Chợ vùng cao: Một không gian thị trường, văn hóa và sự tiếp nối của các siêu thị hiện đại - Nguyễn Hồng Thái

X· héi häc thùc nghiÖm X· héi häc sè 4 (88), 2004 39<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Chî vïng cao: mét kh«ng gian thÞ tr−êng - v¨n hãa<br /> vµ sù tiÕp nèi cña c¸c siªu thÞ hiÖn ®¹i<br /> <br /> NguyÔn Hång Th¸i<br /> <br /> <br /> 1. §Æt vÊn ®Ò<br /> Trong lÞch sö ph¸t triÓn cña tÊt c¶ c¸c miÒn, vïng l·nh thæ, chî lu«n lµ kh«ng<br /> gian ph¶n ¸nh sù ph¸t triÓn vÒ kinh tÕ vµ nh÷ng sinh ho¹t v¨n hãa x· héi ®Æc tr−ng<br /> cña ®Þa ph−¬ng. Mäi ng−êi ®i chî,ngoµi viÖc tháa m·n nhu cÇu trao ®æi mua b¸n<br /> hµng hãa, cßn thùc hiÖn viÖc giao l−u t×nh c¶m, gÆp gì ng−ßi th©n vµ tiªu dïng cho<br /> mét sè lo¹i h×nh v¨n hãa truyÒn thèng. Trong d©n gian cßn phæ biÕn kh¸i niÖm "®i<br /> ch¬i chî".<br /> BiÕt bao thÕ hÖ trÎ th¬ ®· tõng tr¶i qua c¶m gi¸c" mong nh− mong mÑ vÒ<br /> chî". Vµ nh÷ng c« g¸i ®i lÊy chång xa mong ®Õn phiªn chî ®Ó gÆp ng−êi quen cïng<br /> lµng, hái th¨m vµ nh¾n göi cho bè mÑ hay ng−êi th©n "®ång quµ tÊm b¸nh". Nh÷ng<br /> g¸nh xiÕc hay b¸n thuèc m·i vâ, nh÷ng mãn ¨n ®Æc s¶n ®Þa ph−¬ng…tÊt c¶ ®Òu cã<br /> thÓ t×m thÊy trong chî phiªn truyÒn thèng.<br /> X· héi biÕn ®æi, cïng víi sù ph¸t triÓn cña c«ng nghiÖp hãa vµ ®« thÞ hãa, chøc<br /> n¨ng sinh ho¹t v¨n hãa cña chî ngµy cµng bÞ mai mét. Trong mét thêi gian dµi cho ®Õn<br /> khi cã sù xuÊt hiÖn cña c¸c siªu thÞ hiÖn ®¹i, chî chñ yÕu chØ thùc hiÖn chøc n¨ng thÞ<br /> tr−êng: trao ®æi mua b¸n hµng hãa. Kh«ng cßn kh¸i niÖm c¶ nhµ ®i ch¬i chî.<br /> Chî vïng cao, ngoµi nh÷ng ®Æc tr−ng v¨n hãa vµ d©n téc cña tõng vïng, cã lÏ<br /> lµ m« h×nh chî cßn l−u gi÷ ®−îc nhiÒu nÐt cña chî trong truyÒn thèng mµ rÊt Ýt chî ë<br /> ®ång b»ng cßn gi÷ ®−îc. Do ®iÒu kiÖn ®Þa lý réng lín, hiÓm trë, d©n c− th−a thít céng<br /> víi kinh tÕ ch−a ph¸t triÓn, chî vïng cao lu«n lµ kh«ng gian cã ý nghÜa lín nÕu<br /> kh«ng muèn nãi lµ quyÕt ®Þnh ®Ó thùc hiÖn giao l−u kinh tÕ vµ v¨n hãa trong vïng .<br /> §ång bµo c¸c d©n téc vïng cao ®i chî kh«ng chØ ®Ó trao ®æi mua b¸n hµng hãa, mµ<br /> cßn ®Ó giao l−u v¨n hãa, thÓ hiÖn c¸c trang phôc b¶n s¾c, tiÕn hµnh c¸c ho¹t ®éng<br /> ®Ëm nÐt v¨n hãa phong tôc tËp qu¸n… thËm chÝ c¶ nhu cÇu t×m b¹n ®êi trong rÊt<br /> nhiÒu tr−êng hîp lµ môc ®Ých chÝnh cña viÖc ®i chî.<br /> V× vËy, nghiªn cøu chî vïng cao víi ý nghÜa lµ m« h×nh chuyÓn tiÕp gi÷a<br /> truyÒn thång vµ hiÖn ®¹i sÏ rÊt bæ Ých vµ lý thó. Nã gióp chóng ta hiÓu ®−îc nh÷ng<br /> nÐt v¨n hãa truyÒn thèng trong sinh ho¹t céng ®ång ®Þa ph−¬ng. Qua ®ã, thÊy ®−îc<br /> qu¸ tr×nh chung sèng cïng tån t¹i vµ hßa ®ång v¨n hãa cña nhiÒu d©n téc cã phong<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 40 Chî vïng cao: mét kh«ng gian thÞ tr−êng - v¨n hãa vµ sù tiÕp nèi...<br /> <br /> tôc tËp qu¸n rÊt kh¸c nhau, cïng c− tró trªn mét kh«ng gian ®Þa lý.<br /> §−îc sù tµi trî cña Tr−êng §¹i häc Mcgill, Canada, vµo trung tuÇn th¸ng 11<br /> n¨m 2003, nhãm nghiªn cøu ViÖn X· héi häc ®· tiÕn hµnh kh¶o s¸t t¹i 4 chî vïng<br /> cao næi tiÕng cña Lµo Cai lµ: SaPa, B¾c Hµ, M−êng Kh−¬ng, B¸t X¸t, cïng víi 4 chî<br /> phô, tïy theo tõng vïng mµ c¸ch chî chÝnh tõ 15km ®Õn 35 km. TÊt c¶ c¸c chî nµy<br /> ®Òu häp t¹i huyÖn lþ vµ lµ chî chÝnh trong toµn vïng. Mét tuÇn cã mét phiªn chî<br /> chÝnh vµ tÊt c¶ ®Òu r¬i vµo ngµy chñ nhËt. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu chñ yÕu ®−îc<br /> thùc hiÖn lµ pháng vÊn b¸n cÊu tróc víi 3 lo¹i ®èi t−îng: ng−êi b¸n, ng−êi mua,<br /> ng−êi ®i ch¬i chî ( kh«ng mua b¸n g×).1 Ngoµi ra, cßn tiÕn hµnh quan s¸t, pháng vÊn<br /> ban qu¶n lý chî, vÏ s¬ ®å mÆt c¾t vµ b¶n ®å phèi c¶nh cña c¶ 8 chî.<br /> 2. Chî vïng cao - nh÷ng ®Æc tr−ng x· héi cña kh«ng gian thÞ tr−êng<br /> Khi nãi ®Õn chî, ng−êi ta th−êng nãi ®Õn chøc n¨ng kinh tÕ cña chî. Tuy<br /> nhiªn, bµi viÕt nµy kh«ng chó ý qu¸ nhiÒu ®Õn khÝa c¹nh nµy. Chóng t«i muèn t×m<br /> hiÓu nh÷ng ®Æc tr−ng x· héi cña hµng hãa, cña ng−êi tham gia vµ b¶n th©n qu¸<br /> tr×nh ho¹t ®éng cña chî nh− mét lo¹i h×nh ho¹t ®éng x· héi ®Æc thï ë vïng nói cao.<br /> 2.1. Hµng hãa vµ qu¸ tr×nh tiÕp cËn thÞ tr−êng<br /> Do ®Æc ®iÒm vÒ hµnh chÝnh vµ ®Þa lý, chî huyÖn t¹i c¸c ®iÓm kh¶o s¸t lu«n lµ<br /> trung t©m giao l−u, mua b¸n hµng hãa cña c¶ vïng. HÇu nh− tÊt c¶ c¸c x· cña<br /> huyÖn, trong vßng b¸n kÝnh trªn d−íi 50 km, mäi ng−êi d©n ®Òu ®i chî huyÖn v× chî<br /> huyÖn lµ n¬i dÔ b¸n hµng nhÊt vµ cã ®Çy ®ñ nhÊt c¸c mÆt hµng ®¸p øng mäi nhu cÇu<br /> cña ng−êi d©n. H¬n thÕ n÷a, ®i chî huyÖn cßn lµ nhu cÇu giao l−u v¨n hãa kh«ng thÓ<br /> thiÕu, ®Æc biÖt lµ víi líp trÎ (sÏ ph©n tÝch ë phÇn sau)<br /> §ång bµo c¸c d©n téc ®Õn chî b»ng tÊt c¶ c¸c ph−¬ng tiÖn cã thÓ, phï hîp víi<br /> ®iÒu kiÖn ®−êng x¸ vµ tói tiÒn cña hä. Hä cã thÓ ®i bé, dïng ngùa (chñ yÕu ®Ó thå<br /> hµng), xe ca, xe «m hoÆc kÕt hîp tÊt c¶ c¸c ph−¬ng tiÖn trªn. Tr−êng hîp cña mét<br /> ng−êi H'm«ng, nam 44 tuæi, sau kh«ng ph¶i lµ ®Æc biÖt.<br /> "Nhµ t«i c¸ch chî 30km. T«i hay ®i chî B¾c Hµ 1 tuÇn/1 lÇn. T«i ®i chî mua<br /> ®å dïng, thùc phÈm vµ b¸n chÌ. B¸n chÌ do gia ®×nh s¶n xuÊt, xong th× kÕt hîp mua<br /> hµng. Th−êng ®i chî B¾c Hµ b»ng ®i bé thå 4 kg chÌ kh«. T«i th−êng b¸n b×nh qu©n<br /> 10.000®/kg chÌ. §i bé ®Õn chî mÊt 5h vÒ mÊt 5h. Th−êng ®i tõ 3-4h s¸ng". (Nam,<br /> d©n téc H'M«ng, 44 tuæi).<br /> Nh− vËy lµ ng−êi ®µn «ng nµy, mét tuÇn míi "®−îc" ®i bé 10h, ®Ó thùc hiÖn<br /> ®−îc mét gi¸ trÞ s¶n phÈm kho¶ng 40.000®. §iÒu nµy lµ b¾t buéc, v× hµng hãa cña<br /> anh ta kh«ng thÓ b¸n ®−îc t¹i th«n b¶n vµ nh− vËy th× kh«ng cã tiÒn ®Ó mua s¾m c¸c<br /> nhu yÕu phÈm. NÕu ®i xe «m (kh«ng cã tuyÕn xe kh¸ch vÒ b¶n cña anh ta) th× anh ta<br /> <br /> 1<br /> Ph©n biÖt ng−êi b¸n, ng−êi mua dùa trªn tiªu chÝ t¹i chî hä ®ang b¸n mét hµng hãa nµo ®ã, cßn ng−êi<br /> mua chØ ®i mua kh«ng b¸n bÊt cø thø g×. §iÒu nµy cã thÓ sÏ kh«ng hßan toµn r¹ch rßi v× hÇu nh− toµn<br /> bé sè ng−êi ®i b¸n hµng t¹i chî sau ®ã ®Òu thùc hiÖn mua c¸c hµng hãa thiÕt yÕu, hä b¸n hµng chØ ®Ó<br /> lÊy tiÒn mua hµng kh¸c, trõ mét sè bu«n b¸n chuyªn nghiÖp chñ yÕu la ng−êi Kinh.Tuy nhiªn ®iÒu mµ<br /> nghiªn cøu quan t©m lµ hä cã thùc hiÖn hµnh vi b¸n hµng t¹i thêi ®iÓm nghiªn cøu.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  NguyÔn Hång Th¸i 41<br /> <br /> ch¼ng cßn ®ång nµo. Cã rÊt nhiÒu phô n÷ vµ trÎ em c¸c d©n téc ®i bé hµng chôc km<br /> v¸c theo 1 bã cñi kho¶ng 10 kg chØ ®Ó b¸n tõ 7 ®Õn 10 ngµn, thËm chÝ cã lóc cßn<br /> kh«ng b¸n ®−îc.<br /> HÇu hÕt nh÷ng ng−êi ®−îc pháng vÊn ®Òu cho r»ng, hä ®i chî huyÖn chØ ®Ó<br /> b¸n ®−îc hÕt hµng chø kh«ng víi môc ®Ých b¸n ®−îc hµng víi gi¸ cao h¬n. §©y lµ<br /> mét trong nh÷ng lý do ®Ó ng−êi ®µn «ng H'M«ng 50 tuæi ph¶i ®i thªm 24 km xuèng<br /> chî B¾c Hµ "... xuèng ®©y cßn ®−îc ®i ch¬i vµ cã thÓ b¸n hÕt tÊt c¶ 4 con ngan. Vµ ë<br /> chî B¾c Hµ míi cã Th¾ng cè ngùa hay tr©u" (Nam, d©n téc H'M«ng, 50 tuæi)<br /> Râ rµng lµ do thiÕu m¹ng l−íi thÞ tr−êng ®Õn c¸c th«n b¶n, mµ chî huyÖn lµ<br /> sù lùa chän kh«ng thÓ thay thÕ ®Ó hµng hãa cã thÓ tham gia vµo l−u th«ng. Chi phÝ<br /> ®i l¹i vËn chuyÓn kh«ng ®−îc tÝnh ®Õn, chøng tá søc ng−êi lµ qu¸ d− thõa vµ kh«ng<br /> cã ®iÒu kiÖn trë thµnh hµng hãa nh− nh÷ng vïng ®· cã thÞ tr−êng x· héi ph¸t triÓn.<br /> Trong rÊt nhiÒu tr−êng hîp, chóng t«i nhËn ra r»ng hµng hãa ®−îc ®em b¸n ë<br /> chî lµ thø cã thÓ b¸n ®−îc chø kh«ng ph¶i lµ s¶n vËt d− thõa hay ®−îc lµm ra ®Ó<br /> b¸n. Khi cÇn tiÒn, hä mang nh÷ng thø dÔ b¸n nhÊt ®i b¸n nh− thãc g¹o, ng«, gµ…<br /> mÆc dï gia ®×nh vÉn thiÕu ¨n. §iÒu nµy thÓ hiÖn tÝnh ®èi phã, kh«ng cã kÕ ho¹ch cña<br /> lèi sèng tù cÊp tù tóc dùa nhiÒu vµo thiªn nhiªn cßn rÊt nÆng nÒ. ThËm chÝ cã ng−êi<br /> bá c¶ ngµy mang thãc, ng« ®i b¸n chØ ®Ó ®i ch¬i chî, ¨n b¸t phë 1000® vµ uèng r−îu.<br /> Hµng hãa cã gi¸ trÞ còng chØ ®−îc b¸n khi cÇn tiÒn, hßan toµn kh«ng tÝnh ®Õn<br /> b¸n khi nµo vµ ë ®©u ®Ó cã gi¸ trÞ cao nhÊt.<br /> "Nhµ m×nh trång ®−îc Ýt th¶o qu¶. N¨m nµo nhiÒu th× thu ®−îc 5 t¹. N¨m nay<br /> ®−îc Ýt l¾m, chØ kho¶ng 3 t¹ th«i. ThØnh tho¶ng cÇn mua g× míi mang mét Ýt ®i b¸n<br /> lÊy tiÒn. Nhµ m×nh kh«ng cã b¸n hÕt mét lÇn, ®Ó dµnh khi nµo cÇn tiÒn míi mang<br /> mét Ýt xuèng b¸n. NÕu b¸n hÕt khi cÇn tiÒn mµ m×nh kh«ng cã th× chÕt. (Nam, d©n téc<br /> Dao, 42 tuæi).<br /> Nh×n chung t¹i tÊt c¶ c¸c chî, hµng hãa trao ®æi ®−îc ®µnh gi¸ lµ t¨ng gÊp<br /> nhiÒu lÇn trong mÊy n¨m gÇn ®©y c¶ vÒ chñng lo¹i vµ sè l−îng. Song chñ yÕu lµ c¸c<br /> hµng c«ng nghÖ phÈm tõ d−íi xu«i ®−a lªn, tõ Trung Quèc chuyÓn sang. C¸c hµng<br /> n«ng thæ s¶n khai th¸c tõ rõng th× ngµy cµng Ýt ®i. ChØ cã tr©u, bß, lîn gµ … lµ nhiÒu<br /> lªn do chÝnh s¸ch giao kho¸n rõng vµ khuyÕn khÝch s¶n xuÊt. Xu h−íng dïng hµng<br /> ViÖt Nam s¶n xuÊt thay hµng Trung Quèc ngµy cµng râ rÖt, do hµng ViÖt Nam cã<br /> chÊt l−îng cao h¬n. Hµng Trung Quèc tuy cã rÎ song kh«ng bÒn.<br /> SaPa lµ trung t©m du lÞch, nªn chî SaPa còng cã mét sè ®Æc tr−ng. T¹i ®©y cã<br /> mét khu chî gäi lµ chî v¨n hãa c¸c d©n téc, chuyªn b¸n c¸c mÆt hµng thæ cÈm vµ ®å<br /> trang søc cña c¸c d©n téc. C¸c mÆt hµng nµy ®−îc mang ®Õn tõ kh¾p n¬i, cã khi c¸ch<br /> hµng tr¨m km. MÆt hµng thªu tay cña d©n téc H'M«ng, Dao ®Æc biÖt cã gi¸ vµ dÔ b¸n<br /> cho kh¸ch du lÞch.<br /> Trung t©m du lÞch nµy ®· thu hót mét sè l−îng kh¸ lín phô n÷ vµ trÎ em g¸i<br /> H'M«ng, Dao tham gia b¸n hµng. §a phÇn trong sè hä tham gia thÞ tr−êng mét c¸ch<br /> b¸n chuyªn nghiÖp. §Çu tuÇn nghØ ë nhµ cïng c¸c thµnh viªn trong gia ®×nh lµm c¸c<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 42 Chî vïng cao: mét kh«ng gian thÞ tr−êng - v¨n hãa vµ sù tiÕp nèi...<br /> <br /> mÆt hµng thæ cÈm, cuèi tuÇn (tõ thø 6 ®Õn Chñ nhËt) khi kh¸ch du lÞch lªn nhiÒu, hä<br /> ®em hµng s¶n xuÊt ®−îc vµ mua thªm cña nh÷ng ng−êi trong th«n b¶n ®em b¸n cho<br /> kh¸ch du lÞch. TÝnh b¸n chuyªn nghiÖp kh«ng chØ thÓ hiÖn ë thêi gian tham gia mµ cßn<br /> thÓ hiÖn ë sù ch−a ph©n t¸ch triÖt ®Ó gi÷a qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ qu¸ tr×nh l−u th«ng.<br /> "Lóc ®Çu chØ biÕt mang quÇn ¸o cña m×nh ®i b¸n th«i, sau ®ã m×nh thªu ®Ó<br /> mÆc vµ b¸n lu«n, nh−ng thªu kh«ng ®ñ th× ph¶i ®i mua thªm. ChÞ thªu t¹i chî nh÷ng<br /> lóc kh«ng cã kh¸ch mua hµng, h«m nµo kh«ng ®i chî th× thªu ë nhµ". (N÷, d©n téc<br /> H'M«ng, 35 tuæi).<br /> §iÒu ®¸ng l−u t©m ë ®©y lµ, do lîi nhuËn kinh tÕ mµ mét sè kh¸ ®«ng trÎ em<br /> n÷ d©n téc ®· bÞ tham gia vµo thÞ truêng du lÞch (cã trÎ g¸i 6 tuæi ®· ®i b¸n hµng),<br /> ®iÒu nµy rÊt dÔ lµm cho c¸c em bÞ l¹m dông vµ x©m h¹i. Nh÷ng ngµy Chñ nhËt phiªn<br /> chî, cã thÓ chøng kiÕn hµng chôc em g¸i ®i theo nh÷ng ®oµn kh¸ch, mêi kÐo mua<br /> hµng, ®iÒu nµy ¶nh h−ëng ®Õn thÓ diÖn quèc gia vµ v¨n minh th−¬ng m¹i du lÞch.<br /> C©n nh¾c gi÷a lîi Ých kinh tÕ vµ b¶o tån b¶n s¾c v¨n hãa, thuÇn phong mü tôc cÇn<br /> ®−îc c¸c cÊp chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng xem xÐt ®¸nh gi¸.<br /> 2.2. D©n téc vµ tÝnh chuyªn nghiÖp<br /> T¹i tÊt c¶ c¸c chî, ®Òu tån t¹i 3 nhãm ng−êi b¸n hµng c¬ b¶n: chuyªn nghiÖp -<br /> chØ b¸n hµng hÇu nh− kh«ng lµm viÖc kh¸c. B¸n chuyªn nghiÖp - chØ b¸n hµng vµo<br /> phiªn chî ë mét hay vµi chî. Vµ nhãm ®i b¸n hµng khi cÇn tiÒn lµm viÖc g× ®ã.<br /> a. Nhãm chuyªn nghiÖp<br /> Ngoµi hÖ thèng th−¬ng nghiÖp quèc doanh, nhãm b¸n hµng chuyªn nghiÖp ®a<br /> sè lµ ng−êi Kinh vµ c¸c nhãm ng−êi cã tËp qu¸n c− tró t¹i vïng thÊp nh− Tµy, Nïng.<br /> Nhãm nµy th−êng thuª kios, hay cã mét chç ngåi cè ®Þnh trong chî, ph¶i tr¶ tiÒn chç<br /> ngåi hµng th¸ng/hµng n¨m, ®ãng thuÕ m«n bµi vµo ®Çu n¨m. Hä kinh doanh c¸c mÆt<br /> hµng c«ng nghÖ phÈm, ®iÖn m¸y, t¹p hãa, quÇn ¸o… nãi chung lµ c¸c mÆt hµng tõ<br /> xu«i hoÆc Trung Quèc ®−a ®Õn. Mét sè ng−êi ë gÇn chî kinh doanh c¸c mÆt hµng<br /> l−¬ng thùc thùc phÈm thiÕt yÕu nh− hµng ¨n, thÞt c¸, m× chÝnh…<br /> Nhãm nµy cã ®Æc ®iÓm lµ tÝnh chuyªn nghiÖp cao, cã vèn lín, chuyªn doanh<br /> nhiÒu lo¹i mÆt hµng, doanh sè bu«n b¸n lín, cã kh¶ n¨ng chi phèi thÞ tr−êng vµ<br /> kh«ng tham gia vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt hµng hãa m×nh kinh doanh. §èi víi nhãm<br /> nµy, tÝnh kÕ thõa cha truyÒn con nèi, hay nhiÒu anh em cïng bu«n b¸n mét lo¹i<br /> hµng lµ rÊt phæ biÕn.<br /> ë SaPa cßn cã nhãm ng−êi tõ n¬i kh¸c ®ªn, thuª hoÆc mua c¶ nh÷ng nhµ cã<br /> cöa hµng to mÆt phè du lÞch ®Ó kinh doanh ®å l−u niÖm, hµng ¨n, kh¸ch s¹n, tÊt<br /> nhiªn nhãm nµy kh«ng cã ý nghÜa ®Æc tr−ng cho lo¹i h×nh chî vïng cao nãi chung.<br /> Trong nhãm nµy, ng−êi H'M«ng, Dao còng cã nh−ng kh«ng nhiÒu. Hä chñ yÕu<br /> b¸n c¸c lo¹i hµng ®Æc s¶n nh− thæ cÈm, r−îu (B¾c Hµ), thuèc gia truyÒn, hay bu«n<br /> c¸c hµng Trung Quèc do nhµ ë gÇn biªn giíi.<br /> b. Nhãm b¸n chuyªn nghiÖp<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  NguyÔn Hång Th¸i 43<br /> <br /> C¬ cÊu cña nhãm nµy rÊt ®a d¹ng. Cã thÓ nãi nhãm nµy bao gåm tÊt c¶ mäi<br /> løa tuæi vµ c¸c d©n téc kh¸c nhau c− tró trªn ®Þa bµn. Hä th−êng xuyªn di chuyÓn<br /> b¸n hµng ë nhiÒu chî theo phiªn. Chç ngåi cã thÓ lµ cè ®Þnh, cã thÓ kh«ng. VÐ chî cã<br /> thÓ mua theo th¸ng hay tõng ngµy. Trong chî phiªn nhãm nµy chiÕm kho¶ng 80%<br /> l−îng ng−êi b¸n vµ nhiÒu nhÊt lµ b¸n ®å dïng sinh ho¹t, quÇn ¸o, ®å trang søc cña<br /> d©n téc m×nh… Nh÷ng mÆt hµng chñ yÕu hä kinh doanh ph¶i ®¸p øng ®−îc nhu cÇu<br /> cña d©n téc m×nh.<br /> TÝnh b¸n chuyªn nghiÖp cña nhãm nµy ®−îc quy ®Þnh bëi: ngoµi viÖc ®i chî<br /> b¸n hµng, hä cßn tham gia vµo nhiÒu qu¸ tr×nh s¶n xuÊt kh¸c trong ®ã cã c¶ viÖc s¶n<br /> xuÊt ra nh÷ng mÆt hµng hä ®ang kinh doanh, nh− nhãm b¸n hµng thæ cÈm ë SaPa.<br /> Nhãm nµy còng bao gåm c¶ nh÷ng ng−êi kinh doanh néi vïng, mua chî nä b¸n chî<br /> kia, nh÷ng ng−êi kinh doanh theo c¸ch gäi d©n gian lµ bu«n "hµng x¸o" mua ®Çu chî<br /> b¸n cuèi chî trong cïng mét phiªn.<br /> Trong nhãm nµy còng cã sù kh¸c biÖt gi÷a c¸c d©n téc. Nhãm H'M«ng, Dao<br /> chØ kinh doanh nh÷ng mÆt hµng tháa m·n nhu cÇu cña d©n téc m×nh. Cßn nhãm<br /> Tµy, Nïng cã tËp qu¸n c− tró thÊp h¬n th× mÆt hµng ®a d¹ng h¬n. Hä b¸n c¸c lo¹i<br /> hµng cho c¶ ng−êi H'M«ng, Dao, Tµy, Nïng…vµ hä th−êng b¸n hµng ë nhiÒu chî<br /> h¬n. Trong thÞ tr−êng, c¸c d©n téc còng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm vµ nghÒ truyÒn thèng<br /> riªng.<br /> "Ng−êi Dao ®á kh«ng bao giê b¸n hµng lÎ chØ b¸n hµng to nh− th¶o qu¶, tr©u,<br /> bß, hay b¸n bu«n chø kh«ng b¸n lÎ. Dao ®á b¸n hµng thæ cÈm cho kh¸ch du lÞch".<br /> (Nam, d©n téc H'M«ng, 50 tuæi).<br /> " Nãi chung D©n téc Phï L¸ chóng t«i cã nghÒ lµm ®å gç nh− hßm c« d©u,yªn<br /> ngùa ®Ó b¸n. Bè t«i còng biÕt nghÒ nµy vµ truyÒn l¹i cho t«i. Nãi chung con trai Phï<br /> L¸ ai còng cã thÓ lµm ®−îc nghÒ nµy" ( Nam, d©n téc Phï l¸, 39 tuæi)<br /> So víi nhãm chuyªn nghiÖp, nhãm nµy cã sè vèn Ýt h¬n, hµng hãa chñ yÕu lµ<br /> ®å dïng sinh ho¹t cã ®Æc tr−ng d©n téc. Hä thùc hiÖn chøc n¨ng b¸n lÎ ®Õn tËn tay<br /> ng−êi tiªu dïng. TÝnh kÕ thõa còng Ýt h¬n nhãm chuyªn nghiÖp, chØ cã kho¶ng 20%<br /> tr¶ lêi hä kinh doanh lµ do cha mÑ hay ng−êi nhµ dÉn ®i, cßn l¹i 80% lµ tù t×m mÆt<br /> hµng vµ n¬i kinh doanh.<br /> c. Nhãm b¸n s¶n phÈm cña m×nh khi cÇn tiÒn<br /> Nh− trªn ®· tr×nh bµy, khã cã thÓ r¹ch rßi ph©n chia ng−êi mua ng−êi b¸n<br /> (trõ hai nhãm trªn). §a sè ®ång bµo d©n téc ®Õn chî ®Òu kÕt hîp mua vµ b¸n. CÇn<br /> tiÒn lµm viªc g× ®ã, hä sÏ mang bÊt cø s¶n vËt g× cã thÓ b¸n ®−îc vµ dÔ b¸n ®i b¸n.<br /> Qu¸ tr×nh b¸n ®−îc thùc hiÖn tr−íc, thu tiÒn sau ®ã lµ ®i mua, ®Æc biÖt lµ nhu yÕu<br /> phÈm, phÇn lín cã ®−îc qua qu¸ tr×nh trao ®æi nµy. Vµ hä th−êng cã thãi quen tiªu<br /> hÕt sè tiÒn Ýt ái mµ hä võa thùc hiÖn ®−îc t¹i chî trong chÝnh phiªn chî ®ã. T¹i<br /> kh«ng gian thÞ tr−êng nµy, viÖc trao ®æi trùc tiÕp hµng ®æi hµng kh«ng cßn diÔn ra<br /> nhiÒu, song trong rÊt nhiÒu tr−êng hîp, tiÒn chØ ®ãng vai trß trung gian thanh to¸n<br /> trong thêi gian rÊt ng¾n lµ mét phiªn chî.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 44 Chî vïng cao: mét kh«ng gian thÞ tr−êng - v¨n hãa vµ sù tiÕp nèi...<br /> <br /> ChÝnh viÖc b¸n hµng bÞ ®éng, mang tÝnh chÊt ®èi phã cña nÒn kinh tÕ tù cung<br /> tù cÊp, mµ ®ång bµo d©n téc th−êng tham gia thÞ tr−êng nh− mét nhãm yÕu thÕ. Hä<br /> th−êng kh«ng cã dù tr÷ tiÒn mÆt. §Ó cã tiÒn mua hµng, hä kh«ng cã lùa chän nµo<br /> kh¸c lµ ph¶i b¸n mét s¶n phÈm nµo ®ã ®i. Vµ ®Ó tháa m·n cïng mét lóc hai nhu cÇu<br /> ®ã trong mét phiªn chî, hä th−êng bÞ Ðp gi¸, chÞu gi¸ c¶ c¸nh kÐo trong trao ®æi mua<br /> b¸n. B¶n chÊt thËt thµ vµ kh«ng cËp nhËt th«ng tin lµm cho hä th−êng chÞu thiÖt<br /> thßi trong quan hÖ thÞ tr−êng. §ång bµo c¸c d©n téc cµng ë vïng s©u vïng xa cµng<br /> chÞu thiÖt thßi trong quan hÖ mua b¸n.<br /> 2.3. §Æc tr−ng x· héi cña c¸c quan hÖ trao ®æi:<br /> Nhãm nghiªn cøu ®Æc biÖt lý thó khi t×m hiÓu c¸c ®Æc tr−ng cña quan hÖ trao<br /> ®æi t¹i c¸c chî vïng cao.<br /> - Tr−íc hÕt lµ trao ®æi theo c¶m tÝnh tù nhiªn chø kh«ng dùa hßan toµn vµo<br /> quy luËt ngang gi¸. §ång bµo d©n téc th−êng cã c¶m nhËn Ýt thay ®æi vÒ gi¸ trÞ hµng<br /> hãa cña m×nh. NÕu v× mét lý do nµo ®ã, mµ hä ®· ®Þnh ®−îc gi¸ hµng cña hä, th× bÊt<br /> luËn ®óng hay sai, hä sÏ cè b¸n b»ng ®−îc gi¸ ®ã.Tr−êng hîp b¸n bã cñi hoÆc 3,4 c©y<br /> nøa gi¸ kho¶ng 7000®, nÕu kh«ng b¸n ®−îc hä sÏ v¸c vÒ nhµ c¸ch trung b×nh 7-10<br /> km hoÆc göi l¹i h«m kh¸c ®i xuèng b¸n, chø kh«ng b¸n gi¸ 6500® lµ øng xö th−êng<br /> xuyªn ®−îc hä lùa chän.<br /> §¬n vÞ ®o l−êng tù nhiªn nh− c¸i, con, qu¶, bã… ®−îc −a dïng h¬n c¸c ph−¬ng<br /> tiÖn ®o l−êng hiÖn ®¹i. Chóng t«i ®· chøng kiÕn mét chÞ ng−êi H'M«ng b¸n 100®/1 qu¶<br /> ®µo (tøc lµ 25 qu¶ ®−îc 2.500®) chø døt kho¸t kh«ng b¸n 2500®/ 1kg chØ cã tõ 18-20<br /> qu¶. Hái t¹i sao chÞ kh«ng b¸n c©n chÞ ta tr¶ lêi lµ c©n hay sai kh«ng tin ®−îc.<br /> - Khi tham gia thÞ tr−êng, tuy kh«ng cßn ph©n biÖt d©n téc "ai b¸n t«i còng<br /> mua hoÆc ai mua t«i còng b¸n", nh−ng ®ång bµo d©n téc vÉn thÝch mua cña ng−êi<br /> cïng d©n téc m×nh h¬n. Hä coi ®©y lµ mét c¬ së ®Ó tin cËy trong trao ®æi.<br /> "Tuy nhiªn, ng−êi H'M«ng chØ mua hµng cña ng−êi H'M«ng míi hîp"(Nam,<br /> H'M«ng, 50 tuæi)<br /> Bªn c¹nh ®ã, kÕt qu¶ cña mÊy chôc n¨m bao cÊp, khi hÖ thèng th−¬ng nghiÖp<br /> quèc doanh ®ãng vai trß chñ ®¹o trong l−u th«ng ph©n phèi, lµm cho ®ång bµo d©n téc<br /> vïng cao cã thãi quen suy nghÜ lµ mua hµng cña nhµ n−íc míi tèt vµ tin t−ëng h¬n.<br /> "T«i thÝch mua hµng cña Nhµ n−íc (thuèc, b¸t ®Üa, dÇu muèi...). Mua cña c¸<br /> nh©n chØ mua ®å ¨n th«i. Mua hµng cña Nhµ n−íc míi ®Çy ®ñ vµ tèt. Ng−êi giÇu ®Òu<br /> mua hµng cña Nhµ n−íc nh− bµn, ghÕ, tñ". ( Nam, d©n téc H'M«ng, 50 tuæi).<br /> - Trong l−u th«ng t¹i c¸c chî ®−îc kh¶o s¸t, tiÒn ®· ®−îc sö dông lµm ph−¬ng<br /> tiÖn thanh to¸n. Nh−ng trong mét sè tr−êng hîp, ph−¬ng thøc trao ®æi cæ x−a: hµng<br /> ®æi hµng vÉn diÔn ra. Nh−ng th−êng chØ ®−îc thùc hiÖn khi mét ng−êi ®i b¸n hµng<br /> mµ kh«ng b¸n ®−îc vµ hµng cña hä gi¸ trÞ kh«ng cao, th«ng dông nh− cñi, g¹o…<br /> "Cã ng−êi kh«ng b¸n ®−îc hµng mang ®Õn ®æi, chÞ còng ®æi cho hä vÝ dô 1kg<br /> g¹o lÊy 1kg b¸nh phë, hoÆc lÊy 2 b¸t phë, cã lóc ®æi 1 qu¶ d−a lÊy 1 b¸t phë<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  NguyÔn Hång Th¸i 45<br /> <br /> (1000®/1 b¸t phë), mét bã cñi lÊy mÊy l¹ng thÞt". (N÷, d©n téc Nïng, 35 tuæi).<br /> Qu¸ tr×nh hµng ®æi hµng lu«n diÔn ra gi÷a mét bªn lµ ng−êi ®i b¸n hµng cña<br /> m×nh lµm ra vµ kh«ng b¸n ®−îc víi mét bªn lµ nh÷ng ng−êi b¸n hµng chuyªn nghiÖp<br /> ë chî. Vµ trong mäi tr−êng hîp, sù thua thiÖt lu«n thuéc vÒ phÝa ng−êi kh«ng chuyªn<br /> nghiÖp.<br /> - §ång bµo d©n téc lu«n cã quan niÖm lµ dù tr÷ b»ng hµng hãa tèt h¬n gi÷<br /> tiÒn. V× ngoµi gi¸ trÞ, hµng hãa (®Æc biÖt lµ c¸c l−¬ng thùc thùc phÈm) cßn cã gi¸ trÞ<br /> sö dông, mµ trong ®iÒu kiÖn miÒn nói cao sinh sèng t−¬ng ®èi biÖt lËp th× ®«i khi cã<br /> tiÒn còng kh«ng sö dông ®−îc viÖc g×. Truêng hîp ng−êi Dao ®i b¸n th¶o qu¶ ®· dÉn<br /> ë trªn lµ mét vÝ dô ®iÓn h×nh. Khi cÇn hä b¸n vµi c©n, bÊt luËn lóc ®ã gi¸ cao hay<br /> thÊp. Hä còng kh«ng bao giê suy tÝnh ®Õn viÖc: víi 3 t¹ th¶o b¸n mét lóc hä sÏ thu<br /> ®−îc kho¶ng 20 triÖu ®ång, vµ sè tiÒn ®ã sÏ ®−îc ®Çu t− sinh lîi nh− thÕ nµo?<br /> TËp qu¸n gi÷ hµng vµ ph−¬ng thøc trao ®æi hµng - hµng cã lÏ dÉn ®Õn mét<br /> ph−¬ng thøc trao ®æi rÊt hiÕm thÊy ë c¸c vïng kh¸c: gi¸ trÞ cña hµng hãa chØ tham<br /> gia mét phÇn vµo qu¸ tr×nh trao ®æi. PhÇn gi¸ trÞ ®ã tháa m·n ®−îc nhu cÇu tiÒn mÆt<br /> cña hä lµ ®ñ. VÝ dô mét gia ®×nh cÇn kho¶n tiÒn lµ 1 triÖu ®ång, hä sÏ tÝnh to¸n mang<br /> con tr©u cña hä ra chî ®æi lÊy mét con nghÐ hoÆc con tr©u kh¸c rÎ h¬n, vµ nhËn vÒ 1<br /> triÖu ®ång tiÒn chªnh lÖch. TÊt nhiªn, qu¸ tr×nh trao ®æi nµy kh«ng ph¶i lóc nµo<br /> còng thùc hiÖn dÔ dµng v× ph¶i cÇn cã 2 ng−êi cã nhu cÇu vµ hµng hãa phï hîp.<br /> Nh−ng ®ång bµo cã t©m lý rÊt sî b¸n hµng ®i gi÷ tiÒn mÆt. Víi hä, sèng trong nÒn<br /> kinh tÕ cßn mang nÆng tÝnh tù nhiªn, chØ cã c¸c vËt phÈm míi thùc sù cã gi¸ trÞ vµ lµ<br /> ph−¬ng tiÖn tÝch tr÷ cã hiÖu qu¶ nhÊt.<br /> 3. Chî vïng cao - kh«ng gian v¨n hãa ®Æc s¾c cña c¸c d©n téc<br /> B¶n th©n nh÷ng ®Æc tr−ng x· héi cña quan hÖ trao ®æi hµng hãa nh− ®· tr×nh<br /> bµy ë trªn phÇn nµo thÓ hiÖn ®−îc nh÷ng nÐt v¨n hãa riªng cã cña céng ®ång c¸c d©n<br /> téc vïng cao. Nh−ng ®èi víi ®ång bµo vïng cao, chî cßn lµ kh«ng gian sinh ho¹t v¨n<br /> hãa kh«ng thÓ thiÕu trong ®êi sèng tinh thÇn x· héi cña hä.<br /> §i ch¬i chî cã lÏ lµ ho¹t ®éng v¨n hãa phæ biÕn vµ dÔ thùc hiÖn nhÊt ®èi víi<br /> ®ång bµo c¸c d©n téc vïng cao. N¬i mµ, c¸c th«n b¶n cã khi c¸ch xa nhau hµng ngµy<br /> ®−êng. Phim ¶nh vµ c¸c ho¹t ®éng v¨n hãa v¨n nghÖ cã thÓ ®−îc coi lµ dÞp hiÕm<br /> trong ®êi. LÔ héi lµ cña riªng tõng d©n téc, diÔn ra kh«ng th−êng xuyªn, th−êng chØ<br /> vµo dÞp tÕt vµ mét vµi lÇn kh¸c trong n¨m. Ho¹t ®éng giao l−u v¨n hãa gi÷a nh÷ng<br /> ng−êi cïng d©n téc vµ gi÷a c¸c d©n téc anh em víi nhau ®−îc kÕt hîp hµi hßa, tinh tÕ<br /> cïng ho¹t ®éng trao ®æi hµng hãa trªn mét kh«ng gian chung - Chî.<br /> TiÕp xóc víi ®ång bµo ®i chî, trõ mét sè Ýt ng−êi (chñ yÕu lµ ng−êi Kinh) ®ang<br /> c«ng t¸c sinh sèng t¹i huyÖn lþ hoÆc kinh doanh chuyªn nghiÖp trong chî, tÊt c¶ mäi<br /> ng−êi ®Òu nãi hä rÊt thÝch ®i ch¬i chî.<br /> §i ch¬i chî lµ mét trong nh÷ng môc ®Ých chñ yÕu cña rÊt nhiÒu ng−êi ®Õn<br /> chî, bÊt luËn hä lµ ng−êi mua, ng−êi b¸n hay ng−êi ®i ch¬i. Kho¶ng c¸ch tõ nhµ ®Õn<br /> chî vµ ®iÒu kiÖn tµi chÝnh lµ trë ng¹i lín nhÊt ®èi víi −íc mong ®−îc ®Õn chî cña hä.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 46 Chî vïng cao: mét kh«ng gian thÞ tr−êng - v¨n hãa vµ sù tiÕp nèi...<br /> <br /> Song ngay c¶ khã kh¨n nµy còng kh«ng lµ trë lùc qu¸ lín ®Ó líp trÎ tham gia vµo c¸c<br /> sinh ho¹t ë chî.<br /> TÊt c¶ c¸c d©n téc, c¶ nam lÉn n÷, ë mäi løa tuæi ®Æc biÖt lµ thanh thiÕu niªn,<br /> ®i ch¬i chî ®èi víi hä lµ ngµy héi. Chî lµ n¬i ®Ó thÓ hiÖn vµ mua s¾m nh÷ng trang<br /> phôc ®Æc s¾c nhÊt cña m×nh vµ d©n téc m×nh, th−ëng thøc nh÷ng mãn ¨n truyÒn<br /> thèng cña tõng d©n téc. Chî lu«n lµ kh«ng gian trong hoµi t−ëng cña mäi thÕ hÖ ®Ó<br /> giao l−u kÕt b¹n, ®Ó giao duyªn, ®Ó say men t×nh, men r−îu, men cña ®Êt trêi cña<br /> lßng ng−êi mang ®Ëm h¬i thë cña thiªn nhiªn.<br /> Nh−ng ®èi víi mçi giíi, mçi nhãm tuæi, mçi d©n téc, c¸ch mµ hä ®Õn chî vµ<br /> tham gia c¸c sinh ho¹t v¨n hãa t¹i chî còng rÊt kh¸c nhau.<br /> Phô n÷ ®· cã tuæi vµ cã gia ®×nh th−êng ®Õn chî Ýt h¬n. Hä hÇu nh− kh«ng ®i<br /> mét m×nh nÕu lµ ®i ch¬i. Nh÷ng ng−êi phô n÷ nµy th−êng cho c¸c con cïng ®i, nÕu cã<br /> ®iÒu kiÖn. Hä ®Õn chî ®Ó xem hµng hãa, mua c¸c nhu yÕu phÈm, mua nguyªn vËt<br /> liÖu vÒ may trang phôc d©n téc vµ hä ®Õn chî th−êng víi bé v¸y ¸o ®Ñp nhÊt mµ hä<br /> cã. ChÝnh v× thÕ, trong c¸c phiªn chî mµ cã nhiÒu phô n÷ ng−êi H'M«ng Hoa tham<br /> gia, chóng t«i ®−îc chøng kiÕn mét bøc tranh ®Çy mÇu s¾c tuyÖt ®Ñp thªu trªn nÒn<br /> xanh thÉm cña nói rõng hïng vÜ. Lóc nµy hä thùc sù lµ nh÷ng chñ nh©n cña nói<br /> rõng. Vµ hä kh«ng ngÇn ng¹i ®i bé vµi chôc km chØ ®Ó ®i ch¬i chî, ®Ó ®−îc ng¾m<br /> nh×n, ®−îc thÓ hiÖn trang phôc vµ c¸c ®å trang søc cña d©n téc m×nh.<br /> "Tõ nhµ ®Õn chî 60km ®Êy.ChÞ b¾t ®Çu ®i tõ nhµ lóc 3 giê 30 phót s¸ng.1-2<br /> th¸ng míi lªn chî mét lÇn. ChÞ ®i víi chång b»ng xe m¸y, ®i cïng b¹n n÷a, kh«ng khi<br /> nµo ®i chî mét m×nh ®©u, cã ng−êi ®i cïng míi vui chø. (N÷, d©n téc H'M«ng, 28 tuæi).<br /> " M×nh ®i cïng 3 ®øa con m×nh ®©y, cho chóng nã ®i chî cho biÕt vµ ®i cïng<br /> cho vui" ( N÷, d©n téc Dao, 48 tuæi)<br /> Vµ ®©y lµ c¸ch mµ 3 mÑ con ®i bé 12km ®Õn chî ch¬i, qua ®ã ta thÊy ®−îc nhu<br /> cÇu ®i ch¬i chî cña ®ång bµo vïng cao gÇn nh− lµ mét kh¸t väng tuy rÊt nhá nhoi<br /> "ChÞ cho 2 con ®i ch¬i, con trai lµ anh 6 tuæi råi, con g¸i lµ em 4 tuæi. L©u l¾m<br /> råi h«m nay míi cho con ®i ®Êy, v× ®i bé nã bÐ ®i khæ l¾m, mµ m×nh còng kh«ng câng<br /> ®−îc 2 ®øa, ®øa em lÇn nµy míi ®−îc ®Õn chî ch¬i lÇn thø 2, th»ng anh kháe h¬n th×<br /> cho ®i nhiÒu h¬n. ChØ cho ®i ch¬i th«i kh«ng cã tiÒn mua quÇn ¸o cho chóng nã ®©u,<br /> chØ cho ¨n quµ th«, ¨n bón, b¸nh th«i. (N÷, d©n téc Dao, 28 tuæi).<br /> §µn «ng c¸c d©n téc ë mäi løa tuæi, lu«n ®Õn chî nhiÒu h¬n phô n÷. Hä<br /> th−êng ®−îc coi lµ tÝnh to¸n nhanh h¬n, cã søc kháe h¬n, th¹o tiÕng phæ th«ng h¬n,<br /> song nguyªn nh©n chñ yÕu rÊt cã thÓ lµ<br /> "M×nh hay xuèng chî v× chî cã nhiÒu thø, cã nhiÒu c¸i ®Ó ¨n, thÝch ¨n c¸i g×<br /> còng cã. Chî còng cã nhiÒu r−îu ngon, m×nh vµ anh em cïng xuèng chî uèng r−îu<br /> vui víi nhau" (Nam, d©n téc Dao §á, 18 tuæi).<br /> Uèng r−îu khi ®i chî lµ phong tôc kh«ng thÓ thiÕu cña nh÷ng ng−êi ®µn «ng<br /> d©n téc. Sau khi tham gia vµo mua, b¸n xem hµng… c¸c qu¸n ¨n, ®Æc biÖt lµ qu¸n<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  NguyÔn Hång Th¸i 47<br /> <br /> Th¾ng cè lu«n lµ ®iÓm ®Õn lý t−ëng cña hä. T¹i ®©y, mét gãc cña chî vïng cao, nh÷ng<br /> ng−êi ®µn «ng d−êng nh− t×m ®−îc cho m×nh ®−îc mét kh«ng gian x· héi ®Ó giao l−u,<br /> ®Ó hßa nhËp. Hä cã thÓ quªn ®i nh÷ng nhäc nh»n, nh÷ng buån tÎ cña kh«ng gian sèng<br /> t¹i th«n b¶n qu¸ gÇn víi thiªn nhiªn nh−ng l¹i thiÕu sù s«i ®éng cña x· héi con ng−êi.<br /> §Æc tr−ng v¨n hãa cña c¸c d©n téc còng thÓ hiÖn rÊt lý thó khi hä tham gia<br /> uèng r−îu ë chî<br /> "Chång uèng r−îu th× ng−êi kh«ng uèng r−îu nh− vî, con ph¶i chê vµ tr«ng<br /> ngùa v× sî ngùa ®¸nh nhau ch¹y ®i mÊt chø kh«ng ph¶i sî mÊt c¾p". (Nam, d©n téc<br /> H'M«ng, 45 tuæi).<br /> Nh÷ng ng−êi ®µn «ng nµy sÏ uèng ®Õn say kh«ng thÓ ®i ®−îc n÷a. ChiÒu vÒ,<br /> nh÷ng ng−êi vî d×u chång lªn l−ng ngùa n»m, cßn m×nh th× d¾t ngùa ®i vÒ. ViÖc ngñ<br /> ®ªm t¹i rõng kh«ng ph¶i lµ h·n h÷u víi nh÷ng ng−êi xa chî hµng chôc km ®−êng rõng.<br /> Chóng t«i ®· chøng kiÕn mét khung c¶nh mÕn kh¸ch ®Õn kú l¹. BÊt cø ai ®i<br /> qua n¬i b¸n Th¾ng cè ®Òu cã c¬ héi ®−îc mêi uèng r−îu theo kh¶ n¨ng. Nh÷ng ng−êi<br /> ®µn «ng say, ngåi bÖt xuèng ®Êt dùa l−ng vµo v¸ch ngñ rÊt b×nh yªn. Mét kh¸c biÖt<br /> v¨n hãa mµ chóng t«i nhËn ra lµ, nh÷ng ng−¬i ®µn «ng d©n téc say mÌm nh−ng<br /> kh«ng hÒ tá th¸i ®é quËy ph¸, kh«ng cã chöi nhau hay ®¸nh lén xÈy ra nh− th−êng<br /> xÈy ra ë nh÷ng qu¸n nhËu d−íi xu«i. Khi t×m hiÓu vÊn ®Ò nµy, c¸n bé ban qu¶n lý<br /> chî B¾c Hµ gi¶ thÝch: ®iÒu nµy lµ do chóng t«i quy ®Þnh ai uèng say c·i ®¸nh nhau<br /> th× bÞ ph¹t 100.000®.<br /> C¸ch gi¶i thÝch nµy cã vÎ lµ kh«ng tháa ®¸ng. HÇu hÕt nh÷ng ng−êi uèng<br /> r−îu ®Òu kh«ng biÕt quy ®Þnh nµy. Hä nãi, bao ®êi nµy chóng t«i vÉn uèng vµ vÉn<br /> say trong b×nh yªn, ªm ¶ cña nói rõng, cña kh«ng gian chî cã thÓ ch−a ph¸t triÓn vÒ<br /> vËt chÊt nh−ng kh«ng thiÕu t×nh ng−êi . L« gÝc thËt sù cña kh«ng gian b×nh yªn trËt<br /> tù, ®Ëm t×nh ng−êi cã lÏ lµ v¨n hãa, chø kh«ng ph¶i lµ nh÷ng chÕ tµi cßn rÊt xa l¹ víi<br /> v¨n hãa c¸c d©n téc vïng cao.<br /> Do ®iÒu kiÖn ®i xa cã khi ®i chî ph¶i ®i mÊt 2 ngµy, hÇu nh− nh÷ng ng−êi ®i<br /> chî ®Òu tham gia vµo ho¹t ®éng ¨n uèng. V¨n hãa Èm thùc thÓ hiÖn ë c¸c chî vïng<br /> cao còng cã rÊt nhiÒu nÐt ®Æc s¾c. Do ®iÒu kiÖn kinh tÕ cßn h¹n hÑp, hä chØ mua<br /> nh÷ng ®å ¨n cã gi¸ rÊt rÎ. Nh÷ng ®å hä thÝch ¨n, nhiÒu khi chØ cã ®Æc ®iÓm duy nhÊt<br /> lµ kh¸c c¬m vµ ng«, thøc ¨n th−êng xuyªn cña hä vµ gia ®×nh. Nh÷ng chi tiªu sau<br /> ®©y ®èi víi hä lµ phæ biÕn: b¸t phë 1000®, b¸t th¾ng cè tïy to nhá tõ 3-5000®, r−îu<br /> 5000®/lÝt…Song c¸ch chÕ biÕn th× ®Æc biÖt ph¶i theo phong tôc ë ®Þa ph−¬ng<br /> "Chóng t«i kh«ng dïng than tæ ong mÆc dï cã thÓ rÎ h¬n. Ng−êi d©n téc nãi<br /> nÊu b»ng than kh«ng ngon b»ng cñi, nÕu nÊu b»ng than th× hä kh«ng ¨n ®©u" (Nam,<br /> 66 tuæi, d©n téc Nïng).<br /> Chî vïng cao ®èi víi thanh niªn nam n÷ c¸c d©n téc thËt sù trë thµnh thiªn<br /> ®−êng cña tuæi trÎ. T¹i ®©y, hä cã c¬ héi ®Ó thÓ hiÖn tµi n¨ng, ®−îc thÓ hiÖn nh÷ng<br /> −u tréi cña hä tr−íc céng ®ång vµ b¹n kh¸c giíi (chø kh«ng thÓ hiÖn sù sang giÇu khi<br /> ®i chî). Hä cã c¬ héi ®Ó ®ua ngùa (chî B¾c Hµ cã c¶ mét b·i ®Êt ®ang x©y dùng lµm<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 48 Chî vïng cao: mét kh«ng gian thÞ tr−êng - v¨n hãa vµ sù tiÕp nèi...<br /> <br /> n¬i ®ua ngùa trªn nÒn cña chî ngùa cò), ®Ó thæi khÌn, s¸o… ®èi víi con trai. Con g¸i<br /> th× thÓ hiÖn sù khÐo lÐo cña m×nh qua bé v¸y ¸o do chÝnh hä thªu, qua giäng h¸t cña<br /> lßng ng−êi kÕt hîp víi nh÷ng giai ®iÖu cña nói rõng nh− mét ph−¬ng c¸ch thÓ hiÖn<br /> kh¸t väng yªu ®−¬ng.<br /> §Õn chî, hä cã thÓ tháa m·n ®−îc hÇu nh− tÊt c¶ c¸c nhu cÇu vèn h¹n hÑp<br /> cña m×nh, nh−ng còng khã cã kh¶ n¨ng tháa m·n ë nh÷ng th«n b¶n biÖt lËp vµ kÐm<br /> ph¸t triÓn n¬i hä sinh sèng. Trong ®ã ®Æc biÖt lµ nhu cÇu t×m ng−êi yªu.<br /> "H«m nay lµ phiªn chî em ®i ch¬i, ®i xem hµng hãa, kh«ng cã tiÒn mua ®©u.<br /> Phiªn chî cña ng−êi H'M«ng, ng−êi Dao, ®i ch¬i chî t×m ng−êi yªu. Em hay ®i ch¬i<br /> chî l¾m, tuÇn nµo còng ®i, ®i t×m ng−êi yªu mµ...Em ®i chî tõ tèi h«m qua ®i tõ lóc 5<br /> giê 30 phót chiÒu. Em ®i bé v× kh«ng cã tiÒn ®Ó ®i xe «m, Tèi nay ®i chî ®ªm xong th×<br /> em vÒ, kho¶ng 10 giê ®ªm...Em ®i ch¬i víi c¸c b¹n cïng b¶n, 3 ng−êi ®i, ®i ch¬i th«i,<br /> hä còng kh«ng mua g× ®©u, kh«ng cã tiÒn ®Ó mua mµ. §i ch¬i chî thÝch l¾m, ë chî<br /> ®«ng ng−êi nhiÒu hµng ®Ñp, t×m ®−îc ng−êi yªu. ë nhµ em kh«ng ®−îc ®i ch¬i, em<br /> ph¶i ®i lµm n−¬ng, ®i kiÕm cñi, nhuém v¶i" (N÷, d©n téc H'M«ng, 18 tuæi).<br /> Râ rµng lµ, kho¶ng c¸ch qu¸ xa, ®êi sèng v¨n hãa vËt chÊt ë c¸c th«n b¶n lµ<br /> kh¸ thÊp kÐm, nªn ®i chî lµ ph−¬ng thøc tèt ®Ó nam n÷ thanh niªn cã thÓ gi¶i trÝ vµ<br /> t×m b¹n ®êi. " Chî t×nh SaPa " lµ mét ®¹i diÖn tiªu biÓu cho lo¹i h×nh sinh ho¹t v¨n<br /> hãa truyÒn thèng l©u ®êi cña c¸c d©n täc vïng cao. Trong nghiªn cøu nµy chóng t«i<br /> kh«ng chñ ý ®i s©u nghiªn cøu "chî t×nh". Tuy nhiªn còng cã mét sè nhËn xÐt vÒ lo¹i<br /> h×nh sinh ho¹t v¨n hãa nµy:<br /> - §èi víi nhiÒu ng−êi "chî t×nh SaPa " lµ mét kh¸i niÖm nghe kh«ng æn, nã<br /> d−êng nh− ®−îc ¸p ®Æt tõ c¸c thµnh phè . Tõ "chî" lµm ng−êi nghe liªn t−ëng ®Çu<br /> tiªn tíi viÖc mua b¸n trao ®æi cã sù tham gia cña ®ång tiÒn. B¶n chÊt th× kh«ng ph¶i<br /> nh− vËy. Do nh÷ng ®iÓu kiÖn ®Æc thï cña vïng nói cao, ®i chî nh− mét ph−¬ng thøc,<br /> mét ®Þa ®iÓm ®Ó kÕt hîp giao l−u, t×m b¹n ®êi. §©y lµ mét phong tôc tËp qu¸n truyÒn<br /> thèng tõ hµng tr¨m n¨m. Mçi d©n téc cã c¸ch ®i chî giao l−u t×nh c¶m ®Æc tr−ng<br /> riªng cña m×nh, do nh÷ng luËt tôc vÒ t×nh c¶m cña c¸c d©n téc kh¸c nhau lµ kh«ng<br /> gièng nhau. Ng−êi H'M«ng ®i chî t×m ng−êi yªu, ng−ßi Dao th× cã thÓ ®i chî gÆp b¹n<br /> t×nh cò<br /> "T«i ®i chî tõ h«m qua, ®i ch¬i, ®i th¨m phè v× ë nhµ kh«ng cã viÖc g× c¶. H«m<br /> qua cã ®i chî t×nh vµ gÆp ®−îc ng−êi yªu cò. Chång kh«ng nãi g× ®©u v× chång còng<br /> ®i gÆp ng−êi yªu cò mµ. §ªm qua ngñ ë nhµ thê. B¹n ch−a vÒ, ®ang b¸n th¶o qu¶ ë<br /> ®»ng kia, ®øng ®©y chê nã vÒ cïng v× cïng x· mµ".(N÷ , d©n téc Dao, 24 tuæi).<br /> Song dï thÕ nµo, trong lÞch sö v¨n hãa cña chî vïng cao, còng kh«ng hÒ cã<br /> trao ®æi mua b¸n t×nh c¶m. Nªn ch¨ng, chóng ta cã mét tªn riªng nh− Carnavan ë<br /> Braxin ®Ó truyÒn t¶i ®óng b¶n chÊt cña kh«ng gian giao l−u t×nh c¶m.<br /> - Chóng ta, nh÷ng kh¸ch du lÞch ®¹i diÖn cho mét nÒn v¨n hãa kh¸c, ®ang<br /> lµm mÊt ®i tÝnh tù nhiªn thiªng liªng cña mét sinh ho¹t v¨n hãa truyÒn thèng ®Æc<br /> s¾c mang nhiÒu tÝnh b¶n ng· vµ phi thÞ tr−êng. Tõ chËp tèi chî phiªn tr−íc ®©y, nam<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  NguyÔn Hång Th¸i 49<br /> <br /> n÷ thµnh niªn c«ng khai tá t×nh, h¸t móa, thæi khÌn quyÕn rò nhau, trªn nh÷ng khu<br /> ®Êt trèng gÇn chî. HiÖn nay, kh¸ch du lÞch qu¸ tß mß, lµm c¸c ®«i trai g¸i ph¶i gÆp<br /> nhau muén h¬n, ë nh÷ng n¬i nhiÒu ch−íng ng¹i vËt h¬n. Khu du lÞch ph¸t triÓn lµm<br /> cho nh÷ng bãng ma cña tõ "chî" còng b¾t ®Çu len lái vµo c¸c quan hÖ ng©y th¬ trong<br /> tr¾ng vèn cã cña mét m« h×nh sinh ho¹t v¨n hãa tinh thÇn cña ®ång bµo vïng cao.<br /> 4. Chî vïng cao vµ nh÷ng tiÕp nèi cña c¸c siªu thÞ hiÖn ®¹i<br /> Tr−íc ®æi míi, do kinh tÕ kÐm ph¸t triÓn, chÞu sù chi phèi cña quan hÖ thÞ<br /> tr−êng kÕ ho¹ch hãa quan liªu bao cÊp, chî ë hÇu hÕt c¸c vïng lµ thÞ tr−êng gÇn nh−<br /> ®éc t«n cña th−¬ng nghiÖp quèc doanh. Mäi ho¹t ®éng cña chî vÒ thÞ tr−êng vµ ®Æc<br /> biÖt c¸c ho¹t ®éng v¨n hãa dÇn bÞ mai mét. Mäi ng−êi ®i chî chØ ®Ó nhËn phÇn ph©n<br /> phèi ®· ®−îc ®Þnh l−îng theo tiªu chuÈn cña m×nh, hµng hãa tù do hÇu nh− kh«ng<br /> ®¸ng kÓ. Sinh ho¹t v¨n hãa ®i ch¬i chî chØ nh»m xem mét sè "hµng mÉu kh«ng b¸n "<br /> mµ th«i.<br /> Trong ®æi míi vµ héi nhËp, qu¸ tr×nh t¸i cÊu tróc l¹i hÖ thèng chî hiÖn ®¹i<br /> xuÊt hiÖn hai xu h−íng c¬ b¶n:<br /> - H×nh thµnh c¸c chî chuyªn doanh, ®Çu mèi chuyªn b¸n bu«n mét, hoÆc vµi<br /> lo¹i hµng c¬ b¶n: chî ®iÖn tö, chî v¶i quÇn ¸o, chî hoa qu¶…<br /> - HÖ thèng siªu thÞ hiÖn ®¹i víi ph−¬ng ch©m ®a d¹ng hãa mÆt hµng ®¸p øng<br /> tèt nhÊt mäi nhu cÇu cña ng−êi d©n. §Ó thµnh c«ng, ngoµi vÊn ®Ò tiªn quyÕt lµ dÞch<br /> vô vµ tiÖn Ých, c¸c siªu thÞ hiÖn ®¹i ®Òu cã g¾ng t¹o ra ®−îc mét kh«ng gian sinh ho¹t<br /> vui ch¬i v¨n hãa. Vµ quan niÖm "®i ch¬i siªu thÞ" ®· dÇn h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn<br /> trong bé phËn c− d©n ®« thÞ, t−¬ng tù nh− ë c¸c n−íc ph¸t triÓn cã kh¸i niÖm<br /> "Shopping more".<br /> Gi÷a chî vïng cao vµ siªu thÞ cã nh÷ng nÐt t−¬ng ®ång song ë tr×nh ®é vµ<br /> ph−¬ng thøc tháa m·n kh¸c nhau, thÓ hiÖn vßng xo¸y ch«n èc cña sù ph¸t triÓn.<br /> Chî vïng cao tháa m·n ®−îc hÇu nh− mäi nhu cÇu cña ®ång bµo d©n téc tõ<br /> c«ng cô s¶n xuÊt ®Õn t− liÖu sinh ho¹t, tõ nh÷ng s¶n vËt miÒn xu«i lªn ®Õn nh÷ng ®å<br /> thê cóng linh thiªn ®Æc tr−ng cho tõng d©n téc… song ®ã lµ nh÷ng nhu cÇu phï hîp<br /> víi ph−¬ng thøc tù cung tù cÊp vµ Ýt biÕn ®æi. C¸c siªu thÞ ngoµi viÖc tháa m·n tèi ®a<br /> c¸c nhu cÇu cßn ph¶i h−íng ®Õn n©ng cao nhu cÇu tiªu dïng vµ chÊt l−îng hµng hãa<br /> tiªu thô, thùc hiÖn "kÝch cÇu".<br /> §ång bµo c¸c d©n téc ®Õn chî chñ yÕu lµ ®Ó thÓ hiÖn vµ giao l−u v¨n hãa, cßn<br /> siªu thÞ lµ n¬i ®Ó tiªu dïng cho v¨n hãa. Dï víi ph−¬ng thøc kh¸c, nh−ng viÖc kÕt hîp<br /> kh«ng gian thÞ tr−êng vµ kh«ng gian v¨n hãa còng lµm cho viÖc ®Õn c¸c siªu thÞ dÇn<br /> trë thµnh mét nhu cÇu sinh ho¹t v¨n hãa. Ngµy cµng nhiÒu, tÊt c¶ c¸c thµnh viªn<br /> trong gia ®×nh ®i siªu thÞ vµo ngµy nghØ víi môc ®Ých ®i ch¬i lµ chñ yÕu. §iÒu nµy ®−îc<br /> thÓ hiÖn: cã lÏ lµ qu¸ ®«ng khi 4-5 thµnh viªn trong gia ®×nh ®i mua mét sè mÆt hµng<br /> kh«ng qu¸ nÆng, ®«i khi cßn ch−a thùc sù cÇn thiÕt (ch−a hÕt h¼n trong nhµ).<br /> §ång bµo d©n téc cã thãi quen chØ vÒ chî sau khi tiªu hÇu nh− hÕt sè tiÒn Ýt ái<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 50 Chî vïng cao: mét kh«ng gian thÞ tr−êng - v¨n hãa vµ sù tiÕp nèi...<br /> <br /> cña m×nh. Cßn tÊt c¶ nh÷ng ng−êi ®i siªu thÞ th× hÇu nh− kh«ng bao giê ra vÒ tay<br /> kh«ng, hä ph¶i mua thø g× ®ã, ®©y cã thÓ lµ do sÜ diÖn. Nh−ng ®iÒu nµy thÓ hiÖn mét<br /> quan hÖ, hä tham gia thÞ tr−êng tõ mét nhu cÇu sinh ho¹t v¨n hãa.<br /> Chî vïng cao ®−îc tæ chøc thµnh nhiÒu khu vùc thÞ tr−êng vµ v¨n hãa. Siªu<br /> thÞ hiÖn ®¹i còng kÕ thõa theo cÊu tróc ®a chøc n¨ng. Xu h−íng ph¸t triÓn cña siªu<br /> thÞ hiÖn ®¹i lu«n ®ßi hái mét kh«ng gian réng lín. Trong ®ã cã kh«ng gian b¸n hµng,<br /> n¬i b¸n ®å ¨n uèng, quÇy bar, kh«ng gian vui ch¬i kh«ng thÓ thiÕu dµnh cho trÎ em.<br /> Trong t−¬ng lai cã lÏ kh«ng ng¹c nhiªn khi trong c¸c siªu thÞ, ®Ó thu hót kh¸ch, c¸c<br /> tæ hîp vui ch¬i gi¶ trÝ thÓ thao sÏ ®−îc x©y dùng.<br /> Cuèi cïng, chî lµ kh«ng gian gÆp gì giao duyªn cña thanh niªn c¸c d©n téc.<br /> Siªu thÞ còng ®−îc tæ chøc lµ n¬i lý t−ëng ®Ó c¸c ®«i trai g¸i ®i ch¬i, qua ®ã häc ®−îc<br /> kü n¨ng néi trî, mét kü n¨ng rÊt quan träng trong ®êi sèng gia ®×nh hiÖn ®¹i.<br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> 1. Pierre Gourou, 2003, Ng−êi n«ng d©n ch©u thæ B¾c Kú, trang 488-502, Nhµ xuÊt b¶n TrÎ<br /> 2003.<br /> <br /> 2. Bïi Quang Dòng, 2000, Ng−êi bu«n b¸n nhá ë vïng trung du B¾c Bé, T¹p chÝ X· héi häc<br /> sè 1-2000.<br /> <br /> 3. Dhrubayjyoti Ghosh, 2000, Sù b×nh ®¼ng vÒ tiªu thô: tõ xung ®ét ®Õn cïng th¶o luËn, T¹p<br /> chÝ X· héi häc sè 1- 2000.<br /> <br /> 4. Lª ThÞ Mai, 2001, Chî lµng trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi kinh tÕ - x· héi n«ng th«n ®ång<br /> b»ng s«ng Hång (nghiªn cøu tr−êng hîp chî H÷u B»ng Th¹ch ThÊt Hµ T©y), T¹p chÝ X·<br /> héi häc sè 4-2001.<br /> <br /> 5. T« V¨n, 1993, NhËn xÐt b−íc ®Çu vÒ n¨ng ®éng thÞ tr−êng ë n«ng th«n qua mét sè nghiªn<br /> cøu x· héi häc n«ng th«n, T¹p chÝ X· héi häc sè 4- 1993.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />