Chăm sóc trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn dựa vào cộng đồng - Những cơ sở xã hội và thách thức

46 X· héi häc sè 4 (92), 2005<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Ch¨m sãc trÎ em cã hoµn c¶nh ®Æc biÖt khã kh¨n dùa<br /> vµo céng ®ång - nh÷ng c¬ së x· héi vµ th¸ch thøc<br /> <br /> NguyÔn Hång Th¸i<br /> Ph¹m §ç NhËt Th¾ng<br /> <br /> <br /> I. §Æt vÊn ®Ò:<br /> ViÖt Nam lµ n−íc ®Çu tiªn ë ch©u ¸ vµ thø hai trªn thÕ giíi phª chuÈn c«ng −íc<br /> vÒ QuyÒn trÎ em cña Liªn hiÖp quèc n¨m 1990. §Ó thÓ hiÖn tÝnh −u viÖt cña chÕ ®é x·<br /> héi chñ nghÜa vµ sù cam kÕt m¹nh mÏ víi céng ®ång quèc tÕ, nhµ n−íc ®· ban hµnh<br /> nhiÒu bé luËt nh−: LuËt b¶o vÖ, ch¨m sãc vµ gi¸o dôc trÎ em n¨m 1991 vµ söa ®æi<br /> 5/2004, Bé luËt lao ®éng n¨m 1994, Ph¸p lÖnh vÒ ng−êi tµn tËt 1998 vµ nhiÒu v¨n b¶n<br /> d−íi luËt vÒ qu¶n lý, chØ ®¹o c«ng t¸c ch¨m sãc gi¸o dôc vµ b¶o vÖ trÎ em.<br /> HËu qu¶ chiÕn tranh ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn ®êi sèng kinh tÕ x· héi ë ViÖt<br /> Nam, ®Æc biÖt lµ nh÷ng di h¹i cña chiÕn tranh ®èi víi trÎ em trªn c¶ n−íc. Thùc tiÔn<br /> ch¨m sãc, gi¸o dôc vµ b¶o vÖ trÎ em cho thÊy, bªn c¹nh viÖc ch¨m sãc trÎ em b×nh<br /> th−êng, cã mét nhãm trÎ em cÇn cã sù quan t©m ®Æc biÖt cña c¸c thÓ chÕ, c¸c tæ chøc<br /> x· héi vµ gia ®×nh ®ã lµ trÎ em cã hoµn c¶nh ®Æc biÖt khã kh¨n. LuËt b¶o vÖ, ch¨m<br /> sãc vµ gi¸o dôc trÎ em söa ®æi ngµy 31/5/2004, bæ sung mét ch−¬ng míi lµ ch−¬ng IV:<br /> B¶o vÖ, ch¨m sãc trÎ em cã hoµn c¶nh ®Æc biÖt, trong ®ã cã nhãm ®èi t−îng trÎ em cã<br /> hoµn c¶nh ®Æc biÖt khã kh¨n.<br /> Theo quy ®Þnh cña bé luËt nµy, −íc tÝnh c¶ n−íc hiÖn cã 2,5 triÖu trÎ em cã<br /> hoµn c¶nh ®Æc biÖt, chiÕm kho¶ng 3% d©n sè. Trong ®ã cã kho¶ng 300.000 trÎ ®Æc<br /> biÖt khã kh¨n thuéc diÖn xem xÐt h−ëng trî cÊp x· héi hµng th¸ng vµ t×m kiÕm c¸c<br /> h×nh thøc ch¨m sãc thay thÕ cho gia ®×nh, bao gåm: kho¶ng 90.000 trÎ em må c«i<br /> kh«ng nguån nu«i d−ìng (gåm c¶ trÎ em bÞ bá r¬i). GÇn 200.000 em tµn tËt nÆng cã<br /> hoµn c¶nh ®Æc biÖt khã kh¨n (gåm c¶ trÎ em bÞ tµn tËt do nhiÔm chÊt ®éc hãa häc).<br /> Kho¶ng 7000 em nhiÔm HIV/AIDS. Nguån: §Ò ¸n ch¨m sãc trÎ em cã hoµn c¶nh ®Æc<br /> biÖt khã kh¨n dùa vµo céng ®ång, Bé Lao ®éng - Th−¬ng binh vµ X· héi.1<br /> Trong hoµn c¶nh hiÖn nay, sè trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n nµy cã xu h−íng biÕn<br /> ®éng kh¸c nhau. TrÎ em tµn tËt nÆng vµ trÎ em må c«i kh«ng nguån nu«i d−ìng cã<br /> xu h−íng gi¶m. Nh−ng trÎ em bÞ nhiÔm vµ bÞ ¶nh h−ëng cña HIV/ AIDS, trÎ em bÞ bá<br /> <br /> 1<br /> Nguån: §Ò ¸n ch¨m sãc trÎ em cã hoµn c¶nh ®Æc biÖt khã kh¨n dùa vµo céng ®ång, Bé Lao ®éng - Th−¬ng<br /> binh vµ X· héi<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn Hång Th¸i & Ph¹m §ç NhËt Th¾ng 47<br /> <br /> r¬i cã xu h−íng t¨ng lªn.<br /> MÆc dï ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi cña ®Êt n−íc cßn rÊt nhiÒu khã kh¨n, song<br /> hµng th¸ng, nhµ n−íc ph¶i gi¶i quyÕt trî cÊp x· héi tõ ng©n s¸ch cho kho¶ng 90.500<br /> em. Trong ®ã, 10.500 em ®ang ®−îc ch¨m sãc t¹i c¸c c¬ së b¶o trî x· héi vµ 80.000<br /> h−ëng trî cÊp ë céng ®ång. Ngoµi ra, c¸c c¬ së b¶o trî x· héi ngoµi nhµ n−íc (NGOs)<br /> cßn trùc tiÕp ch¨m sãc kho¶ng 2000 em. Nguån kinh phÝ do c¸c tæ chøc trong n−íc vµ<br /> quèc tÕ tµi trî, tËp trung chñ yÕu ë c¸c thµnh phè lín. (Nguån: s®d)<br /> Sè liÖu trªn cho thÊy, sè trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n rÊt lín (gÇn 300.000 em),<br /> nh−ng míi chØ cã kho¶ng 30% (92.5000 em) ®−îc h−ëng trî cÊp x· héi, trî gióp y tÕ,<br /> gi¸o dôc. Trong sè nµy chØ cã kho¶ng 13% (12.5000 em) ®−îc ch¨m sãc t¹i c¸c c¬ së<br /> b¶o trî x· héi. Nh−ng sè kinh phÝ ng©n s¸ch chi cho ho¹t ®éng cña c¸c trung t©m nµy<br /> lµ rÊt lín, chiÕm tíi 31% tæng trî cÊp tõ nguån ng©n s¸ch.<br /> C¸c c¬ së b¶o trî x· héi hiÖn nay ®ang qu¸ t¶i, nhu cÇu vµo th× lín nh−ng<br /> kh¶ n¨ng ®¸p øng rÊt h¹n chÕ. Chi phÝ ch¨m sãc nu«i d−ìng, qu¶n lý tèn kÐm h¬n<br /> ch¨m sãc ë céng ®ång. NÕu tÝnh c¶ chi phÝ qu¶n lý hµnh chÝnh, x©y dùng vµ duy tu<br /> b¶o d−ìng trung t©m th× chi phÝ trung b×nh nu«i mét ch¸u ë trung t©m kho¶ng tõ<br /> 5-6 triÖu ®ång/ch¸u/n¨m, gÊp 4-5 lÇn ch¨m sãc nu«i d−ìng t¹i céng ®ång. C¸c<br /> nguån lùc th× h¹n hÑp, chi phÝ ®Çu t− lín, song kh«ng ®¶m b¶o ®−îc sù ph¸t triÓn<br /> toµn diÖn cña trÎ nh− trong m«i tr−êng gia ®×nh, céng ®ång. Kh«ng ®¶m b¶o ®−îc<br /> "TÊt c¶ c¸c hµnh ®éng liªn quan ®Õn trÎ em cÇn tÝnh ®Õn c¸c lîi Ých tèt nhÊt cña<br /> trÎ" (§iÒu 3 C«ng −íc vÒ QuyÒn trÎ em). TrÎ em tr−ëng thµnh gÆp rÊt nhiÒu khã<br /> kh¨n trong viÖc t¸i hßa nhËp céng ®ång vµ tù lËp trong cuéc sèng. §©y chÝnh lµ<br /> th¸ch thøc lín nhÊt ®èi víi viÖc ch¨m sãc trÎ em cã hoµn c¶nh ®Æc biÖt khã kh¨n t¹i<br /> c¸c trung t©m.<br /> ChÝnh v× vËy, c¶ vÒ mÆt x· héi lÉn kinh tÕ, xu h−íng phi tËp trung hãa, thay<br /> thÕ dÇn ch¨m sãc t¹i c¸c trung t©m b¶o trî x· héi b»ng ch¨m sãc trÎ ®Æc biÖt khã<br /> kh¨n dùa vµo céng ®ång (víi c¸c m« h×nh ch¨m sãc thay thÕ c¬ b¶n sau: gia ®×nh<br /> ch¨m sãc, hä hµng ch¨m sãc, ng−êi b¶o trî ®ì ®Çu, nhËn con nu«i trong n−íc quèc tÕ,<br /> nhµ b¸n tró ch¨m sãc ban ngµy, d¹y nghÒ g¾n víi viÖc lµm…) lµ lùa chän kh«ng thÓ<br /> ®¶o ng−îc. Xu h−íng nµy lµm cho ho¹t ®éng ch¨m sãc trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n cã hiÖu<br /> qu¶ vµ bÒn v÷ng, phï hîp víi khuyÕn c¸o cña Héi nghÞ quèc tÕ lÇn thø hai vÒ ch¨m<br /> sãc thay thÕ trÎ em cã hoµn c¶nh ®Æc biÖt khã kh¨n ë Stockhom - Thôy §iÓn, th¸ng 5<br /> n¨m 2003 vµ tuyªn bè th−îng ®Ønh khãa häp ®Æc biÖt cña Liªn hiÖp quèc vÒ<br /> HIV/AIDS n¨m 2001 (UNGASS) cã liªn quan ®Õn trÎ em bÞ nhiÔm HIV/AIDS.<br /> Xu h−íng phi tËp trung hãa, ch¨m sãc thay thÕ trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n dùa vµo<br /> céng ®ång, thÓ hiÖn sù "®æi míi" trong t− duy x©y dùng chiÕn l−îc, chÝnh s¸ch x· héi<br /> ®èi víi trÎ em cña §¶ng vµ nhµ n−íc. Bµi viÕt nµy muèn gãp phÇn t×m hiÓu nh÷ng c¬<br /> së x· héi vµ nh÷ng trë ng¹i th¸ch thøc cña nã, dùa trªn c¬ së nghiªn cøu " C¸c m«<br /> h×nh ch¨m sãc thay thÕ dùa vµo céng ®ång cho trÎ em cã hoµn c¶nh ®Æc biÖt khã<br /> kh¨n " do Bé Lao ®éng - Th−¬ng binh vµ X· héi thùc hiÖn t¹i §µ N½ng, H−ng Yªn vµ<br /> thµnh phè Hå ChÝ Minh víi sù tµi trî cña UNICEF.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 48 Ch¨m sãc trÎ em cã hoµn c¶nh ®Æc biÖt khã kh¨n dùa vµo céng ®ång...<br /> <br /> II. Ch¨m sãc trÎ em cã hoµn c¶nh ®Æc biÖt khã kh¨n dùa vµo céng<br /> ®ång - nh÷ng c¬ së x· héi:<br /> 1. Ch¨m sãc thay thÕ trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n dùa vµo céng ®ång - chuyÓn ®æi tõ<br /> c¸ch tiÕp cËn truyÒn thèng sang c¸ch tiÕp cËn trªn c¬ së QuyÒn trÎ em:<br /> Chóng ta ghi nhËn vµ tr©n träng nh÷ng ®ãng gãp v« cïng to lín cña c¸c trung<br /> t©m b¶o trî x· héi, trong c«ng t¸c ch¨m sãc, b¶o vÖ, gi¸o dôc trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n<br /> trong suèt thêi kú x· héi ®−îc qu¶n lý theo c¬ chÕ hµnh chÝnh, tËp trung, quan liªu<br /> bao cÊp. §Æc biÖt lµ khi ®Êt n−íc ®ang tiÕn hµnh cuéc kh¸ng chiÕn chèng Mü cøu<br /> n−íc vµ thêi kú ®Çu míi tho¸t khái chiÕn tranh. Khi mµ, c¶ x· héi ph¶i ch¨m lo cho<br /> rÊt nhiÒu trÎ em må c«i, th−¬ng tËt do hËu qu¶ chiÕn tranh… kh«ng nguån ch¨m sãc<br /> nu«i d−ìng, vµ ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi cña céng ®ång, c¸c gia ®×nh v« cïng khã kh¨n<br /> sau bao nhiªu n¨m chiÕn tranh.<br /> C¸c trung t©m b¶o trî x· héi ®−îc nhµ n−íc tæ chøc, qu¶n lý, vËn hµnh, thÓ<br /> hiÖn sù quan t©m, ch¨m lo cña §¶ng vµ nhµ n−íc ®èi víi trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n. Tuy<br /> nhiªn, viÖc ch¨m sãc trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n t¹i c¸c trung t©m bao cÊp cña nhµ n−íc thÓ<br /> hiÖn c¸ch tiÕp cËn theo kiÓu tõ thiÖn truyÒn thèng, bao cÊp, hç trî x· héi tõ trªn xuèng.<br /> Quan ®iÓm truyÒn thèng vÒ trÎ em nh− lµ mét ®èi t−îng mµ nhµ n−íc cÇn ph¶i<br /> hç trî vµ b¶o vÖ chø kh«ng ph¶i lµ chñ thÓ cña quyÒn. Do ®ã, vai trß cña nhµ n−íc ®èi<br /> víi trÎ em chñ yÕu nh− lµ ng−êi cung cÊp dÞch vô ®Ó ®¸p øng nh÷ng nhu cÇu cña trÎ<br /> em vµ nh− lµ mét thiÕt chÕ ®Ó trÎ em khái bÞ x©m h¹i. MÆc dï b¶n th©n ®iÒu nµy lµ<br /> tÝch cùc vµ ®−îc c¸c c¬ quan chÝnh phñ coi träng, quan niÖm ®ã l¹i kh«ng bao gåm<br /> nh÷ng khÝa c¹nh quan träng kh¸c cña QuyÒn trÎ em nh− nguyªn t¾c phæ biÕn, kh«ng<br /> thÓ chia c¾t, tham gia, trao quyÒn hay sù chÞu tr¸ch nhiÖm cña nhµ n−íc.<br /> T¹i §µ N½ng, khi tr¶ lêi b¶ng hái KAP cã tíi 74% ý kiÕn cho r»ng trÎ ®Æc biÖt<br /> khã kh¨n lµ g¸nh nÆng cña céng ®ång. §iÒu nµy chøng tá t©m lý ban ¬n, tõ thiÖn<br /> vÉn c¨n b¶n chi phèi ho¹t ®éng ch¨m sãc trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n t¹i céng ®ång, chø<br /> kh«ng ph¶i lµ c¸ch tiÕp cËn QuyÒn trÎ em.<br /> HiÖn nay ViÖt Nam ®ang tiÕn hµnh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa vµ héi<br /> nhËp. Nh÷ng vÊn ®Ò x· héi míi ph¸t sinh tõ qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi theo h−íng mét x·<br /> héi c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa trong viÖc ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch ch¨m sãc trÎ cã<br /> hoµn c¶nh ®Æc biÖt khã kh¨n sÏ kh«ng thÓ gi¶i quyÕt ®−îc, nÕu nhµ n−íc vµ x· héi<br /> tiÕp tôc gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò ®ã theo c¸ch tiÕp cËn truyÒn thèng.<br /> "Trong c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi míi, QuyÒn trÎ em lµ mét c«ng cô chÝnh<br /> s¸ch quan träng ®Ó nhµ n−íc ®¶m b¶o hç trî vµ b¶o vÖ trÎ em ë møc ®é cao, t¹i thêi<br /> ®iÓm mµ vai trß cña nhµ n−íc trong cuéc sèng kinh tÕ x· héi ®ang gi¶m bít, do chi<br /> phÝ bao cÊp vµ nhiÒu nhiÖm vô kinh tÕ ®ang ®−îc chuyÓn dÇn cho c¸c doanh nh©n t−<br /> nh©n vµ gia ®×nh". (Christian Salazar Volkmann, 2004:41).<br /> Víi mét t− duy nh− vËy, quan ®iÓm nh×n nhËn trÎ em nh− lµ mét ®èi t−îng<br /> cña sù quan t©m ®ang dÇn dÇn thay ®æi. Thay vµo ®ã, ph−¬ng thøc lµm ch−¬ng tr×nh<br /> dùa trªn c¬ së quyÒn con ng−êi thÓ hiÖn mét sù nhËn thøc míi vÒ trÎ em nh− lµ chñ<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn Hång Th¸i & Ph¹m §ç NhËt Th¾ng 49<br /> <br /> thÓ cña c¸c quyÒn. Hai quan ®iÓm sau lµ nh÷ng nÐt quan träng ®èi víi c¸ch tiÕp cËn<br /> míi nµy:<br /> - TrÎ em lµ chñ thÓ cña c¸c quyÒn<br /> - QuyÒn trÎ em ®−îc dùa trªn mèi quan hÖ c¬ b¶n gi÷a trÎ em - víi t− c¸ch lµ<br /> ng−êi ®−îc h−ëng quyÒn vµ cã quyÒn yªu cÇu - víi tÊt c¶ nh÷ng ng−êi lín trong bé<br /> m¸y nhµ n−íc, céng ®ång vµ gia ®×nh lµ nh÷ng ng−êi cã tr¸ch nhiÖm ph¸p lý thùc<br /> hiÖn c¸c ®ßi hái ®ã.<br /> Nh− vËy, trÎ em nãi chung vµ trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n nãi riªng lµ chñ thÓ cã<br /> quyÒn ®−îc ch¨m sãc, chø kh«ng ®¬n gi¶n chØ lµ ®èi t−îng cña sù quan t©m ch¨m<br /> sãc. Vµ nhµ n−íc, céng ®ång, gia ®×nh cã tr¸ch nhiÖm thùc hiÖn c¸c c¸c ®ßi hái cña<br /> C«ng −íc quèc tÕ vÒ quyÒn trÎ em ®· ®−îc Nhµ n−íc ký kÕt, theo h−íng "CÇn tÝnh<br /> ®Õn c¸c lîi Ých tèt nhÊt cña trÎ em" vµ "Nhµ n−íc ph¶i lµm hÕt søc m×nh ®Ó thùc hiÖn<br /> c¸c quyÒn trÎ em". (C«ng −íc cña Liªn hiÖp quèc vÒ QuyÒn trÎ em, ®iÒu 3; 4).<br /> ViÖt Nam ®ang thùc hiÖn thµnh c«ng xãa ®ãi gi¶m nghÌo, nhµ n−íc ®· nªu vÊn<br /> ®Ò x©y dùng chÝnh s¸ch trªn c¬ së quyÒn con ng−¬× trong viÖc lËp kÕ ho¹ch so víi<br /> nh÷ng c¸ch tiÕp cËn truyÒn thèng. "C¸ch thay ®æi nµy, cñng cè thªm vai trß cña c¸<br /> nh©n trong nh÷ng mèi quan hÖ s¶n xuÊt, tµi s¶n vµ x· héi, trong khi c¸c mèi rµng<br /> buéc víi céng ®ång vµ gia ®×nh - nh÷ng m«i tr−êng x· héi chñ yÕu ®Ó nu«i d−ìng vµ<br /> ph¸t triÓn trÎ em - dÇn dÇn trë nªn cã phÇn láng lÎo. Trong t×nh h×nh nµy, quyÒn trÎ em<br /> lµ mét ph−¬ng tiÖn ®Ó nhµ n−íc t¨ng c−êng quyÒn vµ b¶o vÖ trÎ em, v× c¬ cÊu x· héi<br /> truyÒn thèng viÖt nam ®ang cã sù thay ®æi". (Christian Salazar Volkmann, 2004: 40).<br /> 2. Ch¨m sãc trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n t¹i trung t©m b¶o trî x· héi vµ nh÷ng trë<br /> ng¹i cã thÓ cã trong viÖc thùc hiÖn quyÒn trÎ em:<br /> ViÖc thùc hiÖn quyÒn con ng−êi nãi chung vµ quyÒn trÎ em nãi riªng cã bèn<br /> nguyªn t¾c chÝnh lµ phæ cËp, kh«ng thÓ chia c¾t, tham gia vµ chÞu tr¸ch nhiÖm.<br /> Nguyªn t¾c phæ cËp, kh«ng ph©n biÖt vµ b×nh ®¼ng ®ßi hái tÊt c¶ mäi trÎ<br /> em ®Òu cã thÓ ®−îc h−ëng sù thùc hiÖn ®Çy ®ñ c¸c quyÒn cña m×nh trong thùc tÕ.<br /> H×nh thøc ch¨m sãc trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n t¹i c¸c trung t©m b¶o trî x· héi kh«ng thÓ<br /> vµ kh«ng cã kh¶ n¨ng thùc hiÖn nguyªn t¾c nµy. Theo sè liÖu trªn, míi chØ cã kho¶ng<br /> 30% trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n ®−îc h−ëng trî cÊp x· héi, trî gióp y tÕ, gi¸o dôc tõ nguån<br /> vèn ng©n s¸ch. Trong sè nµy chØ cã kho¶ng 13% ®−îc ch¨m sãc t¹i c¸c trung t©m b¶o<br /> trî x· héi.<br /> T¹i §µ N½ng, sè trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n ®−îc ch¨m sãc trong c¸c trung t©m cña<br /> Thµnh phè chØ xÊp xØ 11%. Trong ®ã cã: 11,6% trÎ må c«i kh«ng n¬i n−¬ng tùa, trÎ<br /> tµn tËt ®−îc ch¨m sãc trong c¸c c¬ së b¶o trî x· héi; 10,6% trÎ khuyÕt tËt vµ th−¬ng<br /> tÝch ®−îc theo häc t¹i c¸c tr−êng ®Æc biÖt dµnh cho trÎ khuyÕt tËt. (Nguån: B¸o c¸o<br /> Së Lao ®éng - Th−¬ng binh vµ X· héi, 23/6/2004).<br /> Nh− vËy lµ chØ cã kho¶ng 11% trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n ®−îc ch¨m sãc t¹i c¸c<br /> trung t©m b¶o trî x· héi vµ kh«ng ph¶i tÊt c¶ sè trÎ ®ã ®Òu lµ nh÷ng trÎ cã hoµn<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 50 Ch¨m sãc trÎ em cã hoµn c¶nh ®Æc biÖt khã kh¨n dùa vµo céng ®ång...<br /> <br /> c¶nh khã kh¨n nhÊt trong x· héi. Quy tr×nh tiÕp nhËn cña c¸c trung t©m b¶o trî x·<br /> héi còng ch−a thËt sù ®¶m b¶o tÝnh c«ng khai, ph©n lo¹i vµ cã thø tù −u tiªn cao.<br /> Cßn kho¶ng gÇn 90% c¸c em kh«ng ®−îc h−ëng lîi tõ c¸c sù trî gióp cña nhµ n−íc.<br /> Râ rµng lµ, tÝnh phæ cËp cña quyÒn trÎ em ®· kh«ng ®−îc thùc hiÖn trän vÑn, v× hai<br /> trÎ cã hoµn c¶nh gÇn nh− nhau cã thÓ ®−îc h−ëng lîi rÊt kh¸c nhau tõ x· héi, do<br /> kh«ng hoÆc cã thÓ tiÕp cËn víi c¸c m« h×nh ch¨m sãc tËp trung.<br /> Trong ®iÒu kiÖn thùc tÕ hiÖn nay, c¸c m« h×nh ch¨m sãc tËp trung dï ®−îc tµi<br /> trî tõ nguån nµo còng ®· t¹o ®−îc m«i tr−êng vËt chÊt t−¬ng ®èi tèt cho trÎ sèng vµ<br /> ph¸t triÓn. TrÎ ®−îc h−ëng lîi trùc tiÕp vµ t−¬ng ®èi tèt h¬n so víi sèng trong céng<br /> ®ång trªn c¸c lÜnh vùc: ch¨m sãc thÓ chÊt vµ dinh d−ìng, y tÕ vµ gi¸o dôc, ®iÒu kiÖn ¨n<br /> ë sinh ho¹t, tiÕp cËn v¨n hãa vµ gi¶i trÝ, d¹y nghÒ, tr¸nh khái bÞ l¹m dông vµ bãc lét…<br /> Quy tr×nh thu nhËn trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n vµo c¸c trung t©m còng thÓ hiÖn sù<br /> thùc hiÖn kh«ng ®Çy ®ñ nguyªn t¾c phæ biÕn cña quyÒn trÎ em. T¹i hÇu hÕt c¸c c¬ së<br /> ch¨m sãc tËp trung, quy tr×nh tuyÓn chän lµ gÇn nh− nhau. Hå s¬ cña trÎ ®−îc c¬<br /> quan Lao ®éng - Th−¬ng binh vµ X· héi, chÝnh quyÒn c¸c cÊp göi ®Õn trung t©m, sau<br /> ®ã x¸c minh t¹i ®Þa ph−¬ng, nÕu ®óng th× tuyÓn nhËn trÎ vµo c¬ së.<br /> Nh− vËy, ®Ó vµo ®−îc trung t©m, trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n ph¶i qua qu¸ tr×nh tuyÓn<br /> chän vµ ch−a cã mét con ®−êng chÝnh t¾c vµ thËt sù c«ng b»ng ®Ó mäi trÎ ®Æc biÖt khã<br /> kh¨n ®Òu cã thÓ tiÕp cËn nh− nhau víi c¸c trung t©m ch¨m sãc vµ b¶o trî x· héi. Kh«ng<br /> ai cã thÓ biÕt râ b»ng c¸ch nµo mµ hå s¬ cña trÎ cã thÓ tiÕp cËn ®−îc tíi c¸c trung t©m ®Ó<br /> tham gia xÐt tuyÓn. Vµ ®©y cã thËt sù lµ nh÷ng trÎ cã ®iÒu kiÖn khã kh¨n nhÊt hay<br /> kh«ng. Cã nhiÒu b»ng chøng cho thÊy, hå s¬ cña trÎ cã thÓ ®Õn ®−îc c¸c trung t©m vµ trÎ<br /> cã ®−îc tiÕp nhËn hay kh«ng phô thuéc nhiÒu vµo c¸c mèi quan hÖ x· héi, chø kh«ng<br /> phô thuéc nhiÒu vµo møc ®é khã kh¨n trong cuéc sèng mµ trÎ ph¶i ®èi ®Çu g¸nh chÞu.<br /> Tr−êng hîp 2 anh em cïng ®−îc ë trong c¸c trung t©m kh«ng ph¶i lµ hiÕm.<br /> V× thÕ, do quy m«, kinh phÝ cña c¸c trung t©m rÊt h¹n chÕ nªn c¸c trÎ ®Æc biÖt<br /> khã kh¨n ë vïng n«ng th«n, vïng s©u vïng xa vµ Ýt cã quan hÖ x· héi rÊt khã ®−îc<br /> h−ëng lîi tõ c¸c trung t©m nµy. §iÒu nµy lµ c¬ së thùc tÕ v÷ng ch¾c cho chiÕn l−îc<br /> ch¨m sãc trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n dùa vµo c¸c m« h×nh ch¨m sãc thay thÕ phi tËp trung<br /> t¹i céng ®ång, nh»m ®¶m b¶o ®−îc nguyªn t¾c phæ cËp cña quyÒn trÎ em.<br /> TÝnh kh«ng thÓ chia c¾t cña quyÒn cã nghÜa r»ng sù thùc hiÖn mét quyÒn<br /> nµy kh«ng lµm ¶nh h−ëng ®Õn sù thùc hiÖn mét quyÒn kh¸c. Hay "Chóng ta kh«ng chia<br /> c¸c quyÒn hiÖn cã thµnh mét phÇn chóng ta quan t©m vµ mét phÇn chóng ta kh«ng quan<br /> t©m (hay quyÕt ®Þnh sÏ quan t©m sau nµy). Trong thùc tÕ, ®iÒu nµy cã nghÜa lµ chóng ta<br /> kh«ng thÓ thùc hiÖn mét quyÒn b»ng c¸ch vi ph¹m mét quyÒn kh¸c". (TrÝch l¹i theo<br /> Christian Salazar Volkmann, 103: Detlef Palm: UNICEF New York: Th«ng ®iÖp ®iÖn tö<br /> ngµy 1/7/2004), ®¬n gi¶n lµ kh«ng cã hÖ thèng thø bËc trong c¸c quyÒn.<br /> C«ng −íc quèc tÕ vÒ quyÒn trÎ em lµ mét tËp hîp c¸c quyÒn kh«ng thÓ chia<br /> c¾t. Cam kÕt thùc hiÖn C«ng −íc còng cã nghÜa lµ chóng ta ph¶i cã nghÜa vô thùc<br /> hiÖn ®ång bé c¸c quyÒn cña trÎ em. ViÖc ch¨m sãc trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n t¹i c¸c trung<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn Hång Th¸i & Ph¹m §ç NhËt Th¾ng 51<br /> <br /> t©m b¶o trî x· héi còng cã nghÜa lµ −u tiªn thùc hiÖn mét sè quyÒn nh− ®iÒu 20 "TrÎ<br /> em cã quyÒn ®−îc ch¨m sãc nÕu gia ®×nh cña c¸c em kh«ng cã kh¶ n¨ng ch¨m sãc";<br /> ®iÒu 23 "TrÎ em tµn tËt cã quyÒn ®−îc ch¨m sãc, gi¸o dôc vµ ®µo t¹o". Song viÖc ch¨m<br /> sãc trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n t¹i trung t©m còng cã thÓ ¶nh h−ëng tíi viÖc thùc hiÖn c¸c<br /> ®iÒu 9 "TrÎ em cã quyÒn sèng víi cha mÑ nÕu ®iÒu nµy lµ tèt nhÊt cho c¸c em"; ®iÒu 18<br /> "Cha mÑ cã tr¸ch nhiÖm hµng ®Çu trong viÖc nu«i dËy con c¸i" vµ ®Æc biÖt lµ ®iÒu 3<br /> "TÊt c¶ c¸c hµnh ®éng liªn quan ®Õn trÎ em cÇn tÝnh ®Õn c¸c lîi Ých tèt nhÊt cña trÎ<br /> em"… V× r»ng trong thùc tÕ, viÖc ch¨m sãc nu«i d−ìng trÎ trong ®iÒu kiÖn tËp trung<br /> kh¸c víi b×nh th−êng lµm cho sù ph¸t triÓn vÒ tinh thÇn vµ kh¶ n¨ng t¸i hoµ nhËp<br /> céng ®ång cña trÎ gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n. Cã sù hôt hÉng trong ph¸t triÓn vÒ tinh<br /> thÇn vµ t×nh c¶m cña trÎ vµ g©y t©m lý û l¹i vµo trî gióp cña nhµ n−íc vµ quèc tÕ.<br /> §èi víi nhãm trÎ bÞ l©y nhiÔm hay bÞ ¶nh h−ëng bëi HIV/AIDS, viÖc tËp trung<br /> c¸c ch¸u t¹i trung t©m b¶o trî x· héi lu«n cã hµm ý vÒ sù ph©n biÖt ®èi xö. HiÖn nay<br /> nhãm trÎ nµy th−êng bÞ kú thÞ trong céng ®ång, hä th−êng muèn nhãm trÎ nµy ph¶i<br /> ®−îc c¸ch ly khái x· héi theo c¸ch nghÜ ®©y lµ nhãm trÎ cã liªn quan ®Õn HIV/AIDS<br /> mét "tÖ n¹n x· héi". §a sè c¸c em kh«ng ®−îc ®Õn tr−êng v× bÞ tõ chèi, c¸c c¬ së y tÕ<br /> kh«ng nhËn, bÞ c¸c em kh¸c b¾t n¹t vµ bÞ ng−êi lín vµ céng ®ång xa l¸nh. ChuyÓn<br /> sang m« h×nh ch¨m sãc t¹i céng ®ång, "nÕu xu h−íng nµy ®−îc ®Ò cao trong c¸c chÝnh<br /> s¸ch cña chÝnh phñ, nã sÏ gãp phÇn chèng l¹i sù ph©n biÖt ®èi xö ®èi víi trÎ em vµ<br /> ng−êi lín bÞ nhiÔm hay ¶nh h−ëng bëi HIV/AIDS vµ vÒ l©u dµi, sÏ t¹o ®iÒu kiÖn ngµy<br /> cµng tèt ®Ó hä cã mét cuéc sèng b×nh ®¼ng". (Christian Salazar Volkmann, 2004: 117).<br /> Nguyªn t¾c tham gia vµ chÞu tr¸ch nhiÖm. T¹i c¸c trung t©m b¶o trî x·<br /> héi, c¸c em nhËn ®−îc sù ch¨m sãc mét c¸ch thô ®éng. TÊt c¶ c¸c nguån lùc hÇu nh−<br /> ®Òu ®−îc bao cÊp, cuéc sèng, sinh ho¹t häc tËp cña c¸c em lµ mét ch−¬ng tr×nh ®· ®−îc<br /> ®Þnh s½n. Sù tham gia vµ chÞu tr¸ch nhiÖm cña c¸c em lµ kh«ng ®¸ng kÓ. ViÖc gi¸m s¸t<br /> cña trÎ víi t− c¸ch lµ chñ thÓ cña c¸c quyÒn, ®èi víi chÝnh qu¸ tr×nh thùc hiÖn c¸c<br /> quyÒn ®ã t¹i c¸c trung t©m lµ kh«ng ®−îc coi träng vµ t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó thùc hiÖn.<br /> Nh×n chung l¹i, ch¨m sãc trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n dùa vµo céng ®ång thay thÕ<br /> dÇn c¸c trung t©m b¶o trî x· héi lµ mét b−íc tiÕn quan träng, tiÕn tíi thùc hiÖn sù<br /> kh«ng ph©n biÖt ®èi xö c¸c quyÒn cña trÎ em. Ch¨m sãc tËp trung ë c¸c trung t©m<br /> ph¶i ®−îc coi lµ ph−¬ng ph¸p bÊt ®¾c dÜ cuèi cïng cho trÎ em.<br /> 3. Ch¨m sãc trÎ em cã hoµn c¶nh ®Æc biÖt khã kh¨n dùa vµo céng ®ång - sù<br /> tiÕp nèi vµ ph¸t triÓn cña hÖ thèng an sinh x· héi truyÒn thèng:<br /> C¸c m« h×nh ch¨m sãc trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n phi tËp trung dùa vµo céng ®ång<br /> ®· tån t¹i trong suèt dßng chÈy cña lÞch sö, thÓ hiÖn truyÒn thèng "l¸ lµnh ®ïm l¸<br /> r¸ch" cña d©n téc ViÖt Nam. Trong c¸ch thøc tæ chøc x· héi truyÒn thèng, hÇu nh−<br /> kh«ng cã c¸c m« h×nh ch¨m sãc tËp trung. Cã ch¨ng chØ lµ mét vµi nhµ h¶o t©m tõ<br /> thiÖn hay c¸c tæ chøc t«n gi¸o (nhµ thê, chïa…) nhËn sè trÎ rÊt h¹n chÕ cã hoµn c¶nh<br /> ®Æc biÖt khã kh¨n vÒ ch¨m sãc nu«i d−ìng. HÖ thèng an sinh x· héi nµy chñ yÕu dùa<br /> vµo sù tõ thiÖn tù nguyÖn tù gi¸c cña céng ®ång (Ph©n biÖt víi hiÖn nay ®«i khi cã sù<br /> tõ thiÖn ®Çy toan tÝnh trong x· héi).<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 52 Ch¨m sãc trÎ em cã hoµn c¶nh ®Æc biÖt khã kh¨n dùa vµo céng ®ång...<br /> <br /> HÇu hÕt sè trÎ cã hoµn c¶nh ®Æc biÖt khã kh¨n trong x· héi truyÒn thèng,<br /> d−íi mäi h×nh thøc ®Òu ®−îc ch¨m sãc t¹i céng ®ång. Lµng xãm, hä hµng, dßng hä…<br /> nhËn ch¨m sãc thay thÕ cho bè mÑ chóng hoÆc trî gióp vËt chÊt vµ tinh thÇn ®Ó trÎ<br /> cã thÓ tù tån t¹i vµ tr−ëng thµnh. "MÊt mÑ th× ®· cã d×" truyÒn thèng t−¬ng th©n<br /> t−¬ng ¸i lµ nh©n tè kh«ng thÓ thiÕu lµm cho x· héi truyÒn thèng ph¸t triÓn æn ®Þnh,<br /> ®ång thuËn vµ bÒn v÷ng, dï trªn mét nÒn kinh tÕ tèi thiÓu.<br /> Trong thùc tÕ, c¸c h×nh thøc ch¨m sãc dùa vµo céng ®ång vÉn tham gia ch¨m<br /> sãc kho¶ng gÇn 90% trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n. Tuy cßn nhiÒu h¹n chÕ vÒ nguån lùc vËt<br /> chÊt so víi ch¨m sãc tËp trung, nh−ng ch¨m sãc dùa vµo céng ®ång cã −u ®iÓm c¬ b¶n<br /> râ rµng lµ: trÎ kh«ng bÞ t¸ch khái m«i tr−êng ph¸t triÓn b×nh th−êng. §−îc sèng, sinh<br /> ho¹t, häc tËp vui ch¬i nh− bao trÎ em b×nh th−êng kh¸c, ph¸t triÓn hµi hßa vÒ t©m lý<br /> vµ t×nh c¶m. Kh¶ n¨ng hoµ nhËp céng ®ång rÊt tèt. TËn dông ®−îc hÕt c¸c nguån lùc<br /> s½n cã trong céng ®ång nªn chÝ phÝ trî gióp thÊp h¬n nhiÒu so víi ch¨m sãc t¹i c¸c<br /> trung t©m b¶o trî x· héi.<br /> H¬n n÷a, chiÕn l−îc ch¨m sãc trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n dùa vµo céng ®ång hiÖn<br /> nay cña §¶ng vµ ChÝnh phñ lµ sù ch¨m sãc thay thÕ cã trî gióp. Trªn c¬ së nh÷ng<br /> h×nh thøc an sinh x· héi truyÒn thèng, nhµ n−íc sÏ trî gióp vÒ c¸c nguån lùc tµi<br /> chÝnh, vËt chÊt, thÓ chÕ chÝnh s¸ch, kü n¨ng ch¨m sãc… §¶m b¶o xu h−íng thay thÕ<br /> tËp trung, dÇn dÇn thùc hiÖn x· héi hãa, ®−a viÖc ch¨m sãc trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n trë<br /> thµnh mèi quan t©m vµ nhiÖm vô cña toµn x· héi trªn c¬ së C«ng −íc vÒ quyÒn trÎ<br /> em. ChÝnh nh÷ng trî gióp toµn diÖn nµy lµ c¬ së ®Ó hÖ thèng an sinh x· héi truyÒn<br /> thèng ph¸t triÓn vµ ph¸t huy ®−îc t¸c dông trong ®iÒu kiÖn x· héi ®ang cã nhiÒu<br /> biÕn ®æi vÒ cÊu tróc.<br /> III. Nh÷ng th¸ch thøc vµ trë ng¹i cña chiÕn l−îc ch¨m sãc trÎ ®Æc<br /> biÖt khã kh¨n dùa vµo céng ®ång:<br /> Nh− trªn ®· ph©n tÝch, mÆc dï ch¨m sãc trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n dùa vµo céng<br /> ®ång lµ mét thµnh tè trong hÖ thèng an sinh x· héi truyÒn thèng, tån t¹i trong suèt<br /> chiÒu dµi cña lÞch sö, chiÕn l−îc phi tËp trung hãa, chuyÓn dÇn ch¨m sãc t¹i trung<br /> t©m sang ch¨m sãc t¹i céng ®ång vÉn cßn gÆp rÊt nhiÒu th¸ch thøc vµ trë ng¹i.<br /> 1. Trë ng¹i trong quan niÖm, nhËn thøc cña céng ®ång vÒ quyÒn trÎ em:<br /> Céng ®ång (trõ mét sè Ýt ng−êi c«ng t¸c trong lÜnh vùc liªn quan ®Õn trÎ em)<br /> cã nhËn thøc rÊt h¹n chÕ vÒ quyÒn trÎ em. TrÎ em kh«ng ®−îc coi lµ chñ thÓ cña<br /> quyÒn, do ®ã th−êng kh«ng cã quyÒn lùa chän vµ tham gia vµo viÖc ra quyÕt ®Þnh ®èi<br /> víi tÊt c¶ c¸c vÊn ®Ò liªn quan ®Õn trÎ, ®Æc biÖt lµ ë c¸c vïng n«ng th«n vµ khu d©n<br /> c− nghÌo. TrÎ ®Æc biÖt khã kh¨n l¹i cµng chÞu thiÖt thßi nhiÒu h¬n v× "Trong t− t−ëng<br /> x· héi khæng gi¸o ë ViÖt Nam, con ng−êi kh«ng cã "quyÒn tù nhiªn", nh÷ng gi¸ trÞ vµ<br /> quyÒn lùc cña con ng−êi b¾t nguån tõ ®ãng gãp cña con ng−êi ®Ó duy tr× trËt tù x· héi<br /> hiÖn ®ang tån t¹i". (Christian Salazar Volkmann, 59). Mµ trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n<br /> th−êng ®−îc coi lµ g¸nh nÆng chø ch−a nãi ®Õn sù ®ãng gãp cho gia ®×nh vµ x· héi.<br /> Nh×n chung, trÎ r¬i vµo hoµn c¶nh ®Æc biÖt khã kh¨n th−êng kh«ng ®−îc<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn Hång Th¸i & Ph¹m §ç NhËt Th¾ng 53<br /> <br /> quyÒn lùa chän, hái ý kiÕn vµ ra quyÕt ®Þnh m×nh sÏ ®−îc ch¨m sãc nu«i d−ìng ë<br /> ®©u. Còng kh«ng cã nhiÒu b»ng chøng cho thÊy trÎ sèng ë ®©u lµ quyÕt ®Þnh tËp thÓ<br /> (héi ®ång gia téc, dßng hä…) cã tÝnh ®Õn lîi Ých cña trÎ.<br /> QuyÒn ®−îc cha mÑ, gia ®×nh ch¨m sãc th−êng bÞ coi nhÑ trong céng ®ång.<br /> Mäi ng−êi th−êng cã ý muèn ®−a trÎ må c«i, bÞ bá r¬i chØ sèng víi bè, mÑ vµo c¸c<br /> trung t©m nu«i d−ìng tËp trung (tÊt nhiªn ®iÒu nµy còng xuÊt ph¸t tõ nghÌo ®ãi).<br /> ThËm chÝ céng ®ång kh«ng hÒ cã mét ¸p lùc hay chÕ tµi nµo ®èi víi c¸c tr−êng hîp<br /> cha, mÑ bá r¬i con c¸i ®Ó t¸i h«n hay ®i lµm ¨n xa. Mµ t×nh tr¹ng nµy hiÖn nay ®ang<br /> cã chiÒu h−íng gia t¨ng do t¸c ®éng kh«ng mong ®îi cña kinh tÕ thÞ tr−êng<br /> §èi víi trÎ må c«i, bÞ bá r¬i, trÎ ®−îc ch¨m sãc nu«i d−ìng ë ®©u trong céng<br /> ®ång, chñ yÕu phô thuéc vµo quan hÖ huyÕt thèng trùc hÖ vµ gÇn nhÊt chø kh«ng<br /> trªn c¬ së "cÇn tÝnh ®Õn c¸c lîi Ých tèt nhÊt cña trÎ". ChÝnh v× thÕ trong rÊt nhiÒu<br /> tr−êng hîp, trÎ th−êng ph¶i chÞu nh÷ng bÊt c«ng th−êng trùc tõ mét vµi thµnh viªn<br /> trong gia ®×nh nhËn nu«i trÎ. Mét tr−êng hîp thùc tÕ: ng−êi vî vµ sau ®ã dÉn ®Õn con<br /> c¸i cña bµ ta ®· ®èi xö rÊt kh«ng tèt víi trÎ chØ v× trÎ lµ hä hµng ruét thÞt bªn chång.<br /> Cßn «ng ta dï rÊt th−¬ng ch¸u nh÷ng vÉn tá ra bÊt lùc vµ trÎ vÉn ph¶i cam chÞu v×<br /> kh«ng thÓ cã sù lùa chän nµo kh¸c.<br /> 2. Trë ng¹i vÒ c¬ chÕ, chÝnh s¸ch vµ v¨n hãa:<br /> C¸c trung t©m b¶o trî x· héi ®−îc thµnh lËp d−íi thêi c¬ chÕ bao cÊp. HiÖn<br /> nay, t− t−ëng coi ch¨m sãc trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n lµ tr¸ch nhiÖm cña nhµ n−íc cßn chi<br /> phèi nhiÒu trong céng ®ång. PhÇn lín nh÷ng ng−êi ®−îc hái ý kiÕn (kÓ c¶ nh÷ng<br /> ng−êi cã tr¸ch nhiÖm) vÒ c¸c m« h×nh ch¨m sãc trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n ®Òu chØ nªu ra<br /> ®−îc c¸c m« h×nh ch¨m sãc tËp trung. ChØ cã 29%, chñ yÕu lµ thµnh viªn trong céng<br /> ®ång kÓ ®−îc c¸c m« h×nh ch¨m sãc dùa vµo gia ®×nh vµ hä hµng. §iÒu nµy thÓ hiÖn<br /> sù thiÕu hiÓu biÕt, quan t©m cña chÝnh quyÒn, céng ®ång tíi c¸c h×nh thøc ch¨m sãc<br /> thay thÕ. HËu qu¶ tÊt yÕu lµ thiÕu chÝnh s¸ch vµ ®Çu t− c¸c nguån lùc tho¶ ®¸ng cho<br /> c¸c m« h×nh ch¨m sãc thay thÕ.<br /> ý kiÕn tham vÊn tõ phÝa céng ®ång cho r»ng: kh«ng nªn ph©n biÖt ®èi xö ®èi<br /> víi trÎ bÞ ¶nh h−ëng chÊt ®éc da cam nh− hiÖn nay. Khi xÐt trî cÊp th−êng xuyªn,<br /> chÝnh quyÒn chØ xÐt c¸c tr−êng hîp bè mÑ trÎ tham gia c¸c lùc l−îng vò trang tõ<br /> tr−íc 1975, cßn nÕu cã tham gia nh−ng sau 1975 còng kh«ng xÐt. §©y lµ ch−a nãi<br /> ®Õn sè trÎ bÞ ¶nh h−ëng chÊt ®éc mÇu da cam mµ bè mÑ ch−a bao giê tham gia vµo<br /> lùc l−îng vò trang. Khoa häc ®· chøng minh ®−îc r»ng di chøng cña chÊt ®éc da cam<br /> lµ rÊt l©u dµi vµ cã thÓ ¶nh h−ëng qua nhiÒu thÕ hÖ. NÕu kh«ng cã chÝnh s¸ch tèt<br /> chóng ta sÏ bá qua mét bé phËn trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n rÊt cÇn sù gióp ®ì, ch¨m sãc<br /> cña céng ®ång.<br /> ViÖc xÐt cøu trî th−êng xuyªn ®èi víi trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n còng chØ thùc<br /> hiÖn ®èi víi c¸c gia ®×nh trÎ cã hé khÈu th−êng tró (KT1). ChÝnh s¸ch nµy ®· lµm cho<br /> mét bé phËn kh¸ lín trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n bÞ bá mÆc kh«ng ®−îc trî gióp, ®Æc biÖt lµ<br /> ë nh÷ng khu nghÌo, cËn ®« thÞ… n¬i cã di biÕn ®éng d©n c− kh¸ lín.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 54 Ch¨m sãc trÎ em cã hoµn c¶nh ®Æc biÖt khã kh¨n dùa vµo céng ®ång...<br /> <br /> Trong thùc tÕ cßn rÊt nhiÒu vÊn ®Ò cÇn gi¶i quyÕt, liªn quan ®Õn chÕ ®é chÝnh<br /> s¸ch. §ã cã thÓ lµ: tÝnh hîp lý vµ kÞp thêi trong xÐt duyÖt, tr×nh tù vµ møc ®−îc<br /> h−ëng trî gióp… VÝ dô: cã tr−êng hîp bè chÕt ®· 3 n¨m, m×nh mÑ ph¶i nu«i 5 con<br /> ®øa lín nhÊt 17 tuæi, gia c¶nh rÊt khã kh¨n nh−ng kh«ng hÒ ®−îc h−ëng trî cÊp v×<br /> theo c¸n bé x· nãi lµ th−êng th× 5 n¨m míi cã ®ît xÐt trî cÊp th−êng xuyªn 1 lÇn. Vµ<br /> tr−íc khi bè chÕt, gia ®×nh nµy còng kh«ng ph¶i lµ hé nghÌo nªn ngay c¶ miÔn gi¶m<br /> häc phÝ còng kh«ng ®−îc xÐt. Cã hé n«ng d©n nghÌo, chång chÕt nu«i 5 con, do kh«ng<br /> giao nép ®ñ s¶n phÈm kho¸n nªn bÞ thu håi toµn bé ruéng, hä bÞ ®Èy vµo b−íc ®−êng<br /> cïng kh«ng cã t− liÖu s¶n xuÊt nµo ®Ó sinh sèng.<br /> Tãm l¹i, trong thùc tÕ cßn rÊt nhiÒu nh÷ng bÊt cËp vÒ thÓ chÕ, chÝnh s¸ch ®ßi<br /> hái nç lùc gi¶i quyÕt cña mäi thµnh viªn, chÝnh quyÒn vµ c¸c tæ chøc x· héi, nh»m<br /> thùc hiÖn nguyªn t¾c "kh«ng ph©n biÖt" cña QuyÒn trÎ em trong ch¨m sãc trÎ ®Æc<br /> biÖt khã kh¨n dùa vµo céng ®ång.<br /> M« h×nh nhËn con nu«i trong n−íc vµ quèc tÕ còng cã rÊt nhiÒu th¸ch thøc trë<br /> ng¹i cÇn quan t©m nghiªn cøu ®Ó cã chÝnh s¸ch th¸o gì. Mét sè ng−êi c«ng t¸c trong<br /> lÜnh vùc ch¨m sãc trÎ cã ý kiÕn r»ng, c¸c ch¸u trong lµng SOS ®−îc nu«i d−ìng qu¸<br /> s−íng so víi møc sèng trung b×nh cña x· héi (Tæng chi phÝ 11.000.000 ®ång/trÎ/n¨m),<br /> chóng nh− "gµ c«ng nghiÖp", cã t− t−ëng û l¹i tr«ng chê ®−îc nhËn lµm con nu«i quèc<br /> tÕ. C¸c chuyªn gia quèc tÕ còng ®· lªn tiÕng c¶nh b¸o vÒ nguy c¬ bÞ l¹m dung cña c¸c<br /> trÎ tõ c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn ®−îc nhËn lµm con nu«i mµ kh«ng cã chÕ ®é gi¸m s¸t<br /> chÆt chÏ cña c¸c n−íc cã liªn quan.<br /> Thñ tôc ph¸p lý ®Ó nhËn con nu«i trong n−íc theo ®¸nh gi¸ cña mét sè c¸n bé<br /> cßn qu¸ phøc t¹p. Mét sè ng−êi cã nhu cÇu nhËn con nu«i gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n (cã<br /> nguêi lµm thñ tôc 1 n¨m ch−a xong). Ch−a cã c¬ quan nµo ®øng ra lµm cÇu nèi gi÷a<br /> "cung vµ cÇu". NhËn thøc vµ th¸i ®é ph©n biÖt con nu«i con ®Î cßn nÆng nÒ trong<br /> céng ®ång, dßng hä, dÉn ®Õn nh÷ng khã kh¨n cho trÎ hoµ nhËp sau nµy. HÇu hÕt<br /> nh÷ng ng−êi cã hoµn c¶nh muèn nhËn con nu«i ®Òu thÝch nhËn c¸c ch¸u tõ khi cßn<br /> rÊt bÐ vµ kh«ng muèn cho trÎ biÕt lµ con nu«i còng nh− nguån gèc xuÊt th©n.<br /> M« h×nh ®ì ®Çu, gi¸m hé cã trî gióp cña NGOs quèc tÕ, nhËn con nu«i tá ra<br /> t−¬ng ®èi cã hiÖu qu¶, chñ yÕu triÓn khai ë thµnh phè, ë vïng n«ng th«n cßn gÆp rÊt<br /> nhiÒu trë ng¹i vÒ kü n¨ng ch¨m sãc, rµo c¶n v¨n ho¸…TÝnh bÒn v÷ng cña m« h×nh<br /> ch¨m sãc cã thêi h¹n còng cÇn ph¶i ®−îc nghiªn cøu s©u h¬n.<br /> DËy nghÒ vµ t¹o viÖc lµm cho trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n phÇn lín ®−îc thùc hiÖn<br /> t¹i mét sè c¬ së ch¨m sãc tËp trung t¹i thµnh phè. Do chÞu nhiÒu yÕu tè ¶nh h−ëng, c¸c<br /> h×nh thøc dËy nghÒ t¹o viÖc lµm ch−a cã hiÖu qu¶ râ rÖt. TrÎ th−êng chØ ®−îc d¹y c¸c<br /> nghÒ ®¬n gi¶n kh«ng ®ßi hái kü n¨ng, tr×nh ®é cao. Ch−a thùc sù g¾n d¹y nghÒ víi t¹o<br /> viÖc lµm, ®iÒu kiÖn quan träng nhÊt ®Ó trÎ t¸i hßa nhËp. Ch−a cã sù g¾n kÕt gi÷a c¸c<br /> c¬ së s¶n xuÊt cã thÓ tiÕp nhËn trÎ vµo lµm viÖc víi viÖc ®µo t¹o nghÒ. §µo t¹o nghÒ<br /> cßn mang nÆng tÝnh h×nh thøc. TrÎ ®Æc biÖt khã kh¨n ë n«ng th«n hÇu nh− kh«ng<br /> nhËn ®−îc sù hç trî nµo, ®Ó cã thÓ tham gia vµo qu¸ tr×nh chuyÒn ®æi c¬ cÊu s¶n xuÊt ë<br /> n«ng th«n. TrÎ chØ cã mét h×nh thøc lùa chän duy nhÊt cã thÓ lµ lµm nghÒ n«ng.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn Hång Th¸i & Ph¹m §ç NhËt Th¾ng 55<br /> <br /> 3. Trë ng¹i vÒ c¸c nguån lùc vµ c¬ chÕ gi¸m s¸t:<br /> C¸c m« h×nh ch¨m sãc thay thÕ t¹i céng ®ång bao trïm ®Õn 90% trÎ ®Æc biÖt<br /> khã kh¨n nh−ng l¹i gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n vÒ nguån lùc. Sè c¸c em ®−îc h−ëng cøu<br /> trî th−êng xuyªn t¹i céng ®ång lµ qu¸ Ýt vµ sè tiÒn trî gióp lµ rÊt thÊp, tïy tõng ®Þa<br /> ph−¬ng, nh−ng møc trî cÊp phæ biÕn lµ 45.000 ®ång/trÎ/th¸ng b»ng 45% chuÈn<br /> nghÌo n«ng th«n vµ 30% chuÈn nghÌo thµnh thÞ (møc chuÈn cò).<br /> T¹i §µ N½ng, trî cÊp th−êng xuyªn lµ 90.000 ®ång/trÎ/th¸ng.Trong khi ®ã,<br /> nguån vèn tµi chÝnh cho c¸c trung t©m b¶o trî lµ t−¬ng ®èi lín. Nh−ng ®iÒu ®¸ng<br /> l−u ý lµ sè tiÒn c¸c em sèng trong mét sè trung t©m ®−îc h−ëng trùc tiÕp chØ<br /> kho¶ng 40% chi phÝ, cßn l¹i h¬n 50% lµ chi phÝ gi¸n tiÕp: qu¶n lý, söa ch÷a, l−¬ng<br /> c«ng nh©n viªn…<br /> Sè liÖu ®−îc cung cÊp tõ b¶ng 1 cho thÊy, trõ trung t©m phôc håi c« nhi suy dinh<br /> d−ìng cã chi phÝ cao nhÊt do ph¶i ch¨m sãc c¸c trÎ s¬ sinh bÞ bá r¬i. C¸c trung t©m kh¸c<br /> ®Òu cã chi phÝ b×nh qu©n/trÎ/ n¨m cao h¬n rÊt nhiÒu so víi cøu trî x· héi th−êng xuyªn<br /> t¹i céng ®ång (xÊp xØ 1.100.000 ®ång/ trÎ/n¨m). ThÊp nhÊt lµ m¸i Êm t×nh th−¬ng còng<br /> cã chi phÝ h¬n gÊp ®«i (2.328.947 ®ång/trÎ/n¨m), lµng SOS cã chi phÝ cao gÊp 9 lÇn. ë<br /> trung t©m trÎ må c«i do héi ch÷ thËp ®á viÖn trî th× víi chi phÝ lµ 1.500.000<br /> ®ång/trÎ/th¸ng, qu¸ cao so víi møc thu nhËp b×nh qu©n trªn ®Çu ng−ßi c¶ n−íc.<br /> B¶ng 1: Chi phÝ b×nh qu©n 1 trÎ/ n¨m t¹i mét sè tËp trung b¶o trî x· héi t¹i §µ N½ng<br /> (§¬n vÞ tÝnh: ®ång)<br /> Sè Chi phÝ/<br /> C¬ së b¶o trî x· héi Nguån Kinh phÝ n¨m<br /> trÎ trÎ/n¨m<br /> Trung t©m phôc håi c« nhi suy dinh d−ìng HOLT 398.061.900 19 20.950.626<br /> Trung t©m b¶o trî x· héi Ng©n s¸ch 720.800.000 196 3.677.551<br /> Trung t©m b¶o trî x· héi trÎ ®−êng phè Ph¸p 2.405.741.241 919 2.614.936<br /> Lµng SOS SOS 2.310.000.000 211 11.000.000<br /> Trung t©m trÎ må c«i Ch÷ thËp ®á 225.000.000 12 18.750.000<br /> Lµng hy väng CPFC 981.000.000 193 5.082.901<br /> M¸i Êm H¶i Ch©u ñy ban nh©n d©n quËn 90.000.000 30 3.000.000<br /> M¸i Êm t×nh th−¬ng Héi tõ thiÖn 88.500.000 38 2.328947<br /> Trung t©m må c«i Hoa Mai Héi b¶o trî trÎ må c«i tµn tËt 187.800.000 45 4.173.333<br /> <br /> Nguån: Sè liÖu thèng kª c«ng t¸c b¶o trî x· héi trªn ®Þa bµn thµnh phè §µ N½ng n¨m 2003 -<br /> Së Lao ®éng - Th−¬ng binh vµ X· héi.<br /> <br /> Sù tµi trî cña NGOs trong vµ ngoµi n−íc sÏ cã hiÖu qu¶ x· héi tèt h¬n nhiÒu nÕu<br /> ®−îc ph©n bæ vµ gi¸m s¸t tèt cho c¸c m« h×nh ch¨m sãc phi tËp trung dùa vµo céng<br /> ®ång. Vµ chØ cã nh− vËy nguyªn t¾c phæ cËp cña QuyÒn trÎ em míi ®−îc ®¶m b¶o.<br /> Tuy nhiªn, mét trong nh÷ng trë ng¹i lín nhÊt cña viÖc ch¨m sãc trÎ ®Æc biÖt khã<br /> kh¨n dùa vµo céng ®ång lµ chóng ta ch−a cã mét ®éi ngò nh©n viªn lµm c«ng t¸c x· héi<br /> ®−îc trang bÞ c¸c kü n¨ng, kiÕn thøc ®Ó thùc hiÖn c«ng t¸c nµy còng nh− quy tr×nh quy<br /> chuÈn gi¸m s¸t theo dâi qu¸ tr×nh ch¨m sãc trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n t¹i céng ®ång.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 56 Ch¨m sãc trÎ em cã hoµn c¶nh ®Æc biÖt khã kh¨n dùa vµo céng ®ång...<br /> <br /> ViÖc tËp huÊn, trang bÞ c¸c kiÕn thøc nu«i dËy trÎ, hç trî sau ch¨m sãc… míi<br /> chØ thùc hiÖn ®−îc mét phÇn t¹i c¸c h×nh thøc ®ì ®Çu, gi¸m hé cã sù tµi trî cña c¸c<br /> NGOs n−íc ngoµi. Cßn trong céng ®ång th× gÇn nh− ch−a thùc hiÖn ®−îc. Kh«ng cã<br /> bÊt cø mét sù chuÈn bÞ nµo trong qu¸ tr×nh chuyÓn giao ch¨m sãc trÎ (ch¼ng h¹n nh−<br /> tËp huÊn kü n¨ng nu«i d¹y trÎ). ViÖc gi¸m s¸t, hç trî trong qu¸ tr×nh ch¨m sãc còng<br /> nh− c¸c dÞch vô hç trî sau thêi kú ch¨m sãc thay thÕ lµ hoµn toµn kh«ng cã.<br /> §èi víi c¸c m« h×nh ch¨m sãc thay thÕ t¹i céng ®ång, hiÖn nay, kh«ng cã bÊt<br /> kú mét h×nh thøc gi¸m s¸t nµo mang tÝnh ph¸p lý cã hiÖu lùc. Cã ch¨ng, chØ lµ nh÷ng<br /> chuyÕn th¨m viÕng chø kh«ng mang tÝnh gi¸m s¸t cña c¸n Bé Lao ®éng - Th−¬ng<br /> binh - X· héi cÊp c¬ së. C¸c h×nh thøc gi¸m s¸t vÒ th¸i ®é, møc ®é t«n träng trÎ vµ<br /> quyÒn cña trÎ em hÇu nh− kh«ng ®−îc thùc hiÖn. TrÎ cã ®−îc ch¨m sãc nu«i d−ìng<br /> mét c¸ch tèt nhÊt cã thÓ hay kh«ng vµ cã ®−îc thô h−ëng tèt nhÊt c¸c trî gióp x· héi<br /> kh«ng lµ vÊn ®Ò bá ngá.<br /> Thùc tÕ nµy ®ßi hái ph¶i x©y dùng mét bé tiªu chuÈn tèi thiÓu ®èi víi c¸c h×nh<br /> thøc ch¨m sãc thay thÕ t¹i céng ®ång. Cã nh÷ng chÕ tµi, xö lý ph¸p luËt, t¹o ¸p lùc<br /> cña d− luËn x· héi ®èi víi c¸c tr−êng hîp v« tr¸ch nhiÖm, x©m h¹i, l¹m dông trÎ em<br /> ®Æc biÖt khã kh¨n t¹i céng ®ång.<br /> Vai trß gi¸m s¸t truyÒn thèng cña céng ®ång, dßng hä, c¸c tæ chøc x· héi, cã<br /> thÓ lµ gîi ý h÷u Ých nh»m n©ng cao møc ®é vµ ph¹m vi ®−îc gi¸m s¸t trong c«ng t¸c<br /> ch¨m sãc trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n dùa vµo céng ®ång.<br /> Thay cho lêi kÕt, chóng t«i muèn l−u ý r»ng: ch¨m sãc thay thÕ trÎ ®Æc biÖt<br /> khã kh¨n dùa vµo céng ®ång lµ sù "®æi míi" trong chÝnh s¸ch cña Nhµ n−íc ®èi víi<br /> trÎ em. §©y lµ c¸ch tiÕp cËn dùa trªn c¬ së quyÒn trÎ em, phï hîp víi sù biÕn ®æi<br /> trong cÊu tróc x· héi. H¬n n÷a, kh«ng ph©n biÖt ®èi xö vµ b×nh ®¼ng vèn lµ nh÷ng<br /> nguyªn t¾c hîp thµnh t− t−ëng x· héi chñ nghÜa, mµ §¶ng ta lu«n kiªn tr× theo ®uæi.<br /> Tuy nhiªn, sù h×nh thµnh mét hÖ thèng quèc gia vÒ ch¨m sãc trÎ ®Æc biÖt khã kh¨n<br /> dùa vµo céng ®ång, yªu cÇu sù thay ®æi vÒ t− duy kh¸i niÖm vµ t− t−ëng - nh÷ng<br /> thay ®æi nµy kh«ng dÔ g× cã thÓ thùc hiÖn ®−îc trong céng ®ång. §iÒu nµy ®ái hái<br /> nh÷ng nç lùc tËp thÓ cña nhµ n−íc, céng ®ång vµ gia ®×nh ®Ó ®¶m b¶o thùc hiÖn cam<br /> kÕt cña chÝnh phñ thùc hiÖn c«ng −íc vÒ quyÒn trÎ em vµ x©y dùng mét x· héi c«ng<br /> b»ng, v¨n minh, hiÖn ®¹i.<br /> <br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> <br /> 1. §Ò ¸n "Ch¨m sãc trÎ em cã hoµn c¶nh ®Æc biÖt khã kh¨n dùa vµo céng ®ång". Bé Lao ®éng<br /> - Th−¬ng binh vµ X· héi, 8/2004.<br /> 2. Christian Salazar Volkmann, 2004, "Nh÷ng ®iÓm më vµ th¸ch thøc c¬ b¶n víi ph−¬ng<br /> thøc lµm ch−¬ng tr×nh dùa trªn c¬ së quyÒn con ng−êi cho phô n÷ vµ trÎ em ë ViÖt Nam",<br /> Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia.<br /> 3. Bïi ThÕ C−êng, 2005, "Mét sè c¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn ®æi míi hÖ thèng an sinh x· héi<br /> ViÖt Nam hiÖn nay", B¸o c¸o chuyªn ®Ò phôc vô §¹i héi §¶ng lÇn thø 10.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />