Cây thuốc

ALLIUM FISTULOSUM L.<br /> <br /> ALLIACEAE<br /> MÔ TẢ: Cây cỏ, cao 20-40cm. Thân hành vảy, màu<br /> <br /> trắng. Lá gồm 4-6 cái, hình trụ rỗng, thuôn,<br /> đầu nhọn. Hoa nhỏ, màu trắng, tụ tập thành<br /> tán giả trên một cuống chung dài. Quả<br /> nang. Hạt nhỏ, hình 3 cạnh, màu đen. Toàn<br /> cây có mùi thơm hăng, cay.<br /> MÙA HOA QUẢ: Tháng 8-10.<br /> PHÂN BỔ: Cây trồng ở khắp nơi, làm gia vị.<br /> BỘ PHẬN DÙNG: Toàn cây, chủ yếu thân hành. Thu hái vào<br /> <br /> mùa đông xuân. Dùng tươi hoặc phơi khô.<br /> THÀNH PHẦN HÓA Thân hành chứa tinh dầu. Trong tinh dầu có<br /> HỌC: allyl propyl disulfit, diallyl disulfit và hợp chất<br /> <br /> chứa sulfur.<br /> CÔNG DỤNG: Chữa cảm cúm, nhức đầu, sổ mũi, tiêu hóa<br /> <br /> kém, nhiễm trùng đường ruột, thấp khớp,<br /> đau răng, mụn nhọt, bí tiểu tiện. Ngày 3060g cây tươi dạng sẳc, nước ép hoặc ăn<br /> với cháo nóng. Thân hành giã đắp chữa<br /> mụn nhọt hoặc thêm nước sôi vào xông để<br /> giải cảm.<br /> <br /> HÀNH, hành hoa, đại thông, thông<br /> bạch, hombúa (Thái), sông (Dao).<br /> <br /> Hµnh<br /> ALLIUM ODORUM L.<br /> <br /> ALLIACEAE<br /> MÔ TẢ:<br /> <br /> MÙA HOA QUẢ:<br /> PHÂN BỔ:<br /> <br /> HẸ, phỉ tử, cửu thái, dã cửu, phiec<br /> cát ngàn (Thái).<br /> <br /> HẸ<br /> <br /> Cây cỏ, cao 15-35cm. Thân hành vảy<br /> nhỏ. Lá nhiều, hình dải hẹp, dày, đầu<br /> nhọn. Hoa nhỏ, màu trắng, tụ tập thành<br /> tán giả trên một cuống chung mọc từ<br /> gốc, hình gần 3 cạnh, rỗng. Quả nang,<br /> hạt nhỏ, màu đen. Toàn cây có mùi<br /> thơm hăng đặc biệt.<br /> Tháng 7-10.<br /> Cây trồng ở nhiều nơi làm gia vị và làm<br /> thuốc.<br /> <br /> BỘ PHẬN DÙNG:<br /> <br /> Thân hành và lá. Thu hái quanh năm.<br /> Dùng tươi. Hạt lấy lúc quả già, có màu<br /> đen, phơi hoặc sấy khô.<br /> <br /> THÀNH PHẦN HÓA<br /> HỌC:<br /> <br /> Lá và thân hành chứa các hợp chất có<br /> sulfur, saponin, chất đắng. Hạt có<br /> alcaloid và saponin.<br /> <br /> CÔNG DỤNG:<br /> <br /> 1<br /> <br /> Lá và thân hành chữa thổ huyết, chảy<br /> máu cam, ho, hen, viêm họng, bế kinh,<br /> tiêu hóa kém, lỵ, giun kim: Ngày 20-30g<br /> sắc. Dùng ngoài, giã đắp để tiêu viêm.<br /> Hạt chữa di tinh, đái ra máu, đái dầm,<br /> đau lưng, đau khớp, khí hư: Ngày 612g dạng sắc.<br /> <br /> ALLIUM SATIVUM L.<br /> <br /> ALLIACEAE<br /> MÔ TẢ:<br /> <br /> MÙA HOA QUẢ:<br /> PHÂN BỔ:<br /> <br /> TỎI TA, đại toán, hom kía (Thái),<br /> sluộn (Tày).<br /> <br /> Cây cỏ, sống một năm. Thân hành gồm<br /> nhiều hành con gọi là nhánh tỏi mọc áp<br /> sát vào nhau. Lá hình dải, mỏng, bẹ to,<br /> gân song song, đầu nhọn hoắt. Hoa<br /> màu trắng hay hồng mọc tụ tập thành<br /> khối hình cầu bao bọc bởi một lá bắc to.<br /> Tháng 8-11.<br /> Cây được trồng phổ biến ở khắp nơi.<br /> <br /> BỘ PHẬN DÙNG:<br /> <br /> Thân hành. Thu hoạch vào cuối đông,<br /> đầu xuân. Dùng tươi hay phơi khô.<br /> <br /> THÀNH PHẦN HÓA<br /> HỌC:<br /> <br /> Thân hành chứa tinh dầu. Trong tinh<br /> dầu có allicin, hợp chất diallyl disulfit,<br /> allyl propyl disulfit và một số hợp chất<br /> chứa sulfur khác.<br /> <br /> CÔNG DỤNG:<br /> <br /> Chữa lỵ amip, lỵ trực khuẩn: Ngày 4-6g.<br /> Thụt 100ml dung dịch 5-10% tẩy giun<br /> kim, chữa viêm đại tràng. Cồn tỏi chữa<br /> ho, ho gà, viêm phế quản. Nước tỏi nhỏ<br /> mũi, cháo tỏi ăn trị cảm cúm. Còn chữa<br /> chứng tăng cholesterol máu. Đắp ngoài<br /> chữa ung nhọt, rết cắn.<br /> <br /> ALOCASIA MACRORRHIZA (L.) Schott<br /> <br /> ARACEAE<br /> MÔ TẢ:<br /> <br /> MÙA HOA QUẢ:<br /> <br /> Tháng 1 - 5.<br /> <br /> PHÂN BỔ:<br /> <br /> Cây mọc hoang ở rừng núi, chỗ ẩm mát.<br /> <br /> BỘ PHẬN DÙNG:<br /> <br /> Lá, thân rễ. Thu hái quanh năm. Lá dùng<br /> tươi. Thân rễ luộc kỹ cho bớt ngứa. Phơi<br /> hoặc sấy khô.<br /> <br /> THÀNH PHẦN HÓA<br /> HỌC:<br /> RÁY, ráy dại, dã vu, khoai sáp, vạt<br /> vẹo (Tày), co vát (Thái).<br /> <br /> Cây cỏ cao 0,5 - 1m, sống nhiều năm.<br /> Thân rễ dài hình trụ, mập có nhiều đốt. Lá<br /> to, hình tim, có cuống dài và có bẹ. Cụm<br /> hoa bông mo mang hoa đực ở trên, hoa<br /> cái ở dưới. Quả mọng hình trứng, khi<br /> chín màu đỏ. Loại ráy lá quăn dùng tốt<br /> hơn.<br /> <br /> CÔNG DỤNG:<br /> <br /> 2<br /> <br /> Thân rễ chứa phytosterol, alcaloid,<br /> glucose, fructosa.<br /> Chữa lở ngứa, mụn nhọt, sưng tấy, rắn<br /> cắn: Thân rễ, lá tươi giã nát, thêm nước<br /> uống, bã đắp. Còn chữa đau bụng, nôn<br /> mửa, viêm phổi, sốt rét: Ngày 10 - 20g<br /> thân rễ khô sắc uống. Dùng cao dán trị<br /> mụn nhọt. Cây có vị ngứa độc, dùng thận<br /> trọng.<br /> <br /> ALPINIA GALANGA Willd.<br /> <br /> ZINGIBERACEAE<br /> MÔ TẢ: Cây cỏ, sống lâu năm, cao 1 - 2m. Thân rễ<br /> <br /> mập, mọc bò ngang, hình trụ, có phủ nhiều<br /> vảy. Lá mọc so le, hình ngọn dáo, phiến<br /> cứng và bóng, có bẹ. Cụm hoa mọc thành<br /> chùm dài 20 - 30 cm ở ngọn thân, gồm<br /> nhiều hoa màu trắng, cánh môi hẹp có vân<br /> hồng. Quả hình cầu hay hình trứng. Loài<br /> Alpinia officinarum Hance cũng được dùng.<br /> MÙA HOA QUẢ: Tháng 5 - 9.<br /> PHÂN BỔ: Cây mọc hoang ở miền núi và được trồng<br /> <br /> khắp nơi.<br /> BỘ PHẬN DÙNG: Thân rễ. Thu hái quanh năm nhưng tốt nhất<br /> <br /> vào mùa thu đông. Phơi hoặc sấy khô.<br /> <br /> RIỀNG, riềng ấm, hậu khá (Thái),<br /> riềng nếp.<br /> <br /> THÀNH PHẦN HÓA Thân rễ chứa tinh dầu gồm cineol, methyl<br /> HỌC: cinnamat; các flavon: galangin, alpinin;<br /> <br /> kaempferid 3 - dioxy 4 - methoxy flavon.<br /> CÔNG DỤNG: Kháng khuẩn, kích thích tiêu hóa. Chữa ăn<br /> <br /> không tiêu, đầy hơi, nôn mửa, đau dạ dày,<br /> đau bụng, ỉa chảy, cảm sốt, sốt rét: Ngày 3<br /> - 6g dạng thuốc sắc, bột hoặc rượu thuốc.<br /> Còn chữa đau răng bằng cách ngậm thân<br /> rễ, cắn nhẹ ở chỗ răng đau.<br /> <br /> ALSTONIA SCHOLARIS (L.) R.Br.<br /> <br /> APOCYNACEAE<br /> MÔ TẢ: Cây gỗ to, cao tới hơn 15m. Vỏ dày, có<br /> <br /> nhiều vết nứt nẻ. Lá mọc vòng, 3 - 8 cái,<br /> thường tập trung ở đầu cành. Phiến lá dày<br /> hình thuôn dài, đầu tròn, nhiều gân phụ<br /> song song. Cụm hoa hình xim tán, gồm<br /> nhiều hoa nhỏ màu trắng lục, có mùi thơm<br /> hắc. Quả nang gồm 2 dải hẹp và dài. Hạt<br /> màu nâu, có mào lông ở 2 đầu. Toàn cây<br /> có nhựa mủ.<br /> MÙA HOA QUẢ: Hoa: Tháng 9 - 10; Quả: Tháng 10 - 11.<br /> PHÂN BỔ: Cây mọc hoang ở miền núi và được trồng ở<br /> <br /> nhiều nơi lấy bóng mát.<br /> BỘ PHẬN DÙNG: Vỏ cây loại bỏ lớp bần. Thu hái vào mùa<br /> <br /> xuân, hạ. Phơi hoặc sấy khô.<br /> SỮA, mùa cua, mò cua, mạy<br /> mản (Tày), co tin pất (Thái).<br /> <br /> THÀNH PHẦN HÓA Alcaloid: Ditain, echitenin, echitamin<br /> HỌC: (ditamin), echitamidin. Ngoài ra, còn có<br /> <br /> triterpen: α-amyrin và lupeol.<br /> CÔNG DỤNG: Thuốc bổ, sát trùng chữa thiếu máu, kinh<br /> <br /> nguyệt không đều, sốt rét, đau bụng, ỉa<br /> chảy, lỵ, viêm khớp cấp. Ngày 1 - 3g dạng<br /> thuốc sắc, thuốc bột, rượu thuốc, hoặc cao.<br /> Dùng ngoài, vỏ cây sắc lấy nước đặc rửa<br /> chữa lở ngứa, hoặc ngậm chữa sâu răng.<br /> <br /> 3<br /> <br /> AMOMUM AROMATICUM Roxb.<br /> <br /> ZINGIBERACEAE<br /> MÔ TẢ:<br /> <br /> MÙA HOA QUẢ:<br /> <br /> Cây cỏ lớn, sống nhiều năm, cao 2 3m. Thân rễ có nhiều đốt. Lá to, dài,<br /> mọc so le, có bẹ ôm kín thân. Hoa to,<br /> màu vàng có đốm đỏ nhạt, mọc thành<br /> bông ở gốc. Quả hình trứng, màu đỏ<br /> sẫm, mọc dày đặc. Hạt nhiều, có cạnh,<br /> có mùi thơm đặc biệt.<br /> Hoa: Tháng 5 - 7; Quả: Tháng 8 - 11.<br /> <br /> PHÂN BỔ:<br /> <br /> Cây chủ yếu được trồng ở vùng núi cao<br /> lạnh, dưới tán rừng cây to, đất ẩm<br /> nhiều mùn. Các tỉnh Lào Cai, Lai Châu,<br /> Hà Giang.<br /> <br /> BỘ PHẬN DÙNG:<br /> <br /> Hạt của quả. Quả thu hái vào mùa<br /> đông. Phơi hoặc sấy khô. Khi dùng, đập<br /> bỏ vỏ ngoài, lấy hạt.<br /> <br /> THẢO QUẢ, đò ho, mác háu (Thái),<br /> thảo đậu khấu.<br /> <br /> THÀNH PHẦN HÓA<br /> HỌC:<br /> CÔNG DỤNG:<br /> <br /> AMOMUM VILLOSUM Lour.<br /> <br /> Tinh dầu với tỉ lệ 1 - 1,5%.<br /> Kháng khuẩn, kích thích tiêu hóa. Chữa<br /> ăn không tiêu, bụng trướng đau, nôn<br /> mửa, ỉa chảy, ho, sốt rét, lách to. Ngày<br /> 3 - 6g dạng thuốc bột, thuốc sắc hoặc<br /> thuốc viên. Còn dùng ngậm chữa đau<br /> răng, viêm lợi; làm gia vị.<br /> <br /> ZINGIBERACEAE<br /> <br /> MÔ TẢ: Cây cỏ, cao 0,5 - 1,5m. Thân rễ, mọc bò ngang.<br /> Lá nhẵn bóng, có bẹ, không cuống, mọc so le,<br /> phiến hình dải, đầu nhọn dài. Hoa trắng, cánh<br /> môi vàng đốm tía, mọc thành chùm ở gốc. Quả<br /> nang, 3 ô, có gai mềm, khi chín màu đỏ nâu. Có<br /> nhiều loài khác mang tên sa nhân, cũng được<br /> dùng.<br /> MÙA HOA QUẢ: Tháng 5 - 6; Quả: Tháng 7 - 8.<br /> PHÂN BỔ: Cây mọc trên đất ẩm, ven rừng, bờ suối.<br /> BỘ PHẬN DÙNG: Quả và hạt. Quả thu hái vào mùa hè- thu. Phơi<br /> khô.<br /> THÀNH PHẦN Hạt chứa tinh dầu gồm D-camphor, D-borneol,<br /> HÓA HỌC: D-bornylacetat, D-limonen, α-pinen, phellandren,<br /> paramethoxy ethyl cinnamat, nerolidol, linalol.<br /> <br /> SA NHÂN, mé tré bà, dƣơng xuân<br /> sa, co nénh (Thái), la vê (Ba Na),<br /> pa đoóc (K’dong), mác nẻng (Tày).<br /> <br /> CÔNG DỤNG: Kháng khuẩn, kích thích tiêu hóa. Chữa ăn<br /> không tiêu, đau bụng, đầy trướng, ỉa chảy, nôn<br /> mửa, phù: Ngày 2 - 6g dạng bột, viên, thuốc sắc.<br /> Phối hợp với một số cây thuốc khác chữa động<br /> thai, đau bụng. Chữa nhức răng: Sa nhân ngậm,<br /> hoặc tán bột chấm vào răng đau.Còn dùng làm<br /> gia vị.<br /> <br /> 4<br /> <br /> ANDROGRAPHIS PANICULATA (Burm.f.) Nees<br /> <br /> ACANTHACEAE<br /> <br /> MÔ TẢ: Cây cỏ, sống một năm; cao 0,40 - 1m. Thân<br /> <br /> có cạnh, phân nhiều cành. Lá mọc đối, có<br /> cuống rất ngắn. Hoa màu trắng điểm những<br /> đốm hồng tím, mọc thành chùm thưa ở kẽ<br /> lá và đầu cành. Quả nang, thuôn hẹp, có<br /> lông rất nhỏ. Hạt màu nâu, hình cầu, thuôn.<br /> MÙA HOA QUẢ: Hoa: Tháng 9 - 10; Quả: Tháng 10 - 11.<br /> PHÂN BỔ: Cây được trồng rải rác ở một số địa<br /> <br /> phương.<br /> BỘ PHẬN DÙNG: Cả cây, chủ yếu là lá, thu hái vào mùa hạ.<br /> <br /> Phơi hoặc sấy khô.<br /> THÀNH PHẦN HÓA Cả cây chứa glucosid đắng:<br /> HỌC: Andrographolid, neoandrographolid,<br /> <br /> panaculosid, các paniculid A, B, C; các<br /> flavonoid: Andrographin, panicalin, apigenin<br /> 7 - 4 - dimethyl ether<br /> <br /> XUYÊN TÂM LIÊN, cây công cộng,<br /> lãm hạch liên, hùng bút.<br /> <br /> CÔNG DỤNG: Chữa lỵ, ỉa chảy, viêm ruột, cảm sốt, ho,<br /> <br /> viêm họng, viêm amiđan, viêm phế quản,<br /> đau nhức xương khớp, bế kinh, ứ huyết<br /> sau đẻ, lao phổi và hạch cổ, huyết áp cao,<br /> rắn cắn: Ngày 10 - 20g cây dạng sắc, 2 - 4g<br /> lá dạng bột, viên. Giã đắp ngoài trị rắn cắn,<br /> sưng tấy.<br /> <br /> ANGELICA DAHURICA (Fisch. ex Hoffm.) Benth. et Hook. f.<br /> <br /> APIACEAE<br /> <br /> MÔ TẢ: Cây cỏ, cao 0,5 – 1m hoặc hơn, thân hình trụ,<br /> <br /> rỗng, không phân nhánh. Lá to, có cuống,<br /> phần dưới phát triển thành bẹ ôm lấy thân,<br /> phiến lá xẻ 2 – 3 lần lông chim, mép khía<br /> răng, có lông ở gân lá mặt trên. Cụm hoa tán<br /> kép, mọc ở ngọn; hoa nhỏ màu trắng. Quả bế,<br /> dẹt. Toàn cây có mùi thơm.<br /> MÙA HOA QUẢ: Tháng 4 – 6.<br /> PHÂN BỔ: Cây nhập nội, trồng ở cả miền núi và đồng<br /> <br /> bằng.<br /> BỘ PHẬN DÙNG: Thân rễ. Thu hoạch vào mùa thu, tránh làm<br /> <br /> sây sát vỏ và gãy rễ. Không thu hoạch ở cây<br /> đã ra hoa kết quả. Rửa sạch, cắt bỏ rễ con,<br /> xông diêm sinh 24 giờ, rồi phơi hay sấy khô.<br /> <br /> BẠCH CHỈ.<br /> <br /> THÀNH PHẦN HÓA Tinh dầu, nhựa 1%, angelicotoxin 0,43%,<br /> HỌC: byak angelicin, acid angelic, phellandren, dẫn<br /> <br /> chất furocoumarin.<br /> CÔNG DỤNG: Chữa cảm sốt, nhức đầu, sổ mũi, đau răng,<br /> <br /> phong thấp, nhức xương, bạch đới. Thuốc<br /> cầm máu trong đại tiện ra máu, chảy máu<br /> cam. Ngày 4 - 12g, dạng thuốc sắc hoặc<br /> thuốc bột. Còn được dùng làm gia vị.<br /> <br /> 5<br /> <br />