Cấu trúc thành phần loài cá ở hệ thống suối, hồ thủy lợi thuộc huyện Quế Sơn, tỉnh Quảng Nam

CẤU TRÚC THÀNH PHẦN LOÀI CÁ Ở HỆ THỐNG<br /> SUỐI, HỒ THỦY LỢI THUỘC HUYỆN QUẾ SƠN, TỈNH<br /> QUẢNG NAM<br /> Vũ Thị Phương Anh<br /> 1<br /> Lê Thị Thu Hà2<br /> Tóm tắt: Nghiên cứu được thực hiện từ tháng 4 đến tháng 10 năm 2013 và thu<br /> mẫu bổ sung năm 2016 tại 7 điểm: Suối Tiên - Xã Quế Hiệp, Suối Lớn - Xã Quế Long,<br /> Suối Nước Mát - Xã Quế Long, Suối Lồ Lồ - Xã Quế Phong, Suối Một Mua - Xã Quế<br /> Phong, Hồ An Long - Xã Quế Phong, Hồ Giang - Xã Quế Long thuộc huyện Quế Sơn.<br /> Kết quả đã xác định được cấu trúc thành phần loài cá ở hệ thống suối, hồ thủy lợi ở<br /> huyện Quế Sơn, tỉnh Quảng Nam khá phong phú gồm 75 loài với 50 giống, nằm trong<br /> 17 họ, thuộc 7 bộ khác nhau. Ưu thế họ thuộc về bộ cá Vược (Perciformes) với 6 họ<br /> chiếm 35,29% trong tổng số họ. Bộ có nhiều giống nhất là bộ cá Chép (Cyprinformes)<br /> với 25 giống (chiếm 50,00%). Đa dạng về loài thuộc về bộ cá Chép (Cyprinformes) có<br /> 41 loài chiếm 54,67% trong tổng số loài.<br /> 1. Mở đầu<br /> Quế Sơn là huyện trung du của tỉnh Quảng Nam. Tổng diện tích tự nhiên của<br /> huyện 251,17 km2, nằm cách tỉnh lỵ Tam Kỳ 30 km về phía Tây Bắc, cách thành phố<br /> Đà Nẵng 40 km về phía Tây Nam. Đây là huyện có nhiều khe suối và hồ thủy lợi. trong<br /> thời gian qua việc đánh bắt ngày càng gia tăng đặc biệt với hình thức đánh bắt nguồn<br /> lợi cá bằng các phương tiện tận diệt như xung điện, mìn,... và sự phát triển của du lịch<br /> tại khu vực đã làm suy giảm đáng kể nguồn lợi thuỷ sản ở hệ thống suối cũng như ở<br /> hồ thủy lợi. Tuy nhiên có thể thấy, công tác quản lý của các cấp chính quyền và tình<br /> trạng nuôi trồng, khai thác nguồn lợi thủy sản của người dân ở các khe suối và hồ thủy<br /> lợi còn chưa được quan tâm và nhiều bất cập. Điều này đã gây nên tình trạng ô nhiễm<br /> môi trường, suy giảm nguồn lợi thủy sản, đặc biệt là các loài cá. Chính vì vậy, việc<br /> nghiên cứu thành phần loài cá và đề xuất những giải pháp phát triển bền vững nguồn<br /> lợi là rất cần thiết. Bài báo này sẽ cung cấp số liệu cơ bản về đa dạng sinh học cá, từ<br /> đó góp phần vào việc quy hoạch và sử dụng hợp lý nguồn lợi cá ở đây.<br /> 2. Nội dung<br /> 2.1 . Địa điểm thu mẫu và phương pháp nghiên cứu<br /> Nghiên cứu được thực hiện từ tháng 4 đến tháng 10 năm 2013 và thu mẫu bổ<br /> <br /> 1<br /> 2<br /> <br /> . TS. Phó Hiệu trưởng, trường Đại học Quảng Nam<br /> . ThS. Trường PTTH Quế Sơn<br /> <br /> VŨ thỊ phƯƠnG Anh - Lê thỊ thu hà<br /> <br /> sung năm 2016 tại 7 điểm: Suối Tiên - Xã Quế Hiệp, Suối Lớn - Xã Quế Long, Suối<br /> Nước Mát - Xã Quế Long, Suối Lồ Lồ - Xã Quế Phong, Suối Một Mua - Xã Quế<br /> Phong, Hồ An Long - Xã Quế Phong, Hồ Giang - Xã Quế Long thuộc huyện Quế Sơn.<br /> Mẫu cá được thu trực tiếp tại các điểm nghiên cứu bằng cách theo ngư dân đánh<br /> bắt, thu mẫu cá của người dân và các chợ quanh khu vực nghiên cứu. Phân loại cá bằng<br /> phương pháp so sánh hình thái, chủ yếu dựa vào các khóa định loại của Mai Đình Yên<br /> (1978, 1992) [8,9], Nguyễn Văn Hảo (2001, 2005) [4,5], Kottelat (2001) [6], ...Mỗi<br /> loài cá được nêu tên khoa học và tên Việt Nam. Trình tự các bộ, họ, giống, loài được<br /> sắp xếp theo hệ thống phân loại của FAO (1998, 1999, 2001) [3], Eschermeyer (2005)<br /> [2].<br /> 2.2 . Kết quả nghiên cứu<br /> 2.2.1 . Cấu trúc thành phần loài<br /> Qua nghiên cứu đã xác định được danh lục thành phần loài cá ở khe suối, hồ<br /> thủy lợi, huyện Quế Sơn, tỉnh Quảng Nam gồm 75 loài, với 50 giống, nằm trong 17<br /> họ, thuộc 7 bộ khác nhau. Danh lục thành phần loài được cá được sắp xếp theo hệ<br /> thống phân loại của Eschemeyer (2005).<br /> Bảng 1. Cấu trúc thành phần loài cá ở khe suối, hồ thủy lợi, huyện Quế Sơn<br /> Số lượng<br /> TT<br /> <br /> Họ<br /> <br /> Tên Bộ cá<br /> <br /> Số<br /> lượng<br /> <br /> Giống<br /> Tỷ lệ<br /> (%)<br /> <br /> Loài<br /> <br /> Số<br /> lượng<br /> <br /> Tỷ lệ<br /> (%)<br /> <br /> Số<br /> lượng<br /> <br /> Tỷ lệ<br /> (%)<br /> <br /> 1<br /> <br /> Osteoglossiformes<br /> <br /> 1<br /> <br /> 5,88<br /> <br /> 1<br /> <br /> 2,00<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1 , 33<br /> <br /> 2<br /> <br /> Anguillrormes<br /> <br /> 1<br /> <br /> 5,88<br /> <br /> 1<br /> <br /> 2,00<br /> <br /> 2<br /> <br /> 2 , 67<br /> <br /> 3<br /> <br /> Cyprinformes<br /> <br /> 3<br /> <br /> 17,65<br /> <br /> 25<br /> <br /> 50,00<br /> <br /> 41<br /> <br /> 54 , 67<br /> <br /> 4<br /> <br /> Characiformes<br /> <br /> 1<br /> <br /> 5,88<br /> <br /> 1<br /> <br /> 2,00<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1 , 33<br /> <br /> 5<br /> <br /> Siluriformes<br /> <br /> 3<br /> <br /> 17,65<br /> <br /> 5<br /> <br /> 10,00<br /> <br /> 6<br /> <br /> 8 , 00<br /> <br /> 6<br /> <br /> Synbranchyformes<br /> <br /> 2<br /> <br /> 11,76<br /> <br /> 4<br /> <br /> 8,00<br /> <br /> 5<br /> <br /> 6 , 67<br /> <br /> 2<br /> <br /> VŨ thỊ phƯƠnG Anh - Lê thỊ thu hà<br /> <br /> 7<br /> <br /> Perciformes<br /> <br /> 6<br /> <br /> 35,30<br /> <br /> 13<br /> <br /> 26,00<br /> <br /> 19<br /> <br /> 25 , 33<br /> <br /> Tổng số<br /> <br /> 17<br /> <br /> 100<br /> <br /> 50<br /> <br /> 100<br /> <br /> 75<br /> <br /> 100<br /> <br /> Trong tổng số các loài cá thu được ở hệ thống suối, hồ thủy lợi, huyện Quế Sơn,<br /> tỉnh Quảng Nam, chúng tôi nhận thấy bộ cá Chép (Cyprinformes), bộ cá Nheo<br /> (Siluriformes) mỗi bộ có 3 họ (chiếm 17,65%), trong đó bộ cá Chép (Cyprinformes)<br /> có 25 giống (chiếm 50%), 41 loài (chiếm 54,67% tổng số loài), bộ cá Nheo<br /> (Siluriformes) có 5 giống (chiếm 10%), 6 loài (chiếm 8% tổng số loài). Bộ cá Vược<br /> (Perciformes) có 6 họ (chiếm 35,29%),13 giống (26%), 19 loài (chiếm 25,3%). Bộ cá<br /> Mang liền (Synbranchyformes) có 2 họ (11,76%), 4 giống (8%) với 5 loài (6,67%);<br /> Các bộ còn lại mỗi bộ chỉ có 1 họ (5,88%), 1 giống (2%) và 1 loài (chiếm 1,33%),<br /> riêng bộ các Chình ( Anguillformes) có 2 loài chiếm (2,67% ).<br /> <br /> Hình 1. Biểu đồ số lượng các họ, giống và loài trong thành phần loài cá ở hệ thống<br /> suối, hồ thủy lợi, huyện Quế Sơn, tỉnh Quảng Nam<br /> Trong thành phần loài cá ở khe suối, hồ thủy lợi huyện Quế Sơn, tỉnh Quảng<br /> Nam, tính đa dạng về thành phần loài và cấu trúc các bậc taxon khá phức tạp và được<br /> thể hiện như sau:<br /> Xét về taxon bậc họ: Trong tổng số 17 họ, đa dạng nhất là bộ cá Vược<br /> (Perciformes) với 6 họ (35,29%), tiếp đến là bộ cá Chép (Cyprinformes) và bộ cá<br /> Nheo (Siluriformes) cùng có 3 họ (17,65%); bộ cá Mang liền (Synbranchyformes), với<br /> 2 họ (11,76%) và sau cùng là các bộ cá Thát lát (Osteoglossiformes), bộ cá Chình<br /> (Anguillformes), bộ cá Hồng nhung (Characiformes), mỗi bộ chỉ có một họ chiếm tỉ<br /> lệ thấp (5,88%).<br /> <br /> 3<br /> <br /> VŨ thỊ phƯƠnG Anh - Lê thỊ thu hà<br /> <br /> Về taxon bậc giống, đa dạng nhất là bộ cá Chép (Cyprinformes) với 25 giống<br /> chiếm 50% trong tổng số giống. Tiếp đến là bộ cá Vược (Perciformes) có 13 giống<br /> chiếm 26%; bộ cá Nheo (Siluriformes) có 5 giống chiếm 10%; bộ cá<br /> Mang liền (Synbranchyformes) với 4 giống chiếm 8%. Các bộ còn lại là bộ cá Thát lát<br /> (Osteoglossiformes), bộ cá Chình (Anguillformes), bộ cá Hồng nhung<br /> (Characiformes), mỗi bộ có 1 giống chiếm 2%.<br /> Về taxon bậc loài, phong phú nhất là bộ cá Chép (Cyprinformes) có 41 loài<br /> chiếm 54,67% trong tổng số loài, tiếp đến là bộ cá Vược (Perciformes) có 19 loài<br /> (25,33%). Bộ cá Nheo (Siluriformes) với 6 loài, chiếm 8,00% trong tổng số loài; bộ<br /> cá Mang liền (Synbranchyformes) có 5 loài và chiếm 6,67% trong tổng số loài; bộ cá<br /> Chình (Anguillformes) có 2 loài, chiếm 2,67% và các bộ còn lại là bộ cá Thát lát<br /> (Osteoglossiformes), bộ cá Hồng nhung (Characiformes), mỗi bộ chỉ có 1 loài chiếm<br /> tỉ lệ 1,33%.<br /> 2.2.2 . Các loài cá kinh tế<br /> Trong 75 loài cá ở hệ thống suối, hồ thủy lợi, huyện Quế Sơn, tỉnh Quảng Nam<br /> đã thống kê được 12 loài cá kinh tế thuộc 8 giống trong 7 họ của 5 bộ khác nhau chiếm<br /> 16% tổng số loài đã biết. Trong đó, các loài như cá Thát lát (Notopterus notopterus,<br /> cá Diếc (Carassius auratus), Cá Chạch bùn (Misgurnus anguillicaudatus), Lươn đồng<br /> (Monopterus albus), cá Quả (Channa striata), cá Rô đồng (Anabas testudineus),... có<br /> thịt thơm ngon, giàu chất dinh dưỡng rất được ưa chuộng không những với người dân<br /> địa phương mà còn với khách thập phương.<br /> Bảng 2. Các loài cá kinh tế ở khe suối, hồ thủy lợi, huyện Quế Sơn<br /> Tên khoa học<br /> <br /> STT<br /> <br /> Tên Việt Nam<br /> <br /> 1<br /> <br /> Notopterus notopterus<br /> <br /> Cá Thát lát<br /> <br /> 2<br /> <br /> Cyprinus carpio<br /> <br /> Cá Chép<br /> <br /> 3<br /> <br /> Carassius auratus<br /> <br /> Cá Diếc<br /> <br /> 4<br /> <br /> Hypophthalmichthys molitrix<br /> <br /> Cá Mè trắng<br /> <br /> 5<br /> <br /> Osteochilus prosemion<br /> <br /> Cá Lúi<br /> <br /> 6<br /> <br /> Misgurnus anguillicaudatus<br /> <br /> Cá Chạch bùn<br /> <br /> 7<br /> <br /> Claria macrocephalus<br /> <br /> Cá Trê vàng<br /> <br /> 4<br /> <br /> VŨ thỊ phƯƠnG Anh - Lê thỊ thu hà<br /> <br /> 8<br /> <br /> Monopterus albus<br /> <br /> Lươn đồng<br /> <br /> 9<br /> <br /> Anabas testudineus<br /> <br /> Cá Rô đồng<br /> <br /> 10<br /> <br /> Channa striata<br /> <br /> Cá Quả<br /> <br /> 11<br /> <br /> Oreochromis niloticus<br /> <br /> Cá Rô phi vằn<br /> <br /> Oreochromis mossambicus<br /> Cá Rô phi đen<br /> Trong tổng số loài cá kinh tế, bộ cá Chép (Cypryniformes) chiếm ưu thế với 5<br /> loài (chiếm 6,67% tổng số loài), tiếp theo là bộ cá Vược (Perciformes) có 4 loài (chiếm<br /> 5,33%); bộ cá Mang liền (Synbranchyformes), bộ cá Nheo (Siluriformes), Bộ cá Thát<br /> lát ( Osteoglossiformes) mỗi bộ có 1 loài (chiếm 1,33 % ).<br /> 12<br /> <br /> Ngoài giá trị kinh tế, cá Chép (Cyprinus carpio), cá Trê vàng (Claria<br /> macrocephalus), cá Rô đồng (Anabas testudineus), cá Quả (Channa striata)... còn có<br /> đặc tính ăn côn trùng, ấu trùng của côn trùng nên đã được dùng vào việc diệt các loại<br /> côn trùng hại lúa, ấu trùng muỗi chống bệnh sốt rét và bệnh sốt xuất huyết. Đây có thể<br /> xem là biện pháp sinh học có hiệu quả cao, giá thành rẻ và không gây ô nhiễm môi<br /> trường.<br /> 2.2.3 . Đặc điểm phân bố cá ở khe suối, hồ thủy lợi, huyện Quế Sơn<br /> *Nhóm cá phân bố ở thủy vực nước chảy<br /> Ở hệ thống suối, với đặc điểm nhiều thác ngềnh, có độ dốc lớn nên tốc độ dòng<br /> chảy mạnh, khối nước luôn được xáo trộn, lượng oxy hòa tan nhiều và phân bố đồng<br /> đều. Mặt khác độ trong của các khe suối rất lớn, ánh sáng và chế độ nhiệt ổn định cho<br /> thực vật thủy sinh phát triển, do đó làm tăng đáng kể hàm lượng oxy hòa tan. Các loài<br /> cá phân bố ở khe suối thường là những loài bơi lội giỏi, thích ứng với môi trường nước<br /> có nồng độ oxy hòa tan cao, thức ăn là những loại thực vật bám đá. Đặc trưng của các<br /> loài này là không có cơ quan hô hấp phụ, có cơ quan giác bám miệng như Garra<br /> orientalis, Garra pingi hay kiểu giác bám vây bụng gồm Cá Đép thường (Sewllia<br /> lineolata), Cá Đép ngắn (Sewllia brevis)..., cá Vây bằng (Annamia normani), cơ thể<br /> dạng thủy lôi cá Cá Sỉnh Onychostoma gerlachi dạng rắn hoặc dạng mũi tên: Cá Chình<br /> hoa (Anguilla marmorata), Cá chình mun (Anguilla bicolor).<br /> Đặc trưng cho nhóm sinh thái này chủ yếu là các loài cá hẹp sinh cảnh, phân bố<br /> chủ yếu ở hệ thống suối vùng núi, nước chảy mạnh, nhiều thác gềnh.<br /> Một số loài cá nhỏ kém thích nghi với dòng nước chảy mạnh, thường sống ở<br /> vùng nước sâu, xoáy hoặc có những chướng ngại ngăn dòng chảy như cá Lòng tong<br /> đá (Rasbora argyrotaenia) hoặc những loài cá sống ở các kè đá, nền đáy có nhiều mùn<br /> bã hữu cơ gồm Cá Chạch đá nâu (Schistura incerta), Cá Chạch suối (Schistura<br /> 5<br /> <br />