng æn ®Þnh víi ®ôn c¸t t¹i bê låi; 3- khóc uèn kh«ng æn ®Þnh víi ®ôn c¸t t¹i bê lâm TÝnh chÊt phøc t¹p cña c¸c ¶nh h−ëng qua l¹i c¸c d¹ng lßng C¸c khóc uèn æn ®Þnh chuyÓn ®éng xu«i theo dßng s«ng víi dÉn lªn h×nh th¸i häc vµ ®éng lùc häc cña c¸c d¹ng sãng c¸t lßng vËn tèc kho¶ng 10 m/n¨m. §ång thêi tån t¹i dÞch chuyÓn ngang dÉn, mµ chóng vÒ phÇn m×nh l¹i t¸c ®éng lªn d¹ng lßng dÉn vµ kho¶ng 5 m/n¨m. VËn tèc dÞch chuyÓn däc vµ ngang cña c¸c khóc sù thay ®æi cña chóng ®−îc ghi nhËn t¹i lßng dÉn cong s«ng uèn nµy ®−îc x¸c ®Þnh bëi chØ tiªu R/b. Víi R/b ~ 3 vËn tèc dÞch Terec sau cöa Sundji. chuyÓn khóc uèn lµ cùc ®¹i; víi c¸c gi¸ trÞ lín h¬n vµ nhá h¬n cña B−íc uèn trung b×nh cña lßng dÉn s«ng λ lµ 1750 m R/b sù dÞch chuyÓn c¸c khóc uèn gi¶m (h×nh 4.3). Víi ®é réng cña ( σ L 240m), hÖ sè d¹ng khóc uèn S/λ trung b×nh lµ 1,4. Theo h×nh dßng b = 500 ... 600 m, b¸n kÝnh ®−êng cong R lµ 400 ®Õn 700m. th¸i häc vµ ®éng lùc häc, vÒ phÇn m×nh khóc uèn chia ra hai Tû sè R/b trong tr−êng hîp nµy nhá h¬n 2; trong mét sè tr−êng nhãm: æn ®Þnh vµ kh«ng æn ®Þnh. Trong giíi h¹n khóc uèn æn hîp nã gi¶m tíi 0,7. Trong ph¹m vi c¸c khóc uèn nµy trôc ®éng ®Þnh, lßng dÉn ®Æc tr−ng bëi hÖ thøc R/b > 2,0. V¸ch ng¨n dßng lùc cña dßng kh«ng æn ®Þnh. Nã ®−îc ph©n bè mét c¸ch tuÇn ph©n bè däc bê lâm. T¹i bê låi tÝch tô phï sa, h×nh thµnh nªn c¸c hoµn ë bê lâm hoÆc bê låi cña khóc uèn. T¹i bê ®èi diÖn t¹o nªn 115 116
c¸c ®ôn c¸t hay cï lao dÇn dÇn t¹o ra c¸c giai ®o¹n cña b·i båi. c¸c nh©n tè tù nhiªn, h×nh d¹ng cña ®o¹n lßng dÉn cong ®−îc ®Æc Sù b¶o toµn ë bê dßng ch¶y ë c¸c bê b·i båi qua mét thêi gian nµo tr−ng bëi sù phøc t¹p lín. Mét sè khóc uèn d¹ng chuÈn th−êng ®ã dÉn ®Õn viÖc kÐo theo dßng ch¶y chÝnh vµo miÒn ®ã. Khi ®ã gÆp Ýt h¬n, vµ cµng hiÕm khi cã mét nhãm nh− thÕ. Sù ®a d¹ng diÔn ra sù bµo mßn m¶ng b·i båi ®Õn khi nã bÞ xãi lë hoµn toµn. c¸c d¹ng khóc uèn n¶y sinh ra nhiÒu thuËt ng÷ vµ sù m« t¶ Chu kú ph©n bè nµy kÐo dµi kho¶ng 20 n¨m. chóng: d¹ng h×nh sin, trßn, elip, ngßi bót, ngãn tay, vßm,côc, phøc t¹p, vãn, tùa h×nh sin, bÊt ®èi xøng, mµi mßn, kh«ng hoµn C¸c khóc uèn kh«ng æn ®Þnh khi ph©n bè trùc tiÕp s¸t liÒn chØnh, lë, ®ãi xøng, xo¸yvµo, xo¸y ra, h¹n chÕ, biÕn d¹ng, gãc nhau cïng ph¸t triÓn ®ång thêi, tøc lµ trôc ®éng häc dÞch h¼n vÒ nhän v.v.. mét bê trªn khóc uèn trªn g©y nªn sù thay ®æi vÞ trÝ sèng vµ ë bê ®èi diÖn ë khóc uèn d−íi. Trªn c¸c ®o¹n uèn cña lßng dÉn dµi vµ §Ó ®Æc tr−ng c¸c d¹ng phøc t¹p cña lßng dÉn cong ng−êi ta gå ghÒ tÝnh bÊt æn ®Þnh cña trôc dßng ch¶y xuÊt hiÖn cã Ýnh côc sö dông hµm mËt ®é phæ hµng lo¹t gãc ph−¬ng vÞ cña ®o¹n cong bé. Sù h×nh thµnh c¸c ®ôn c¸t t−¬ng ®èi æn ®Þnh g©y nªn sù xãi trôc lßng dÉn [134]. H×nh d¹ng ®¬n gi¶n cña khóc uèn ®−îc m« t¶ bê t¨ng c−êng ®¹i ph−¬ng vµ t¹o nªn sù níi réng lßng dÉn côc bé. chÝnh x¸c h¬n c¶ b»ng ®−êng cong tùa h×nh sin cña Leopold vµ Khi níi réng quan s¸t thÊy sù chuyÓn ®æi sèng c¸t. Langbei [119]: dθ 2πs C¸c khóc uèn æn ®Þnh cã thÓ chuyÓn vÒ nhãm kh«ng æn ®Þnh = θ o sin ds So nÕu diÔn ra sù co hÑp chóng (trong ®iÒu kiÖn −u thÕ cña dÞch chuyÓn däc m¸i trªn khóc uèn so víi sù dÞch chuyÓn ë m¸i d−íi) BiÕn ®æi chuçi Phure ph−¬ng vÞ θ còng dÉn tíi khai triÓn c¸c vµ gi¶m b¸n kÝnh ®o¹n cong ®Õn R/b < 3. Th−êng th−êng ®iÒu d¹ng phøc t¹p thµnh c¸c thµnh phÇn ®¬n gi¶n. Bµn tíi tiªn ®Ò nµy diÔn ra khi cã sù biÕn h×nh lín cña ®o¹n s«ng ph©n bè trªn vÒ tÝnh chi phèi cña mçi d¹ng thµnh phÇn ®¬n gi¶n cña lßng dÉn ®o¹n uèn æn ®Þnh hoÆc khi cñng cè bê phÝa m¸i d−íi cña nã. HiÖn cong bëi miÒn x¸c ®Þnh cña l−u l−îng n−íc trong s«ng. Mçi l−u t−îng trÇm tÝch xuÊt hiÖn khi ®ã ë bê lâm cña khóc uèn æn ®Þnh l−îng n−íc ch¶y qua s«ng ph¶n ¸nh ë d¹ng lßng dÉn d−íi d¹ng kÐo theo sù t¨ng b¸n kÝnh ®o¹n cong cña trôc dßng ch¶y vµ khóc khóc uèn ®¬n gi¶n, b−íc cña nã tû lÖ thuËn víi l−u l−îng, cßn uèn l¹i trë l¹i æn ®Þnh. biªn ®é tû lÖ thuËn víi ®é lÆp l¹i cña l−u l−îng vµ kh¶ n¨ng xãi §éng lùc häc c¸c khóc uèn kh«ng æn ®Þnh phô thuéc vµo vÞ mßn cña nã. Siªu quan ®iÓm khóc uèn ®¬n gi¶n x©y dùng nªn cÊu trÝ cña vïng l¾ng ®äng phï sa. NÕu nh− nã ph©n bè ë phÝa bê låi tróc phøc t¹p cña lßng dÉn cong [83]. Tiªn ®Ò nµy ®· t×m thÊy sù th× t¨ng (tíi 10 m/n¨m) vËn tèc x¸o trén ngang cña khóc uèn. Sù kh¼ng ®Þnh ë c¸c d¹ng lßng dÉn phøc t¹p h¬n ë c¸c s«ng cong mµ tÝch luü phï sa s«ng ngßi ë bê lâm, sù thµnh t¹o ë ®©y c¸c ®ôn c¸t ®èi víi chóng ®−êng cong l−u l−îng t¹o lßng cã d¹ng nhiÒu ®Ønh bÒn v÷ng hay cï lao dÉn tíi viÖc gi¶m m¹nh vËn tèc dÞch chuyÓn [25]. ngang cña khóc uèn. VËn tèc dÞch chuyÓn däc cña c¸c khóc uèn TÝnh phøc t¹p cña lßng dÉn uèn khóc còng thÓ hiÖn ë sù thay khong æn ®Þnh th−êng kh«ng lín do ®é cong cña nã lín. ®æi cã trËt tù h×nh th¸i häc vµ ®éng lùc häc däc theo s«ng. Lo¹t tæ Do TÝnh kÐo dµi trong tiÕn ho¸ cña khóc uèn trªn c¸c giai chøc nh− vËy c¸c khóc uèn ®· ®−îc R. S. Tralov ph©n lo¹i [95] ®o¹n ph¸t triÓn kh¸c nhau cña chóng, do ¶nh h−ëng cña ®a sè 117 118
trªn s«ng V−tregda vµ Lena theo quy luËt gi¶m hoÆc t¨ng b¸n VËn tèc dÞch chuyÓn däc cùc tiÓu ë khóc uèn trªn cïng cña kÝnh ®o¹n cong c¸c khøc uèn kÕ tiÕp hay lµ trôc ®éng häc cña nhãm vµ t¨ng dÇn xu«i theo chiÒu dßng ch¶y. KÕt qu¶ lµ toµn dßng ch¶y. C¸c khøc uèn liªn kÕt l¹i thµnh mét nhãm còng tu©n nhãm bÞ kÐo d·n do gi¶m chiÒu dµi cña khóc uèn cuèi cïng. theo sù biÕn ®æi mét h−íng cã quy luËt cña b−íc λ, hay hÖ sè biÓu hiÖn uèn khóc S/λ. Trong nhãm gép kho¶ng 6 - 10 khóc uèn. CÇn ph¶i nhãm nh− vËy ®Ó kÕt qu¶ nhËn ®−îc kh«ng lµ ngÉu nhiªn. ®Æc biÖt cÇn ph©n biÖt râ rµng tÝnh nhãm vÒ ®é uèn trªn c¸c th¸c vµ c¸c bar vïng cöa s«ng (h×nh 4.4) H×nh 4.5. §éng lùc lo¹t khóc uèn s«ng Terec 1- ®−êng bê n¨m 1958; 2- ®−êng bê n¨m 1979 Trong mét sè tr−êng hîp chØ dÞch chuyÓn mét trong sè c¸c khóc uèn nhá vµ ®−îc gäi lµ sù lu©n chuyÓn khóc uèn gi·n vµ nÐn. 4.3. C¸c s«ng ph©n nh¸nh Lßng s«ng ®−îc ph©n ra c¸c nh¸nh ®Æc tr−ng bëi tÝnh phong phó nhÊt cña h×nh d¹ng. Ph©n lo¹i h×nh th¸i ®éng lùc chi tiÕt nhÊt c¸c lßng dÉn nh− vËy ®−îc so¹n th¶o bëi R.S. Tralov [101]. N. I. Makaveev nhËn thÊy r»ng nÕu nh− lßng dÉn cã hai nh¸nh th× c¸c ®ôn ph©n bè theo trËt tù bµn cê ë c¸c bê kh¸c H×nh 4.4. Lo¹t c¸c khóc uèn ghÒnh ngËp n−íc trªn bar s«ng Indigirki 1- GhÒnh ngoÆt; 2 - ba cöa n−íc n«ng; 3- vïng n«ng; 4- giíi h¹n bar nhau n»m trªn tiÕn ®Õn mÐp ph©n nh¸nh vµ dÇn phñ cña Trong lo¹t c¸c khóc uèn víi ®é cong gi¶m dÇn xu«i theo nguån lóc nh¸nh nµy lóc nh¸nh kh¸c. Cho nªn c¸c nh¸nh s«ng dßng ch¶y: mét - hai khóc uèn cong phÇn th−îng th−êng dÞch lÇn l−ît ho¹t ®éng lóc tÝch cùc vµ lóc suy tho¸i [52]. Trong chuyÓn c¶ däc lÉn ngang trôc thung lòng. C¸c khóc uèn tiÕp tr−êng hîp lßng s«ng nhiÒu nh¸nh hiÖu øng nµy lµm phøc t¹p theo nhá h¬n chñ yÕu dÞch chuyÓn theo h−íng däc (h×nh 4.5). thªm chÕ ®é biÕn h×nh lßng dÉn ë c¸c nh¸nh. Sù suy gi¶m n−íc 119 120
ë mét sè nh¸nh riªng theo quan hÖ víi lßng chÝnh dÉn tíi sù huû. §iÒu nµy lµm t¨ng kh¶ n¨ng lÇy ho¸ nh¸nh s«ng [1]. gi¶m kÝch th−íc mäi d¹ng lßng dÉn cña tæ hîp bËc thang. Trong H×nh th¸i häc vµ ®éng lùc häc lßng s«ng ®−îc ph©n nh¸nh mèi liªn hÖ nµy ph©n tÝch cÊu tróc ®Þa h×nh ë c¸c lßng dÉn x¸c ®Þnh bëi t×nh tr¹ng c¸c yÕu tè thuû lùc chi phèi c¸c d¹ng nhiÒu nh¸nh cÇn thiÕt ph¶i tiÕn hµnh t¹i mçi nh¸nh riªng biÖt. sãng c¸t lßng dÉn trong chuçi bËc thang, chóng ®−îc æn ®Þnh bëi Tån t¹i c¶ sù t¸c ®éng t−¬ng hç cña chÕ ®é lßng dÉn c¸c qu¸ tr×nh thµnh t¹o b·i båi. NÕu sù æn ®Þnh nh− thÕ diÔn ra nh¸nh trong lßng s«ng nhiÒu nh¸nh. R. S. Tralov qua vÝ dô trªn mùc cÊu tróc cña sãng c¸t lín nhÊt th× h×nh thµnh nªn c¸c ph©n nh¸nh h¹ l−u lßng s«ng Lena ®· chøng tá r»ng trong c¸c lßng s«ng víi c¸c d¹ng siªu lín: ph©n nh¸nh c¸c s«ng song song lßng dÉn víi sù ph©n nh¸nh phøc t¹p ®i kÌm quan s¸t thÊy sù hoÆc lµ b·i båi nhiÒu nh¸nh, hoÆc gÇn víi cöa s«ng, tÝnh ®a thay ®æi vai trß t−¬ng ®èi cña mçi nh¸nh trªn hai nh¸nh chÝnh nh¸nh vïng ch©u thæ. NÕu nh− h×nh d¹ng lßng dÉn ®−îc x¸c khi cho c¸c l−u l−îng n−íc kh¸c nhau ®i qua. Víi mùc n−íc cao, ®Þnh bëi c¸c d¹ng lßng dÉn æn ®Þnh trªn mùc cÊu tróc c¸c sãng vai trß chñ yÕu cña l−u l−îng n−íc tËp trung ë c¸c nh¸nh mét c¸t lín th× xuÊt hiÖn lßng dÉn ®¬n nhÊt víi sù ph©n nh¸nh ®¬n hÖ thèng, ë ®©y diÔn ra sù biÕn h×nh tÝch cùc. Víi mùc n−íc gi¶n kÌm theo, nÕu b·i båi ®−îc cÊu t¹o trªn toµn bé tæ hîp sãng thÊp, phÇn lín dßng ch¶y s«ng ngßi ®i qua c¸c nh¸nh ®èi diÖn c¸t lín. Khi ®ã l−îng nh¸nh chÝnh phô thuéc vµo tû sè b/L2 : víi [95]. Trong sù ph©n nh¸nh phøc t¹p cña ch©u thæ Enhix©y sù b/L2 < 5,0 lßng dÉn sÏ uèn khóc; víi 0,5 < b/L2< 1,0 - t¹o nªn t¸i ph©n bè mïa vµ nhiÒu n¨m cña dßng ch¶y n−íc gi÷a c¸c lßng dÉn hai nh¸nh; víi 1,0 < b/L2< 1,5 - lßng dÉn ba nh¸nh v.v.. nh¸nh x¸c ®Þnh xu h−íng ph¸t triÓn cña chóng [1]. BiÓu ®å l−u (xem h×nh 3.17). Sù hiÖn diÖn cñÊcc bËc thang sãng c¸t lín lµm l−îng t¹o lßng (theo c¸ch hiÓu cña N. I. Makaveev) lµ kh¸c phøc t¹p h×nh d¹ng lßng dÉn. Sù ph©n nh¸nh hçn lo¹n vµ phøc nhau ®èi víi c¸c nh¸nh s«ng kh¸c nhau. T¹i nh¸nh nhiÒu n−íc t¹p diÔn ra trªn c¸c s«ng n¬i cã qu¸ tr×nh æn ®Þnh vµ thµnh t¹o h¬n - Enhix©y lín - dßng phï sa lín nhÊt diÔn ra khi l−u l−îng b·i båi bao phñ c¶ nh÷ng sãng c¸t trung b×nh. LÊy vÝ dô nh− n−íc nhá h¬n so víi nh¸nh Ýt n−íc h¬n - Kamen Enhix©y. s«ng Obi ë vïng cöa s«ng Anui (H×nh 4.6) Trong tr−êng hîp nh− thÕ nµy cã thÓ cã −u thÕ ph¸t triÓn cña nh¸nh Ýt n−íc vµ ng−ng trÖ ë nh¸nh nhiÒu n−íc. Sù t¸c ®éng qua l¹i cña c¸c nh¸nh trong lßng s«ng nhiÒu nh¸nh vµ ph©n bè l¹i dßng n−íc gi÷a chóng theo thêi gian g©y ¶nh h−ëng lín ®Õn xu thÕ ph¸t triÓn c¸c nh¸nh khi thay ®æi chÕ ®é thuû v¨n. C¸c tÝnh to¸n ®−îc tiÕn hµnh cho ch©u thæ Enhix©y khi ®iÒu tiÕt dßng ch¶y b»ng c¸c hå chøa bËc thang chøng tá r»ng do sù thay ®æi biÓu ®å l−u l−îng t¹o dßng t¹i mét sè nh¸nh t¨ng l−u l−îng n−íc, víi nã diÔn ra dßng phï sa cùc ®¹i. C¸c nh¸nh nh− vËy sÏ ho¹t ®éng tÝch cùc. T¹i c¸c nh¸nh kh¸c, dßng phï sa cùc ®¹i H×nh 4.6. H×nh th¸i häc tæ hîp ®Þa h×nh lßng dÉn th−îng nguån s«ng Obi ë vïng cöa s«ng Anui diÔn ra víi l−u l−îng n−íc nhá h¬n so víi dßng kh«ng bÞ ph¸ 1 - ®¸y bïn; 2 - n−íc n«ng; 3 - gê vµ ®ôn; 4 - ®¶o 121 122
ρg U 3 T¹i ®©y phæ biÕn réng r·i c¸c d¹ng ®¸y - gîn sãng (L ~ εo = F (4.2) 2 2,5m); ®ôn (L ~ 20m), vïng låi (L ~ 70m) [89]. C¸c sãng c¸t Co H trung b×nh víi b−íc sãng L ~ 250m ®−îc ph¬i kh« vµo mïa kiÖt víi U - vËn tèc trung b×nh cña dßng ch¶y, H - ®é s©u trung trë nªn ®a d¹ng nh− lµ cï lao vµ m« c¸t. NhiÒu d¹ng kÝch th−íc b×nh, F - diÖn tÝch mÆt c¾t −ít, ρ vµ g - mËt ®é n−íc vµ gia tèc nh− vËy ®−îc phñ bëi aluvi b·i båi, æn ®Þnh vµ chuyÓn ho¸ r¬i tù do. thµnh c¸c ®¶o kh«ng lín vµ x¸c ®Þnh lu«n h×nh d¹ng lßng dÉn. HÖ sè kh¸ng C0 l¹i chÝnh lµ mét hµm phøc t¹p cña c¸c C¸c ®¶o kÝch th−íc trung b×nh (L ~ 1100m) còng ®−îc gép vµo nh©n tèc ngo¹i sinh cña qu¸ tr×nh lßng s«ng vµ h×nh th¸i lßng mùc cÊu tróc c¸c sãng c¸t trung b×nh, chÝnh chóng ®· x¸c ®Þnh dÉn. h×nh d¸ng lßng s«ng th−îng nguån s«ng Obi. ChØ c¸c ®¶o lín vµ C o = f (H / D; H / h Γ ; L Γ / h Γ ; L H / L B ; b / H...) c¸c m¶ng ®¶o (L ~ 3000m) míi th−éc mùc cÊu tróc sãng c¸t lín. C¸c m¶ng lín nhÊt - sù kÕt dÝnh c¸c ®¶o ph©n ra bëi c¸c khu Tõ c«ng thøc (4.1) vµ (4.2) ta nhËn ®−îc: vùc øng víi lßng dÉn tËp trung hÑp [9] cã b−íc sãng 6000-8000m thuéc vµo lo¹i sãng c¸t lín nhÊt. 1 U3 Gi¸ trÞ Q vµ I0 ®−îc cho the QI o = F. o c¸c ®iÒu 2 C o HP 4.4. C¸c nh©n tè x¸c ®Þnh h×nh d¹ng lßng dÉn kiÖn trong hÖ thèng mùc cao h¬n hÖ thèng dßng ch¶y - lßng HÖ thèng dßng ch¶y - lßng dÉn lµ c¬ së cho th¶o luËn nµy. s«ng. Chóng hÇu nh− kh«ng thay ®æi theo tû lÖ trung b×nh thêi §èi víi mét ®o¹n lßng dÉn trong mét thêi kho¶ng trung b×nh gian vµi chôc n¨m. §ång thêi c¸c tham sè h×nh th¸i häc cña ®Æc tr−ng kh«ng chÞu sù thay ®æi ®¬n h−íng, sù hao hôt n¨ng lßng dÉn víi Q vµ I0 kh«ng ®æi cã thÓ gÆp trong c¸c sù kÕt hîp l−îng ε0 cã thÓ biÓu diÔn qua c¸c tham sè ngo¹i cña hÖ thèng - ®a d¹ng. XuÊt ph¸t tõ sè liÖu cña c«ng tr×nh [116] hÖ thèng l−u l−îng n−íc Q vµ gãc nghiªng mÆt n−íc l: dßng ch¶y - lßng s«ng cã tèi thiÓu lµ 8 bËc tù do: chiÒu réng lßng ε o = ρgQI dÉn b; ®é s©u H; kho¶ng c¸ch tõ ®−êng s©u nhÊt tíi bê gÇn nhÊt (4.1) ba; ®é s©u cùc ®¹i Hm; ®é uèn khóc (®é ph©n nh¸nh) P; ®é cao MÆt kh¸c, sù tiªu ao n¨ng l−îng cã thÓ biÓu diÔn qua c¸c sãng c¸t hr; chiÒu dµi sãng c¸t Lr; vÞ trÝ m¸i d−íi sãng c¸t LH. V× tham sè néi cña hÖ thèng. Theo tiªn ®Ò cña A. N. Komogorov trong lßng s«ng th−êng tån t¹i mét sè bËc ®Þa h×nh lßng dÉn, tiªu hao n¨ng l−îng riªng ε = k(u' ) / λ víi u' - vËn tèc b×nh 3 nªn sè bËc tù do (®Æc tr−ng h×nh th¸i lßng s«ng vµ d¹ng lßng ph−¬ng trung b×nh ®−îc x¸c®Þnh theo n¨ng l−îng rèi; λ - tû lÖ dÉn) t¨ng thªm nhiÒu. §iÒu nµy phï hîp víi sè l−îng v« h¹n c¸c tuyÕn tÝnh ®Æc tr−ng cña hÖ; k - hÖ sè. Tiªn ®Ò nµy ®−a ra tõ lý tr¹ng th¸i c©n b»ng cña hÖ thèng. C¸c tÝnh to¸n c¬ b¶n chøng tá thuyÕt ®ång d¹ng hoµn toµn t−¬ng øng víi thÓ hiÖn ë d¹ng r»ng nÕu chØ biÕt c¸c gi¸ trÞ Q vµ I0 th× d¹ng h×nh th¸i cña lßng thµnh phÇn tiªu t¸n cña ph−¬ng tr×nh thuû lùc: dÉn lµ kh«ng x¸c ®Þnh. Trªn h×nh 4.7 chØ ra miÒn tån t¹i c¸c d¹ng lßng s«ng (trong to¹ ®é ®é cong vµ ®é réng t−¬ng ®èi b/H) 123 124
víi Q = 100 m3/s, I0 = 0,0003, hÖ sè nh¸m n = 0,02 vµ c¸c vËn tèc kh¸c ®−îc gi¶i thÝch bëi sù hiÖn diÖn mét l−îng lín c¸c nh©n tè dßng ch¶y trong kho¶ng 0,6 - 2,5 m/s. T¹i miÒn nµy ph©n bè chñ tù nhiªn mµ chóng kiÓm so¸t c¸c tham sè h×nh th¸i lßng s«ng, yÕu c¸c d¹ng h×nh th¸i lßng s«ng : th¼ng, cong vµ ph©n nh¸nh tõ mét phÝa vµ tÝnh x¸c ®Þnh ®Þa lý chÕ ®é lßng dÉn s«ng ngßi, [85]. tõ phÝa kh¸c. B¶ng 4.1. C¸c nh©n tè qu¸ tr×nh lßng s«ng cÇn thiÕt ®Ó tÝnh to¸n c¸c thµnh §ång thêi mét sè yÕu tè chøng tá r»ng d¹ng h×nh th¸i mçi tè h×nh th¸i lßng s«ng lßng s«ng cô thÓ rÊt æn ®Þnh. ThÝ dô, ®o¹n uèn khóc cña s«ng C¸c biÕn ®éc lËp C¸c biÕn phô Istuit ë trung l−u Uelse vµo th¸ng 10 n¨m 1969 ®−îc n¾n th¼ng thuéc (Tõ sè Tõ sè thµnh vµ chuyÓn thµnh kªnh, tuy nhiªn chØ sau mét n¨m ®o¹n s«ng C«ng thøc tÝnh to¸n Tõ sè nh©n tè qu¸ thµnh tè h×nh tè h×nh th¸i l¹i phôc håi sù uèn. Trong lßng dÉn s«ng nµy tõ n¨m 1800 ®Õn tr×nh lßng s«ng th¸i lßng dÉn) lßng dÉn 1920 lÊy n−íc ®Ó s¶n xuÊt kho¸ng s¶n. KÕt qu¶ lµ lßng dÉn hÑp ®¬n nh¸nh uèn khóc vµo n¨m 1904 biÕn thµnh lßng dÉn réng D, σ, ρs, ρw+, ®−êng Lr (2.39)*;(2.40)*; b, H, P h¬i cong víi c¸c cï lao vµ c¸c nh¸nh trªn b·i båi. Nh−ng sau qu¸ tr×nh, hr (2.49)*;(3.1)**; (3.6)** khi chÊm døt c¸c t¸c ®éng nh©n sinh th× h×nh th¸i nguyªn thuû D, σ, ρs, ρw+, ®−êng P (4.95)*; (4.129)*; cña lßng dÉn l¹i ®−îc phôc håi vµ ®Õn n¨m 1978 lßng dÉn cña qu¸ tr×nh, HB, T, Hm (4.69)*; (4.112)** s«ng l¹i hÑp vµ ®¬n nh¸nh (tuy vÉn cßn h¬i cong) [121]. ThËm toC, Q, I0, S, c¸c chÝ t¹i sau ®Ëp thuû ®iÖn, kh«ng xÐt tíi sù t¸i t¹o ®Þa h×nh lßng b, H, hr, Lr tÝnh chÊt ®Þa chÊt dÉn, d¹ng h×nh th¸i lßng dÉn ®«i khi còng kh«ng thay ®æi. VÝ dô c«ng tr×nh, th¶m ë sau ®Ëp thuû ®iÖn Novosibia trªn s«ng Obi trªn ®o¹n 10 km thùc vËt xãi s©u lßng dÉn trë thµnh ®a nh¸nh, mÆc dÇu trªn mét sè khu H c«ng thøc l−u l−îng Nh− trªn vùc diÔn ra sù phøc t¹p ho¸ c¸c d¹ng ®ang tån t¹i, cßn trªn mét n−íc sè khu vùc kh¸c - thµnh t¹o míi c¸c mÐp ph©n nh¸nh [95]. b quan hÖ thuû v¨n - ®Þa Nh− trªn + c¶nh Còng kh¸ tËp trung theo thêi gian kÝch th−íc c¸c thµnh phÇn b, P, hr, Lr m¹o quan l−u vùc, chÕ riªng rÏ cña lßng s«ng vµ c¸c d¹ng lßng dÉn, lÊy trung b×nh cho ®é thuû v¨n dßng c¸c thêi ®o¹n ®Æc tr−ng biÕn ®æi nhiÒu n¨m cña dßng ch¶y. ChØ ch¶y, lÞch sö ph¸t do thay ®æi dßng ch¶y n−íc vµ phï sa rÊt lín, hoÆc lµ c¶nh triÓn thung lòng quan l−u vùc, d¹ng h×nh th¸i häc lßng s«ng mét con s«ng cô thÓ Chó gi¶i: 1. D - ®−êng kÝnh trung b×nh cña ®Êt ®¸y; σ - ®é lÖch qu©n míi thay ®æi râ rÖt. ph−¬ng ®Êt ®¸y; ρs, ρw- - mËt ®é ®Êt ®¸y vµ mËt ®é n−íc ; S - nång ®é phï sa l¬ M©u thuÉn gi÷a sè l−îng v« h¹n c¸c mèi liªn kÕt c¸c löng; HB - ®é cao bê; toC - nhiÖt ®é n−íc; T - thêi gian ph¸t triÓn khóc uèn; 2. Ký thµnh tè ®Þa h×nh lßng s«ng víi tÝnh æn ®Þnh lín cña h×nh th¸i hiÖu "*" - ®¸nh sè c«ng thøc trong c«ng tr×nh [90]; ký hiÖu "**" - ®¸nh sè c«ng häc lßng s«ng cô thÓ, tõ khÝa c¹nh thø nhÊt vµ tÝnh tËp trung thøc trong s¸ch nµy. kÝch th−íc c¸c tham sè h×nh häc chÝnh cña nã, tõ khÝa c¹nh 125 126
Trong khu«n khæ c¸c biÓu hiÖn vÒ mèi liªn hÖ h×nh th¸i gi¶m sè bËc tù do (H×nh 4.8). häc lßng s«ng vµ c¸c nh©n tè tù nhiªn x¸c ®Þnh nã cã thÓ ®Ò Cã thÓ thµnh lËp nguyªn lý hiÖu chØnh ph©n tÝch lßng x−íng trËt tù gi¶m sè bËc tù do hÖ thèng dßng cahû - lßng s«ng dÉn, theo ®ã ®Ó ®¹t ®é chÝnh x¸c cÇn thiÕt cña tÝnh to¸n h×nh sau ®©y, tøc lµ tÝnh to¸n kÝch th−íc c¸c thµnh ph©n cÊu tróc ®Þa häc lßng s«ng cÇn biÕt sè l−îng c¸c nh©n tè bªn ngoµi cña qu¸ h×nh lßng s«ng (b¶ng 4.1) tr×nh lßng s«ng t−¬ng øng. Khi cã th«ng tin vÒ 9 nh©n tè qu¸ tr×nh lßng s«ng, cã thÓ tÝnh kÝch th−íc c¸c thµnh tè ®Þa h×nh sãng c¸t. §Ó x¸c ®Þnh c¸c ®Æc tr−ng h×nh d¹ng mÆt c¾t −ít cña lßng s«ng vµ ®é uèn cña nã cÇn cì 20 nh©n tè bªn ngoµi. Cho ®Çy ®ñ ®Æc tr−ng ®Þa m¹o cña lßng s«ng chØ b»ng lý thuyÕt hiÖn nay ch−a thÓ ®¸p øng. §Ó x¸c ®Þnh c¸c tham sè h×nh häc quan träng nhÊt cña lßng s«ng - ®é réng b, ®èi víi c¸c ®iÒu kiÖn ®Þa m¹o c¶nh quan cô thÓ cÇn x©y dùng c¸c quan hÖ thuû v¨n - ®Þa m¹o thùc nghiÖm (lµm t¨ng ®ét ngét sè nh©n tè tù nhiªn thùc tÕ ®i kÌm). H×nh 4.7. MiÒn tån t¹i c¸c d¹ng h×nh th¸i lßng s«ng 1- th¼ng víi b¨ng sãng c¸t, 2- th¼ng víi ®ôn c¸t. 3- th¼ng víi cï lao, 4 - cong, 5 - cong - ph©n nh¸nh. 6 - nhiÒu nh¸nh, 7 - ranh giíi c¸c miÒn thay ®æi h×nh th¸i lßng s«ng Kh«ng bµn tíi sù tån t¹i c¸c quan hÖ ng−îc - tÝnh phô thuéc lÉn nhau cña c¸c biÕn trong sè c¸c ®Æc tr−ng h×nh th¸i lßng s«ng, trong mäi c«ng thøc tÝnh to¸n ®Òu cã mÆt c¸c biÕn tõ c¸c nh©n tè bªn ngoµi qu¸ tr×nh lßng s«ng. Tõ sè l−îng th«ng tin vÒ c¸c nh©n tè nµy cÇn ph¶i t¨ng theo møc ®é gi¶m bËc tù do cña hÖ thèng vµ triÖt tiªu tÝnh kh«ng x¸c ®Þnh vÒ h×nh th¸i c¸c thµnh tè ®Þa h×nh lßng s«ng. L−îng c¸c nh©n tè tù nhiªn bªn H×nh 4.8. HÖ thøc sè bËc tù do N hÖ thèng dßng ch¶y - lßng s«ng vµ sè c¸c ngoµi cÇn thiÕt ®Ó triÖt tiªu tÝnh kh«ng x¸c ®Þnh cña tr¹ng th¸i nh©n tè tù nhiªn bªn ngoµi ®∙ biÕt hÖ thèng dßng ch¶y - lßng s«ng, t¨ng gÇn 3 lÇn nhanh h¬n so víi 127 128
Mèi quan hÖ gi÷a h×nh häc c¸c d¹ng lßng dÉn vµ c¸c nh©n lßng dÉn cÇn ph¶i lµm râ bËc cÊu tróc (nh©n cÊu tróc), n¬i diÔn tè x¸c ®Þnh chóng, dÉn trong b¼ng 4.1, vÒ d¹ng liÖt vµo h¹ng ra sù æn ®Þnh thuû lùc c¸c d¹ng lßng dÉn sãng c¸t, mµ chóng sÏ tÊt ®Þnh víi quan hÖ nghÞch. Nhê chóng khi cã mét bé c¸c nh©n x¸c ®Þnh d¹ng lßng s«ng. C¸c vÝ dô ®−îc dÉn ra chøng tá r»ng tè tù nhiªn bªn ngoµi cña qu¸ tr×nh lßng s«ng cÇn thiÕt ®Çy ®ñ sù chuyÓn tõ d¹ng lßng dÉn sãng c¸t ®Õn qu¸ tr×nh cñng cè cã thÓ tÝnh mét tæ hîp duy nhÊt c¸c ®Æc tr−ng h×nh th¸i lßng thµnh t¹o båi cho c¸c h×nh d¹ng lßng s«ng cã thÓ x¶y ra trong s«ng. XuÊt ph¸t tõ kh¶ n¨ng nµy M. A. Velicanov [12] ®· thµnh mét kho¶ng bËc tæ chøc h×nh thang cña ®Þa h×nh lßng s«ng réng lËp nguyªn lý giíi h¹n c¸c tæ hîp h×nh th¸i tù nhiªn: c¸c d¹ng lín. Mùc nµy trong bËc thang cµng thÊp h×nh th¸i lßng thµnh lßng dÉn t−¬ng ®èi æn ®Þnh, vµ tÊt nhiªn lµ ®ång d¹ng nÕu nã ®Ó t¹o cµng phøc t¹p víi cïng ®é phøc t¹p ®ång ®Òu cña cÊu tróc ra c¸c qu¸ tr×nh cã kh¶ n¨ng kh«i phôc chóng. M. A. Velicanov ®Þa h×nh lßng s«ng vµ tû lÖ kÝch th−íc c¸c d¹ng lßng dÉn víi ®é gi¶ thiÕt r»ng nguyªn lý nµy t¹o nªn c¬ së ®èi víi sù ph©n lo¹i réng lßng s«ng, Cïng lóc ®ã cã thÓ x¶y ra sù ph©n ho¸ c¸c d¹ng ®Þa m¹o lßng s«ng. N. I. Makaveev g¾n nguyªn lý giíi h¹n c¸c tæ h×nh th¸i lßng dÉn, chi phèi sù æn ®Þnh c¸c d¹ng lßng dÉn cña hîp tù nhiªn ®Õn mét trong c¸c quy luËt chñ yÕu cña qu¸ tr×nh c¸c mùc bËc thang kh¸c nhau. VÝ dô nh− s«ng Terec ë h¹ l−u, lßng s«ng nh−ng cã l−u ý r»ng n¶y sinh nhiÒu ph−¬ng ¸n h×nh s«ng V−tregda ë vïng cöa s«ng V−m, s«ng Niger ë ch©u thæ bÞ d¹ng chÝnh t−¬ng øng víi c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn kh¸c nhau uèn khóc. C¸c khóc uèn lßng s«ng c¸c s«ng ®ã vÒ h×nh th¸i cña tæ hîp h×nh th¸i, còng nh− chi phèi theo chu kú hoÆc sù t−¬ng tù nhau, vµ ph¹m vi quan hÖ b−íc nh¶y cña khóc uèn vµ thay ®æi cã ®Þnh h−íng cña c¸c nh©n tè t¹o lßng. Cã thÓ bæ sung chiÒu réng lßng s«ng gièng nhau. Tuy nhiªn c¸c khóc uèn h¹ vµo ®iÒu nµy r»ng thËm chÝ víi c¶ chÕ ®é dõng sù h×nh thµnh l−u s«ng Terec - ®ã lµ c¸c d¹ng nguyªn thuû cña lßng dÉn, ®Þa h×nh lßng dÉn cã tÝnh ngÉu nhiªn. NhiÌu nh©n tè tù nhiªn chóng ®−îc thµnh t¹o víi sù lÇy ho¸ dÇn c¸c b·i bao bäc c¸c cã b¶n chÊt x¸c suÊt. Mçi d¹ng lßng dÉn thuéc nh©n cÊu tróc tuyÕn vËn chuyÓn dßng ch¶y s«ng ngßi. C¸c khóc uèn s«ng mµ nã m« t¶ b»ng c¸c kÝch th−íc ®Æc tr−ng vµ ®−êng cong ph©n V−tregda ®−îc h×nh thµnh bëi c©y cá mäc lªn vµ c¸c ®ôn c¸t bao bè kÝch th−íc. Sù hiÖn diÖn ®èi víi mçi thµnh tè h×nh th¸i lßng phñ bëi aluvi b·i båi (c¸c sãng c¸t cùc lín), cßn c¸c khóc uèn dÉn t−¬ng tù nh− ®−êng cong ph©n bè lµm cho c¸c tæ hîp h×nh nh¸nh s«ng ë ch©u thæ s«ng Niger ®−îc thµnh t¹o do sù æn ®Þnh th¸i tù nhiªn kh«ng ®¬n trÞ, kÝch th−íc c¸c d¹ng lßng dÉn biÕn c¸c d¶i c¸t lín nhá h¬n - sãng c¸t. §¶o trong ch©u thæ s«ng ®éng trong mét ph¹m vi lín. Tùu trung chØ cã thÓ ®¸nh gi¸ c¸c Enhix©y vµ th−îng nguån s«ng Obi còng t−¬ng tù vÒ h×nh th¸i, tham sè ®−êng cong ph©n bè c¸c ®Æc tr−ng h×nh th¸i lßng dÉn. v× sù t¹o d¸ng chóng vµ tû lÖ chiÒu dµi víi chiÒu réng ®−îc x¸c §iÒu nµy dÉn tíi sù xuÊt hiÖn mét h−íng míi tÝch cùc trong lý ®Þnh bëi h×nh d¹ng lîi vÒ thuû lùc [118]. Nh−ng chóng l¹i thuéc luËn vµ thùc tiÔn qu¸ tr×nh lßng s«ng - nghiªn cøu c¸c quy luËt c¸c mùc cÊu tróc ®Þa h×nh lßng s«ng kh¸c nhau vµ tu©n theo thèng kª t¸c ®éng t−¬ng hç dßng ch¶y vµ lßng s«ng [65]. c¸c mèi quan hÖ kh¸c nhau cña c¸c ®Æc tr−ng h×nh th¸i vµ thuû lùc lßng s«ng. Lµm râ toµn bé tæ hîp cÊu tróc bËc thang c¸c d¹ng lßng dÉn vµ tÝnh to¸n c¸c kÝch th−íc ®Æc tr−ng kh«ng dÉn tíi viÖc x¸c Nh− vËy, d¹ng h×nh th¸i ®éng lùc cña lßng s«ng ®−îc x¸c ®Þnh d¹ng h×nh th¸i ®éng lùc cña lßng dÉn. §Ó x¸c ®Þnh d¹ng ®Þnh tõ mét phÝa lµ bëi cÊu tróc thuû lùc chi phèi cña ®Þa h×nh 129 130
lßng dÉn sãng c¸t (cã tÝnh ®Õn tÝnh kh«ng ®¬n trÞ cña tÊt c¶ sù h×nh th¸i ®éng häc hiÖu chØnh vµ bæ sung cña N. E. chi phèi nµy), cßn mÆt kh¸c lµ bëi c¸c ®iÒu kiÖn khÝ hËu c¶nh Kondrachev (siªu nhá - nhá - võa - lín vµ siªu lín) vµ R. S. quan trªn l−u vùc s«ng ngßi, chóng x¸c ®Þnh kh¶ n¨ng æn ®Þnh Tralov [97] (d¹ng sãng c¸t - d¹ng lßng s«ng) tõ mét phÝa, vµ c¸c d¹ng lßng dÉn vµ c¬ së thµnh t¹o c¸c d¹ng lßng s«ng trªn ®ã. ph©n lo¹i thuû lùc c¸c d¹ng sãng c¸t, tõ phÝa kh¸c. Tû lÖ x©m C¸c ®iÒu kiÖn khÝ hËu c¶nh quan ®−îc x¸c ®Þnh bëi thµnh phÇn nhËp vµo hai ph©n lo¹i nµy ®−îc x¸c ®Þnh bëi c¸c nh©n tè khÝ th¶m thùc vËt c− tró trªn c¸c b·i, quan hÖ chu kú linh ®éng cùc hËu - c¶nh quan b»ng t×nh tr¹ng c¸c d¹ng lßng dÉn trong bËc ®¹i cña líp phï sa ho¹t ®éng trªn b·i vµ mïa gia t¨ng th¶m thang bÞ chi phèi bëi c¸c ®Æc tr−ng thuû lùc cña dßng ch¶y bËc thùc vËt, ®é ®ôc cña n−íc trong s«ng vµo thêi kú ngËp b·i, tÝnh cÊu tróc cña ®Þa h×nh lßng dÉn. Sù kÕt hîp c¸c nhãm nh©n tè Ýt chÊt chuçi ®éng lùc tiÕn ho¸ cña thùc vËt b·i, dung l−îng vµ quan hÖ dÉn ®Õn sù ®a d¹ng lín lßng dÉn s«ng ngßi theo ®éng ®éng lùc ®Þa h×nh b·i. Do sù kh¸c biÖt cña c¸c ®iÒu kiÖn nµy vËn lùc vµ h×nh th¸i. tèc t¨ng tr−ëng chiÒu dµy aluvi b·i thay ®æi tõ 1,0 - 1,5 m cho Trong c¸c ®iÒu kiÖn nµy mét trong c¸c vÞ trÝ chñ ®¹o lµ c¸c 1000 n¨m ë h¹ l−u s«ng Terec vµ Amua -Dary. Trong ch©u thæ ph−¬ng ph¸p ®Þa lý nghiªn cøu d¹ng ®Þa h×nh. C¸c so¹n th¶o s«ng Enhix©y, Taza, Iana trªn c¬ së so s¸nh c¸c tr¾c ®¹c gi÷a c¶u N. I. Makaveev [52], R.S. Tralov [95] chøng minh r»ng sù thÕ kû XIX - ®Çu thÕ kû XX víi hiÖn t¹i lµm râ c¸c cï lao, trªn kÕt hîp cô thÓ c¸c nh©n tè t¹o lßng trong ph¹m vi mét vïng ®ã kh«ng cã th¶m thùc vËt kho¶ng 130 n¨m. §ång thêi ë h¹ l−u c¶nh quan, mét vïng ®Þa chÊt - ®Þa m¹o, mét l−u vùc s«ng ngßi c¸c s«ng phÝa nam, nh− Terec, thêi kú chuyÓn ho¸ hoµn toµn cï vµ c¸c bé phËn cña chóng, mét l¸t c¾t ®· cho cña lßng dÉn s«ng lao vÒ ®¶o kh«ng v−ît qu¸ 20 n¨m vµ thùc vËt di tró diÔn ra vµo ngßi dÉn tíi tiÕn hµnh viÖc thùc hiÖn ®Çy ®ñ mét d¹ng h×nh nh÷ng n¨m ®Çu tiªn sau khi ng−ng trÖ sù chuyÓn ho¸ cï lao th¸i ®éng lùc x¸c ®Þnh vµ tÝnh chÊt cña mét chÕ ®é lßng dÉn trong s«ng. Mét l−îng lín sù kÕt hîp c¸c ®iÒu kiÖn ®Þa lý tù s«ng ngßi. Trªn nÒn chung c¸c nh©n tè cña l·nh thæ cã thÓ lµ nhiªn vµ thuû lùc thµnh t¹o ®Þa h×nh lßng s«ng lµm co hÑp c¸c quy luËt h×nh th¸i lßng dÉn vµ tÝnh chÊt biÕn h×nh lßng s«ng m¹nh miÒn ¸p dông nguyªn lý giíi h¹n c¸c tæ hîp h×nh th¸i tù cña vïng chung nhÊt, sù kÕt hîp c¸c nh©n tè tù nhiªn ®−a ra nhiªn. VÒ ®iÒu nµy chøng tá tÝnh so s¸nh kÐm cña c¸c quan hÖ c¸c ®Æc thï cña qu¸ tr×nh lßng s«ng. h×nh th¸i thuû lùc rót ra ®−îc bëi c¸c t¸c gi¶ kh¸c nhau trªn c¬ Trong giai ®o¹n hiÖn nay sù ph¸t triÓn c¸c h−íng ®Þa lý cña së ®o ®¹c thuû v¨n vµ h×nh th¸i diÖn hÑp. §ã lµ nguyªn nh©n lý thuyÕt qu¸ tr×nh lßng s«ng vµ c¸c thµnh phÇn øng dông cña kh¸ch quan cña sù thiÕu c¬ së lý luËn cña ph©n lo¹i d¹ng vÜ m« nã ®· lµm sù s¸ng tá c¸c ®Æc ®iÓm chÝnh vµ c¸c d¹ng biÓu hiÖn (h×nh d¹ng lßng dÉn) mµ N. S. Znamenskaia ®· ghi nhËn trong cña qu¸ tr×nh lßng s«ng (h×nh th¸i häc vµ ®éng lùc häc lßng hµng lo¹t vÊn ®Ò lý thuyÕt qu¸ tr×nh lßng s«ng kh¸c ch−a ®−îc s«ng) víi c¸ckÕt hîp cô thÓ c¸c nh©n tè tù nhiªn vµ kinh tÕ theo gi¶i quyÕt [28]. c¸c vïng cña ®Êt n−íc, c¸c l·nh thæ lín, trªn c¸c l−u vùc s«ng TÝnh chi phèi thuû lùc vµ khÝ hËu - c¶nh quan c¸c d¹ng ®Þa lín vµ trªn c¸c con s«ng riªng biÖt. §Ó gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò nµy h×nh lßng s«ng gi¶i thÝch sù tån t¹i hai ph©n lo¹i cÊu tróc bËc cÇn ph¶i [47]: thang song hµnh cña ®Þa h×nh lßng s«ng (h×nh 4.9): ph©n lo¹i 1) so¹n th¶o m« h×nh ®éng lùc cÊu tróc cña lßng s«ng, dùa 131 132
vµo cÊu tróc thuû lùc cña ®Þa h×nh lßng dÉn vµ lµm râ quan hÖ nhau vµ so¹n th¶o mét s¬ ®å tæng qu¸t sö dông hîp lý tµi gi÷a c¸c thµnh tè cña nã; nguyªn n−íc vµ tµi nguyªn ®Êt liªn quan ®Õn nã víi sù tÝnh ®Õn c¸c ®Æc ®iÓm chung còng nh− c¸c ®Æc ®iÓm ®Þa ph−¬ng cña qu¸ 2) x¸c ®Þnh tæ hîp c¸c d¹ng biÓu thÞ qu¸ tr×nh lßng s«ng tr×nh lßng s«ng, ¶nh h−ëng cña c¸c nh©n tè tù nhiªn vµ nh©n trong c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn kh¸c nhau vµ x¸c ®Þnh c−êng ®é sinh diÖn réng vµ côc bé. biÕn h×nh cña chóng; 3) lµm s¸ng tá tÝnh chÊt vµ h−íng thay ®æi h×nh th¸i vµ ®éng lùc loµng dÉn s«ng ngßi d−íi t¸c ®éng cña c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ trªn l−u vùc, trong thung lòng s«ng, c¶ trªn bê lÉn d−íi lßng dÉn. H×nh 4.9. Tû lÖ cÊu tróc ®Þa h×nh lßng dÉn bËc thang thuû lùc vµ h×nh th¸i ®éng lùc C¸c mòi tªn liÒn chØ ra c¸c quan hÖ chÝnh - c¸c mòi ®øt - thø sinh; c¸c v¹ch chÐo t−¬ng øng mùc tæ chøc ®Þa h×nh lßng s«ng trong c¸c hÖ kh¸c nhau t−¬ng øng víi mËt ®é c¸c ®−êng Môc ®Ých cuèi cïng cña nghiªn cøu lµ lËp c¬ së nguyªn lý tÝnh to¸n c¸c ho¹t ®éng t¹o lßng cña s«ng ngßi trong c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn kh¸c nhau víi c¸c d¹ng sö dông kinh tÕ kh¸c 133 134