Chủ nghĩa tư bản và các giá trị con người

Chñ nghÜa t− b¶n vµ c¸c gi¸ trÞ con ng−êi<br /> <br /> <br /> Frank S. Robinson(*). Capitalism and Human Values.<br /> Philosophy Now. Issue 83, 2011<br /> http://philosophynow.org/issues/83/Capitalism_and_Human<br /> _Values<br /> <br /> Th¹ch Hoµng,<br /> §oµn Quý<br /> dÞch<br /> <br /> <br /> <br /> N h÷ng ng−êi phª ph¸n CNTB vui<br /> mõng tuyªn bè r»ng hÖ thèng t−<br /> b¶n thèi n¸t, bãc lét vµ ®Çy bÊt c«ng x·<br /> g¸nh chÞu tæn thÊt do nh÷ng sai lÇm lín<br /> vµ sù l¹m quyÒn qu¸ møc trong c¸c thÓ<br /> chÕ tµi chÝnh vµ tÝn dông. C¸c ng©n<br /> héi hiÖn nay ®· bÞ xem nh− mét sù thÊt hµng, tæ chøc ®Çu t−, doanh nghiÖp, vµ<br /> b¹i. “TËp ®oµn” vµ “chñ nghÜa t− b¶n” lµ c¸c c«ng ty thÕ chÊp cïng ®ãng mét vai<br /> nh÷ng tõ ®¸ng bÞ nguyÒn rña. Tuy trß trong hÖ thèng tµi chÝnh, ®ã lµ thóc<br /> nhiªn, t«i sÏ ®−a ra mét c¸ch nh×n kh¸c, ®Èy sù l−u th«ng tiÒn tÖ. §iÒu nµy còng<br /> ®ã lµ: thÞ tr−êng tù do kh«ng hÒ thÊt t−¬ng tù nh− bé chÕ hßa khÝ ë xe h¬i:<br /> b¹i, vµ vÒ mÆt ®¹o ®øc, nã kh«ng hÒ xÊu cÇn ph¶i cã nã th× m¸y xe míi næ nh−ng<br /> xa mµ ng−îc l¹i, trªn thùc tÕ, chÝnh nã nã l¹i kh«ng ph¶i lµ ®éng c¬ cña xe. Bé<br /> ®· lµm tháa m·n nh÷ng gi¸ trÞ nh©n m¸y cña nÒn kinh tÕ, trung t©m thùc sù<br /> v¨n s©u s¾c. Nh−ng ®iÒu nµy còng cña CNTB, kh«ng ph¶i lµ phè Wall hay<br /> kh«ng cã nghÜa lµ chóng ta bá qua, trung t©m th−¬ng nghiÖp vµ tµi chÝnh<br /> kh«ng xem xÐt ®Õn nh÷ng khiÕm London mµ lµ sù s¶n xuÊt c¸c hµng hãa<br /> khuyÕt cña nã, ®ã lµ nh÷ng n¹n nh©n vµ dÞch vô, chÝnh x¸c nã ®−îc gäi lµ “nÒn<br /> cña thÞ tr−êng tù do. Chóng ta cÇn ph¶i kinh tÕ thùc”. ∗<br /> l−u ý tíi nh÷ng khuyÕt ®iÓm cña thÞ §ã chÝnh lµ ®iÒu Adam Smith ®· nãi<br /> tr−êng tù do vµ cã lÏ viÖc tiÕn hµnh ®Õn trong cuèn s¸ch cña m×nh - “The<br /> nh÷ng cuéc c¶i c¸ch sÏ gióp kh¾c phôc Wealth of Nations” (Sù phån thÞnh cña<br /> nh÷ng khuyÕt ®iÓm nµy. Nh−ng nÕu cho c¸c quèc gia) (1776): c¸c s¶n phÈm cña<br /> r»ng toµn bé x· héi sÏ ph¸t triÓn h¬n thÞ tr−êng tù do ®em l¹i lîi Ých cho x·<br /> khi thay thÕ thÞ tr−êng tù do b»ng mét héi nh− thÕ nµo. HiÖn nay, häc thuyÕt<br /> hÖ thèng hoµn toµn kh¸c, th× ®ã l¹i lµ<br /> mét c¸ch hiÓu sai lÇm.<br /> (∗)<br /> Cùu thÈm ph¸n luËt hµnh chÝnh, t¸c gi¶ cña<br /> Tr−íc tiªn, CNTB thÞ tr−êng tù do n¨m cuèn s¸ch, trong ®ã cã “C¸c tr−êng hîp cho<br /> kh«ng hÒ thÊt b¹i. Chóng ta ®· ph¶i chñ nghÜa l¹c quan duy lý” (2009).<br /> Chñ nghÜa t− b¶n… 47<br /> <br /> cña «ng bÞ mét sè ng−êi b¸c bá v× nã thÓ Mét sè ng©n hµng vµ th−¬ng nh©n<br /> hiÖn quan ®iÓm th−¬ng m¹i mang tÝnh ®· ®−a ra nh÷ng dù ®o¸n mµ xÐt l¹i, th×<br /> lý t−ëng hãa. Tuy nhiªn, ®iÒu ®ã kh«ng nh÷ng dù ®o¸n ®ã g©y ra tæn h¹i nghiªm<br /> hoµn toµn ®óng. Trªn thùc tÕ, Smith bµy träng. Tuy nhiªn, ngay c¶ nÕu c¸c thÞ<br /> tá quan ®iÓm rÊt gay g¾t ®èi víi sù vô tr−êng tµi chÝnh dÔ bÞ rèi lo¹n h¬n so víi<br /> lîi trong kinh doanh; nh−ng luËn ®iÓm c¸c thÞ tr−êng hµng hãa vµ dÞch vô, th×<br /> chÝnh cña «ng lµ: trong thÞ tr−êng tù do, viÖc tuyªn truyÒn vÒ nh÷ng biÕn ®éng ®ã<br /> tÝnh t− lîi khiÕn ng−êi kinh doanh ph¶i còng ®· bÞ thæi phång qu¸ møc. §èi víi<br /> t×m c¸ch cung cÊp c¸c lo¹i hµng hãa theo t×nh tr¹ng ph©n t¸n tÝn dông, Hy L¹p ®æ<br /> nhu cÇu ng−êi tiªu dïng víi chÊt l−îng lçi cho nh÷ng kÎ th−êng xuyªn ph¶i lµm<br /> tèt vµ gi¸ c¶ ph¶i ch¨ng (nÕu kh«ng “con tèt thÝ”, “nh÷ng kÎ ®Çu c¬”. Trªn<br /> hµng hãa sÏ kh«ng b¸n ®−îc). ThÞ thùc tÕ, ®óng lµ cã sù ®Çu c¬ trong viÖc<br /> tr−êng lµ hÖ thèng ®−îc vËn hµnh bëi mua b¸n tr¸i phiÕu khiÕn Hy L¹p kh«ng<br /> hµng lo¹t th«ng tin, nh»m ®iÒu chØnh cã kh¶ n¨ng thanh to¸n nî. HÇu nh−<br /> mèi quan hÖ cung vµ cÇu - theo quan kh«ng cã g× phi lý ë ®©y. T×nh h×nh cña<br /> niÖm “bµn tay v« h×nh” cña Smith. c¸c thÞ tr−êng tµi chÝnh ®· chØ ra cho<br /> Sau nµy, quan ®iÓm truyÒn thèng chóng ta thÊy thãi tiªu xµi hoang phÝ<br /> cho r»ng hiÖu suÊt cña thÞ tr−êng tù do dÉn ®Õn t×nh h×nh kinh tÕ kh«ng bÒn<br /> b¾t nguån tõ tÝnh t− lîi còng bÞ b¸c bá. v÷ng cña Hy L¹p. “Xö b¾n ng−êi ®−a tin<br /> Alan Greenspan, nguyªn Chñ tÞch Côc (thÞ tr−êng tµi chÝnh)” kh«ng ph¶i lµ<br /> dù tr÷ liªn bang Hoa Kú, ®· ph¸t biÓu ®éng th¸i tháa ®¸ng.<br /> thõa nhËn sù sai lÇm trong suy nghÜ<br /> Tuy nhiªn, mét lÇn n÷a, nh÷ng<br /> cña m×nh khi cho r»ng tÝnh t− lîi cña<br /> quan ng¹i thùc sù ®èi víi nÒn kinh tÕ<br /> c¸c nhµ ®iÒu hµnh phè Wall sÏ gióp<br /> kh«ng ph¶i lµ t×nh tr¹ng ®Çu c¬ tµi<br /> ng¨n chÆn khñng ho¶ng thõa cña thÞ<br /> chÝnh, mµ lµ thùc tr¹ng s¶n xuÊt hµng<br /> tr−êng. H¬n thÕ, khoa häc ®· chØ ra<br /> hãa vµ dÞch vô. Chóng ta vÉn cã thÓ<br /> r»ng c¶m xóc cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn viÖc<br /> m¾c sai lÇm trong viÖc s¶n xuÊt hµng<br /> ®−a ra quyÕt ®Þnh vµ th−êng th× con<br /> hãa vµ dÞch vô - h¼n b¹n vÉn cßn nhí sù<br /> ng−êi thËm chÝ cßn kh«ng nhËn thøc<br /> thÊt b¹i hoµn toµn cña chiÕc xe “kh«ng<br /> ®−îc lîi Ých hay mong muèn cña m×nh. gÆp thêi” Edsel? - nh−ng sÏ kh«ng cã<br /> LËp luËn chèng l¹i kinh tÕ thÞ nh÷ng sù cè ®¸ng tiÕc ®ã nÕu c¸c doanh<br /> tr−êng cã thÓ ®óng nÕu con ng−êi kh«ng nghiÖp lín theo ®uæi lîi nhuËn theo<br /> ph¶i lµ ®éng vËt cã lý trÝ. Tuy nhiªn, dï c¸ch thøc hîp lý hay ®¸p øng ®−îc<br /> kh«ng sö dông lý trÝ mét c¸ch tèt nhÊt nh÷ng nhu cÇu cña kh¸ch hµng mét<br /> th× chóng ta vÉn vËn dông lý trÝ nh»m c¸ch hiÖu qu¶. §ã lµ b¶n chÊt cña lý<br /> t×m c¸ch theo ®uæi lîi Ých cña b¶n th©n. thuyÕt thÞ tr−êng tù do, vµ kh«ng cã bÊt<br /> Vµ lý thuyÕt thÞ tr−êng tù do kh«ng hÒ kú ®iÒu g× trong khoa häc hµnh vi hoÆc<br /> kh¼ng ®Þnh r»ng mäi quyÕt ®Þnh kinh tÕ trong lÞch sö gÇn ®©y b¸c bá lý thuyÕt<br /> ®Òu lµ hîp lý. Nã chØ cho r»ng sù lùa nµy hoÆc phñ nhËn thùc tÕ r»ng nã sÏ<br /> chän tù do cã vÎ sÏ ®em l¹i cho b¹n nhiÒu ph¸t huy hiÖu qu¶ trong bèi c¶nh réng<br /> lîi Ých h¬n so víi khi kh«ng cã bÊt kú sù lín. Qu¶ thùc, nÒn kinh tÕ ®· cã nh÷ng<br /> lùa chän nµo; vµ sù tù do còng gióp toµn b−íc ®i sai lÖch, nh−ng nh÷ng tõ dïng<br /> bé x· héi trë nªn thÞnh v−îng h¬n. ®Ó miªu t¶ nÒn kinh tÕ nh− “sôp ®æ” l¹i<br /> 48 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 7.2013<br /> <br /> <br /> lµ sù c−êng ®iÖu hãa th¸i qu¸. CNTB phong phó. Quan ®iÓm nµy th−êng bÞ<br /> vÉn ®ang dÇn ph¸t triÓn cïng víi viÖc giÌm pha lµ “chñ nghÜa tiªu dïng träng<br /> t¹o nguån thu nhËp gióp ®¹i ®a sè mäi vËt chÊt” - nh»m phØ b¸ng l¹i gi¸ trÞ mµ<br /> ng−êi cã cuéc sèng tho¶i m¸i, còng nh− Ýt nhiÒu chóng ta bÞ t¸c ®éng vµ chi<br /> ®¶m b¶o nguån ng©n s¸ch ®Ó gióp ®ì phèi. Nh−ng cuèn s¸ch “The Genius of<br /> nh÷ng ng−êi cßn l¹i. the Beast” (Thiªn tµi cña Qu¸i vËt)<br /> (2009) cña Howard Bloom ®· cho thÊy<br /> Kh«ng ai tin r»ng thÞ tr−êng lµ yÕu<br /> viÖc mua s¾m cña chóng ta ph¶n ¸nh<br /> tè lu«n lu«n ®óng, hay thÞ tr−êng cã thÓ<br /> c¸c nhu cÇu thuéc vÒ c¶m xóc mang<br /> gi¶i ®¸p mäi mèi bËn t©m cña x· héi. §ã<br /> tÝnh s©u xa, cè h÷u, chñ yÕu nh»m<br /> lµ mét lËp luËn dÔ bÞ b¸c bá, mang tÝnh<br /> kh¼ng ®Þnh b¶n ng· cña chÝnh m×nh,<br /> ch©m biÕm. ChÝnh phñ ®ãng vai trß<br /> nh− thÕ nµo. Lµ nh÷ng ®éng vËt x· héi<br /> thiÕt yÕu - kh«ng nh÷ng vËn hµnh mµ<br /> cao cÊp, nªn nhiÒu ho¹t ®éng tiªu dïng<br /> cßn hç trî vµ thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña<br /> cña chóng ta bÞ chi phèi bëi t¸c ®éng cã<br /> nÒn kinh tÕ, ®ång thêi kh¾c phôc nh÷ng<br /> thÓ l−êng tr−íc cña nã ®èi víi c¸c mèi<br /> nh−îc ®iÓm ®· béc lé cña CNTB.<br /> quan hÖ x· héi. VÒ c¬ b¶n, kh«ng ph¶i<br /> Nh÷ng ng−êi tin vµo thÞ tr−êng tù viÖc gîi lªn nh÷ng nhu cÇu kh«ng thiÕt<br /> do bÞ xem lµ nh÷ng kÎ dÔ bÞ lõa, bëi v× thùc, mµ chÝnh lµ viÖc chØ ra vµ tháa<br /> kh«ng bao giê cã tù do trªn thÞ tr−êng. m·n nh÷ng thu cÇu thùc sù cña con<br /> Tù do tuyÖt ®èi −? DÜ nhiªn lµ kh«ng ng−êi, míi gióp kinh doanh cã thÓ thu<br /> bao giê cã tù do tuyÖt ®èi. Nh−ng ®iÒu ®−îc lîi nhuËn. NÕu biÕt c©n nh¾c, th×<br /> nµy còng kh«ng hoµn toµn b¸c bá ®−îc phÇn lín c¸c kho¶n chi tiªu cña b¹n sÏ<br /> niÒm tin ®ã v× dï sao cã vÉn tèt h¬n lµ kh«ng bÞ phÝ ph¹m vµo nh÷ng thø v« bæ<br /> kh«ng cã tù do. Chóng ta chÊp nhËn c¸c linh tinh, mµ sÏ ®−îc chi cho nh÷ng thø<br /> luËt lÖ ®iÒu chØnh hµnh vi con ng−êi - ®Ó thiÕt yÕu ®èi víi b¹n. (Trí trªu thay,<br /> ng¨n chÆn sù ®èt ph¸, giÕt ng−êi, vi nh÷ng kÎ phª ph¸n chñ nghÜa träng vËt<br /> ph¹m luËt lÖ giao th«ng, v.v… vµ t−¬ng chÊt còng th−êng than v·n vÒ t×nh<br /> tù, ph¸p luËt còng gióp h¹n chÕ nh÷ng tr¹ng bÊt b×nh ®¼ng khiÕn ng−êi nghÌo<br /> hµnh vi nguy h¹i vµ chèng l¹i x· héi. V× kh«ng ®−îc tho¶i m¸i chi tiªu). Ngoµi<br /> vËy, còng kh«ng cã ng−êi nµo chñ ra, qu¸ tr×nh s¶n xuÊt hµng hãa vµ dÞch<br /> tr−¬ng ñng hé CNTB “kh«ng ®−îc kiÓm vô còng t¹o c«ng ¨n viÖc lµm vµ mang<br /> so¸t”. §©y l¹i lµ mét lËp luËn dÔ bÞ b¸c ®Õn thu nhËp gióp chóng ta cã thÓ mua<br /> bá n÷a. Thùc tÕ, chóng ta cÇn ph¶i ®iÒu hµng hãa vµ sö dông dÞch vô. Kh«ng cã<br /> chØnh c¸c ho¹t ®éng kinh doanh nh»m chñ nghÜa tiªu dïng th× sÏ kh«ng c«ng<br /> b¶o ®¶m sù tù do cña thÞ tr−êng - duy viÖc cho chóng ta lµm, vµ còng kh«ng cã<br /> tr× tÝnh më vµ c¹nh tranh cña thÞ tr−êng x· héi tèt ®Ñp, v¨n minh.<br /> - mµ träng tµi ë ®©y lµ chÝnh phñ. §ã lµ<br /> nh÷ng g× CNTB tù do nªn thùc sù NÕu muèn, h·y cø chÕ nh¹o cuéc<br /> h−íng tíi. sèng sung tóc, nhµn h¹ vµ hiÖn ®¹i -<br /> nh÷ng ng«i nhµ tiÖn nghi, thøc ¨n thõa<br /> CÇn cã chñ nghÜa tiªu dïng<br /> th·i, nh÷ng trß tiªu khiÓn vµ gi¶i trÝ,<br /> C¸c doanh nghiÖp tù do, nh− Adam søc kháe vµ tuæi thä, nh−ng h·y so s¸nh<br /> Smith ®· m« t¶, lµm c«ng viÖc mang l¹i cuéc sèng hiÖn t¹i víi cuéc sèng cña tæ<br /> cho chóng ta nhiÒu hµng hãa vµ dÞch vô tiªn chóng ta, cuéc sèng theo nh−<br /> Chñ nghÜa t− b¶n… 49<br /> <br /> Thomas Hobbes tõng m« t¶ trong cuèn th¸i, ®èi thñ c¹nh tranh míi víi sù ®ét<br /> “Leviathan” (1651) lµ “nghÌo khæ, bÈn ph¸ cã thÓ khiÕn c¸c doanh nghiÖp kh¸c<br /> thØu, ngu dèt vµ tuæi thä thÊp”. Cuéc ph¸ s¶n. Liªn tôc cã sù biÕn ®éng trong<br /> sèng cña chóng ta cã ®−îc nh÷ng tiÕn bé b¶ng danh s¸ch c¸c c«ng ty hµng ®Çu.<br /> lín lao nµy lµ dùa vµo t¸c ®éng cña nÒn V× vËy, trong thÞ tr−êng tù do thùc<br /> kinh tÕ thÞ tr−êng tù do. So víi thÕ kû sù (mang tÝnh c¹nh tranh), c¸c tËp ®oµn<br /> tr−íc, thu nhËp b×nh qu©n trªn thÕ giíi sÏ kh«ng kiÓm so¸t ®−îc nÒn kinh tÕ -<br /> hiÖn nay ®· t¨ng gÊp 5 lÇn, tøc 500%. ®ång thêi nh÷ng tËp ®oµn nµy còng<br /> Cuéc sèng cña ng−êi d©n hiÖn nay còng ng¨n c¶n tËp ®oµn kh¸c cã ®−îc søc<br /> ®· ®−îc c¶i thiÖn tèt h¬n 5 lÇn so víi m¹nh kiÓm so¸t nÒn kinh tÕ. ChÝnh phñ<br /> cuéc sèng cña ng−êi d©n vµo n¨m 1900. can thiÖp ®Õn t×nh tr¹ng c¹nh tranh<br /> Thµnh tùu nµy kh«ng ®Õn tõ nh÷ng nÒn gi÷a c¸c doanh nghiÖp chñ yÕu b»ng<br /> kinh tÕ x· héi chñ nghÜa trªn thÕ giíi. c¸ch kiÓm so¸t ho¹t ®éng kinh doanh, vÝ<br /> HiÖn nay, mét sè nhµ phª b×nh ph¶n dô, th«ng qua chÝnh s¸ch chèng c¹nh<br /> ®èi kÞch liÖt sù t¨ng tr−ëng kinh tÕ, coi tranh. Nh÷ng ng−êi tiªu dïng Ph¸p<br /> nã lµ mét tham väng sai lÇm, kh«ng cÇn than phiÒn r»ng ë §øc, c¸c s¶n phÈm cã<br /> thiÕt; hä cæ vò, ñng hé cuéc sèng gi¶n xuÊt xø tõ Ph¸p cßn ®−îc b¸n rÎ h¬n so<br /> ®¬n h¬n. Cã lÏ, nÕu sèng trong ®iÒu kiÖn víi gi¸ b¸n ë n−íc hä. T¹i sao l¹i cã t×nh<br /> sung tóc tiÖn nghi, ®−îc bao bäc, th× b¹n tr¹ng nh− vËy? Bëi v× nhiÒu bé luËt cña<br /> hoµn toµn cã thÓ dÔ dµng nãi nh− vËy. Ph¸p ®· b¶o vÖ c¸c ho¹t ®éng kinh<br /> Nh−ng ®èi víi nh÷ng ng−êi nghÌo, th× doanh khái c¹nh tranh. ThËm chÝ hä<br /> chØ cã t¨ng tr−ëng kinh tÕ míi lµ con cßn ¸p dông luËt chèng b¸n ph¸ gi¸.<br /> ®−êng gióp hä tho¸t khái nghÌo khæ. Tû §iÒu nµy cho thÊy ë Ph¸p, ng−êi ta cho<br /> lÖ phÇn tr¨m t¨ng tr−ëng kinh tÕ mµ x· r»ng c¹nh tranh lµ “kh¾c nghiÖt” vµ viÖc<br /> héi h−íng tíi chÝnh lµ gi¶m sè ng−êi ph¶n ®èi c¹nh tranh thÓ hiÖn “sù ®oµn<br /> nghÌo xuèng 2%. Trong hai thËp kû gÇn kÕt x· héi”. Trªn thùc tÕ, ®èi lËp víi sù<br /> ®©y, mét tû ng−êi ®· tho¸t khái cuéc c¹nh tranh cña thÞ tr−êng chÝnh lµ ®éc<br /> sèng cùc kú nghÌo khæ ®Ó cã ®−îc møc quyÒn vµ ®Æc quyÒn.<br /> sèng tèt h¬n. §ã chÝnh lµ gi¸ trÞ nh©n Khi c¸c doanh nghiÖp ®èi thñ chiÕn<br /> v¨n c¬ b¶n nhÊt cña CNTB. ®Êu ®Ó giµnh giËt thÞ phÇn, th× ng−êi<br /> ®−îc lîi nhÊt chÝnh lµ ng−êi tiªu dïng,<br /> C¹nh tranh thÓ hiÖn sù tù do<br /> hä chØ chi tr¶ Ýt ®i nh−ng l¹i ®−îc lîi<br /> C¹nh tranh lµ mét yÕu tè thiÕt yÕu nhiÒu h¬n. Du lÞch hµng kh«ng lµ mét<br /> cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng tù do. ViÖc minh chøng hoµn h¶o. Tr−íc kia, c¸c<br /> kinh doanh kh«ng ph¶i lóc nµo còng chuyÕn bay th−êng ®Æt ra nhiÒu quy<br /> ph¸t ®¹t: lu«n ph¶i t×m nh÷ng ph−¬ng ®Þnh vµ chØ dµnh cho ng−êi giµu. ViÖc<br /> thøc kh¸c nhau ®Ó tháa m·n nhu cÇu. b·i bá quy ®Þnh vµ sù c¹nh tranh ®· më<br /> Nhµ kinh tÕ häc Joseph Schumpeter ®· réng c¸c chuyÕn bay tíi víi ®¹i chóng.<br /> gäi kinh doanh lµ “sù ph¸ hñy cã tÝnh NÕu c¸c h·ng hµng kh«ng còng ®−îc<br /> s¸ng t¹o” - mét cuéc ®Êu tranh kh«ng h−ëng lîi th× viÖc më réng nµy kh«ng<br /> bao giê cã håi kÕt theo kiÓu häc thuyÕt ®¸ng ®Ó mong muèn. Nh−ng trªn thùc<br /> Darwin. Gièng nh− sù xuÊt hiÖn cña mét tÕ, nhê cã c¹nh tranh, lîi nhuËn tÝch lòy<br /> lo¹i ®éng vËt ¨n thÞt míi trong hÖ sinh cña ngµnh c«ng nghiÖp hµng kh«ng<br /> 50 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 7.2013<br /> <br /> <br /> trong toµn bé lÞch sö cña nã chØ xÊp xØ ta kh«ng ph¶i cã ®−îc bëi lßng nh©n tõ<br /> b»ng 0. Nh− vËy ë ®©y, tÊt c¶ lîi nhuËn cña ng−êi b¸n thÞt, ng−êi ñ r−îu bia,<br /> ®Òu r¬i vµo tay ng−êi tiªu dïng vµ hoÆc ng−êi lµm b¸nh mµ do sù t− lîi cña<br /> kh«ng cã g× dµnh cho “c¸c nhµ t− b¶n hä”. Tham lam lµ tÝnh xÊu khi nã ®−îc<br /> tham lam”, nh÷ng ng−êi ®· biÕn viÖc më nu«i d−ìng b»ng må h«i n−íc m¾t cña<br /> réng du lÞch hµng kh«ng gi¸ rÎ dµnh cho ng−êi kh¸c; nh−ng nh÷ng th−¬ng gia<br /> tÊt c¶ mäi ng−êi trë thµnh sù thËt. §©y nµy l¹i nu«i d−ìng ng−êi kh¸c, do ®ã<br /> chÝnh lµ sù bÊt c«ng trong nÒn kinh tÕ! khao kh¸t kiÕm lîi nhuËn cña hä lµ môc<br /> Mét dÉn chøng kh¸c ®ã lµ truyÒn ®Ých tèt ®Ñp, chø kh«ng hÒ xÊu xa. Mong<br /> h×nh. Khi t«i cßn nhá, chØ cã ba m¹ng muèn lµm giµu khiÕn hä cung cÊp c¸c<br /> l−íi truyÒn th«ng chñ ®¹o thèng trÞ ë mãn ¨n cho b÷a tèi cña b¹n vµ chÕ biÕn<br /> Mü. Sau ®ã, víi truyÒn h×nh c¸p vµ ®Çu chóng mét c¸ch ngon lµnh nhÊt cã thÓ<br /> thu kü thuËt sè, vÞ trÝ ®éc t«n cña c¸c ®Ó sao cho b¹n sÏ quay l¹i vµo ngµy mai.<br /> kªnh truyÒn th«ng kÓ trªn bÞ ph¸ vì, Tuy nhiªn, bªn c¹nh viÖc t«n vinh<br /> lµm ph¸t sinh ngµnh kinh doanh hoµn nh÷ng ng−êi c«ng nh©n, ng−êi thî kiÕm<br /> toµn míi: b¸n vµ cho thuª ®Çu kü thuËt tiÒn b»ng c¸ch s¶n xuÊt ra mét c¸i g× ®ã,<br /> sè. Nh−ng råi truyÒn h×nh c¸p vµ kü vÉn cßn nhiÒu lêi chØ trÝch dµnh cho c¸c<br /> thuËt sè l¹i bÞ th¸ch thøc bëi c«ng nghÖ th−¬ng nh©n, nh÷ng ng−êi kiÕm ®−îc<br /> Netflix, víi c¸ch thøc phôc vô kh¸ch nhiÒu tiÒn b»ng viÖc s¶n xuÊt ra rÊt<br /> hµng kiÓu kh¸c. Vµ hiÖn t¹i, thÞ tr−êng nhiÒu thø.<br /> cña Netflix cã thÓ sÏ bÞ Redbox nuèt Nh÷ng ng−êi phª ph¸n CNTB cho<br /> trän, víi ý t−ëng míi h¬n. TÊt c¶ qu¸ r»ng CNTB ®· khiÕn con ng−êi nu«i<br /> tr×nh nµy chÝnh lµ sù ph¸ hñy mang d−ìng tÝnh tham lam cña hä dùa trªn<br /> tÝnh s¸ng t¹o. må h«i n−íc m¾t cña ng−êi kh¸c vµ lµm<br /> Lîi nhuËn lµ s¶n xuÊt mÊt ®i nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc. Vµ theo<br /> hä, thÞ tr−êng tù do lµ n¬i diÔn ra cuéc<br /> Cã mét bµi b¸o ®· chª bai r»ng hÖ<br /> ®ua tranh cña lò ng−êi lõa ®¶o ®¸ng<br /> thèng ch¨m sãc y tÕ cña Mü “hiÖn nay”<br /> khinh bØ vµ chØ cã nh÷ng kÎ lõa ®¶o hÌn<br /> coi “viÖc kiÕm tiÒn” lµ nhiÖm vô c¬ b¶n<br /> h¹ míi giµnh chiÕn th¾ng trong cuéc<br /> cña nã. Qu¶ thËt, c¸c nh©n viªn ch¨m<br /> ®ua tranh ®ã. Nh−ng dï thuéc hÖ thèng<br /> sãc y tÕ còng cã nhu cÇu cÇn ph¶i kiÕm<br /> kinh tÕ nµo, th× mét sè ng−êi còng sÏ<br /> sèng - còng nh− nhµ b×nh luËn viÕt c¸c<br /> hµnh ®éng nh− nh÷ng kÎ lõa ®¶o mµ<br /> bµi phª b×nh ®Ó kiÕm kÕ sinh nhai. Nh−<br /> th«i... NÒn chÝnh trÞ d©n chñ còng Ðp<br /> vËy, b¹n nªn chi tr¶ cho nh÷ng g× nhËn<br /> buéc mäi ng−êi ®−a ra c¸c tháa hiÖp ®¹o<br /> ®−îc, vµ nh− vËy nh÷ng ng−êi cung cÊp<br /> ®øc, thËm chÝ lµ nãi dèi vµ lõa ®¶o, ®Ó<br /> hµng hãa hoÆc dÞch vô cã thÓ kiÕm ®−îc<br /> ®¹t ®−îc c¸c môc ®Ých cña hä - nh−ng<br /> lîi nhuËn.<br /> kh«ng cã bÊt kú lËp luËn nµo chèng l¹i<br /> ThuËt ng÷ “lîi nhuËn” th−êng bÞ nÒn d©n chñ. Mäi vÊn ®Ò ®Òu trë nªn tåi<br /> hiÓu theo nghÜa “tham lam”. Nh−ng tÖ h¬n khi kh«ng cã nÒn d©n chñ. T−¬ng<br /> theo lÏ th−êng, ai ch¼ng thÝch cã cµng tù, viÖc c¸c doanh nghiÖp ®«i khi lµm<br /> nhiÒu cµng tèt? C©u nãi næi tiÕng nhÊt nh÷ng ®iÒu xÊu còng kh«ng khiÕn<br /> cña Adam Smith ®ã lµ “Nh÷ng mãn CNTB trë nªn môc ruçng thËt sù. Còng<br /> ®−îc bµy biÖn trong b÷a tèi cña chóng nh− phÇn lín c¸c c«ng d©n kiÕm sèng<br /> Chñ nghÜa t− b¶n… 51<br /> <br /> mét c¸ch chÝnh ®¸ng, hÇu hÕt c¸c doanh céng t¸c nh»m ®¹t ®−îc nh÷ng môc tiªu<br /> nghiÖp t×m c¸ch t¹o ra lîi nhuËn kh«ng mong muèn. Vµ nÕu mong muèn cã mét<br /> ph¶i b»ng c¸ch bãc lét, mµ b»ng c¸ch x· héi kh«ng t−ëng, n¬i mäi ng−êi ®Òu<br /> phôc vô céng ®ång. §óng h¬n cÇn ph¶i bËn rén víi viÖc gióp ®ì ng−êi kh¸c, th×<br /> hiÓu: lÏ sinh tån cña mäi doanh nghiÖp h·y thö sèng trong mét x· héi cã thÞ<br /> kh«ng ®¬n thuÇn chØ lµ lîi nhuËn, mµ lµ tr−êng tù do, bëi v× ®ã lµ c¸ch thøc gióp<br /> kiÕm lîi b»ng c¸ch t¹o ra gi¸ trÞ cho c¸c thµnh viªn cña nã ®Òu ®−îc sung tóc<br /> kh¸ch hµng. - b»ng viÖc ®em ®Õn cho ng−êi kh¸c thø<br /> B¶n chÊt cña mét nÒn kinh tÕ thÞ gi¸ trÞ ®èi víi hä (hµng hãa, dÞch vô hay<br /> tr−êng tù do lµ trao ®æi. Nã kh«ng ph¶i søc lao ®éng).<br /> lµ trß ch¬i cã tæng sè b»ng 0: khi hai ThÞ tr−êng lµ Th©n d©n chñ<br /> ng−êi trao ®æi, mçi ng−êi sÏ ®¹t ®−îc<br /> ChiÒu kÝch ®¹o ®øc quan träng nhÊt<br /> ®iÒu mµ hä cho lµ cã gi¸ trÞ hoÆc thø hä<br /> cña kinh tÕ thÞ tr−êng tù do lµ ë chç, nã<br /> cÇn. Sù trao ®æi nµy lµm cho x· héi trë<br /> lµ, thùc sù tù do: nã liªn quan ®Õn<br /> nªn thÞnh v−îng h¬n. Trong nÒn kinh tÕ<br /> nh÷ng ng−êi t×m kiÕm sù ph¸t triÓn<br /> d¹ng nµy, b¹n thùc hiÖn c«ng viÖc mµ<br /> m¹nh mÏ theo c¸ch riªng cña hä. BÊt cø<br /> b¹n ®−îc ®µo t¹o tèt nhÊt vµ trao ®æi<br /> sù thay thÕ kh¸c cã tÝnh c−ìng chÕ, buéc<br /> nh÷ng g× cã ®Ó tháa m·n nh÷ng nhu cÇu<br /> cña b¹n trong ®iÒu kiÖn cho phÐp. HÖ mäi ng−êi ph¶i tõ bá nh÷ng g× c¸ nh©n<br /> thèng nµy thóc ®Èy sù ph©n chia lao hä phÊn ®Êu giµnh lÊy. §©y kh«ng ph¶i<br /> ®éng, sù chuyªn m«n hãa vµ còng lµm chØ lµ vÒ lîi Ých vËt chÊt tù th©n. Nh−<br /> cho tÊt c¶ chóng ta trë nªn giµu cã h¬n. Hegel gi¶i thÝch, sù tù do thùc sù cho<br /> Vµ nh− ®· chØ ra trong cuèn s¸ch cña phÐp chóng ta tháa m·n kh«ng chØ ®¬n<br /> Matt Ridley, “The Rational Optimist” thuÇn lµ nhu cÇu ®éng vËt cña chóng ta,<br /> (Ng−êi theo chñ nghÜa l¹c quan duy lý) mµ mong muèn s©u xa nhÊt cña chóng<br /> (2010), viÖc mua b¸n thóc ®Èy sù lan ta lµ phÈm gi¸ vµ gi¸ trÞ b¶n ng·.<br /> truyÒn c¸c t− t−ëng. Thùc tÕ, c¸c ho¹t H¬n thÕ n÷a, nh− t¹p chÝ Economist<br /> ®éng duy tr× nßi gièng gióp t¹o ra nhiÒu ®· ®Ò cËp vµo ngµy 16/1/2010 (tr.60),<br /> hÖ thèng ®a d¹ng, dÔ thÝch øng vµ −u “d©n chñ ch−a bao giê tr¶i qua ë c¸c<br /> viÖt h¬n - th−¬ng m¹i kinh tÕ còng quèc gia, vÒ c¬ b¶n, kh«ng cã nÒn kinh<br /> mang c¸c ý t−ëng t−¬ng ®ång víi viÖc tÕ thÞ tr−êng” bëi v× viÖc tËp trung vÒ<br /> t¸i s¶n xuÊt, duy tr× nßi gièng. Víi chÝnh trÞ vµ kinh tÕ cña c¸c n−íc nµy<br /> th−¬ng m¹i kinh tÕ, sÏ cã nhiÒu ý t−ëng “hót mÊt sù sèng” tõ sù ®a d¹ng cña c¸c<br /> tèt ®Ñp h¬n vµ thÕ giíi sÏ ngµy cµng trung t©m quyÒn lùc ®ang cïng tån t¹i<br /> giµu cã h¬n. trong nÒn kinh tÕ tù do. Nh÷ng ng−êi<br /> Ngoµi ra, mét ®Æc tÝnh cña kinh nµy tin r»ng, khi søc m¹nh thuéc vÒ sù<br /> doanh ®ã lµ coi träng hµnh vi ®¹o ®øc, hîp nhÊt th× ®ã lµ mét vÊn ®Ò cÇn suy<br /> bëi v× viÖc t¹o lËp ch÷ tÝn sÏ ®em l¹i lîi nghÜ hai lÇn vÒ viÖc s¸p nhËp nã víi<br /> Ých cho tÊt c¶ mäi ng−êi. Mét nÒn kinh quyÒn lùc v« biªn ®· ®−îc n¾m gi÷ bëi<br /> tÕ thÞ tr−êng tù do còng nu«i d−ìng c¸c chÝnh phñ. Cã ph¶i chóng ta muèn mét<br /> phÈm chÊt nh− tÝnh thËn träng, siªng x· héi mµ ë ®ã nhµ n−íc lµ tÊt c¶ - nhµ<br /> n¨ng, cã tÇm nh×n xa, ãc s¸ng t¹o. ThÞ n−íc cña chóng ta lµ ng−êi ch¨n cõu, vµ<br /> tr−êng tù do khuyÕn khÝch sù hîp t¸c vµ chóng ta lµ nh÷ng con cõu cña hä?<br /> 52 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 7.2013<br /> <br /> <br /> ThÞ tr−êng còng lµ d©n chñ trong sè c¸ nh©n Ýt kiÕm lîi nhuËn tõ sù mÊt<br /> c¸c hÖ qu¶ cña nã. C¸c phÇn th−ëng chñ m¸t cña ng−êi kh¸c, cø nh− lµ chØ cã<br /> yÕu kh«ng giµnh ®−îc nhê ®Æc quyÒn mét l−îng cña c¶i nhÊt ®Þnh trªn thÕ<br /> chÝnh trÞ hoÆc do cha truyÒn con nèi, mµ giíi, ng−êi giµu chiÕm phÇn nhiÒu h¬n,<br /> lµ tõ thiÖn chÝ cña ng−êi d©n víi phÇn vµ mçi ®ång ®« la n¾m bëi t− b¶n lµm<br /> tiÒn cho gi¸ trÞ nhËn ®−îc. Nh÷ng g× ®o cho ng−êi n«ng d©n nµo ®ã nghÌo thªm<br /> ®Õm ®−îc hÇu nh− kh«ng ph¶i lµ b¹n lµ mét ®« la. Nh−ng sù giµu cã lµ cã kh¶<br /> ai, mµ lµ nh÷ng g× b¹n lµm. §ã lµ chÝnh n¨ng lan táa. Vµ dÉu r»ng dÜ nhiªn, mét<br /> x¸c bëi v× thÞ tr−êng “d©n chñ th« tôc” sè ng−êi ®¹t ®−îc giµu cã theo c¸ch ¨n<br /> ®Õn nçi mµ tÇng líp trªn cña c¸nh T¶ b¸m, phÇn lín giµnh ®−îc bëi hiÖu suÊt,<br /> ghÐt nã ®Õn vËy, nh− Irving Kristol c¸i lµm t¨ng sù giµu cã chung cña tæng<br /> nhËn xÐt trong “Neoconservatism: The thÓ x· héi - kh«ng ph¶i chiÕm ®o¹t, mµ<br /> Autobiography of an Idea” (Chñ nghÜa lµ kiÕm ®−îc, th«ng qua viÖc lµm cho<br /> b¶o hé míi: TiÓu sö cña mét ý t−ëng) nh÷ng ng−êi kh¸c cã lîi h¬n, chø kh«ng<br /> tr.208 (1995). NÒn “D©n chñ th« tôc” chØ hÒ lµm cho hä tåi tÖ ®i. V× vËy, thËt lµ<br /> lµ nh÷ng g× Mü ®· ®−îc thiÕt lËp ®Ó ®¹t sai lÇm khi nghÜ r»ng sù giµu cã g©y ra<br /> ®−îc. C¸c x· héi tr−íc ®· ®−îc dùa trªn nghÌo ®ãi.<br /> tÇng líp quý téc do thõa h−ëng vµ/hoÆc Sù giµu cã ®−îc t¹o ra bëi nç lùc s¶n<br /> quyÒn uy chi phèi - kh«ng tèt cho nh÷ng xuÊt cña con ng−êi, nã kh«ng r¬i xuèng<br /> ng−êi b×nh th−êng tÝ nµo. N−íc Mü, kú diÖu nh− l−¬ng thùc tõ n¬i Thiªn<br /> thay v× ®ã, ®−îc tæ chøc xoay quanh §µng. V× vËy, chóng ta cÇn nh÷ng ng−êi<br /> th−¬ng m¹i tù do, ®iÒu mµ c¸c thµnh giµu. ChÝnh x¸c h¬n, chóng ta cÇn c¬ héi<br /> viªn s¸ng lËp n−íc Mü tin r»ng sÏ kh¬i ®Ó ®¹t ®−îc sù giµu cã, c¸i thóc ®Èy con<br /> dËy phiªn b¶n tèt ®Ñp h¬n cña loµi ng−êi ®Õn nh÷ng nç lùc ®Ó lµm cho tÊt c¶<br /> ng−êi, víi tÊt c¶ nh÷ng ®øc tÝnh næi tréi chóng ta tèt h¬n. Khi mäi ng−êi ®ang<br /> mµ t«i ®· ®Ò cËp - kû luËt tù gi¸c, siªng lµm viÖc ®Ó v−ît lªn tr−íc, ®ã chÝnh lµ cç<br /> n¨ng, s¸ng t¹o, ®Çy tham väng - víi viÖc m¸y khæng lå gióp hoµn thiÖn con ng−êi.<br /> thóc ®Èy ®i tíi c¸c lîi Ých chung. Vµ<br /> doanh nghiÖp tù do ®· kh«ng chØ lµm Mét cuèn s¸ch gÇn ®©y cña Gar<br /> nªn n−íc Mü thÞnh v−îng, mµ cßn ®Çy Alperovitz vµ Lew Daly, “Unjust<br /> søc sèng, x· héi ph¸t triÓn ®Õn thÕ. Deserts” (Nh÷ng sa m¹c bÊt c«ng) ph¶n<br /> b¸c r»ng, nguån gèc thùc sù cña sù giµu<br /> Sù giµu cã lµ tèt<br /> cã kh«ng ph¶i lµ c¸c c¸ nh©n, mµ chÝnh<br /> C¸o tr¹ng chÝnh vÒ c¸c trung t©m lµ x· héi. C¬ së h¹ tÇng, hÖ thèng gi¸o<br /> CNTB dùa trªn sù bÊt b×nh ®¼ng. dôc, vµ tÝch lòy kiÕn thøc, cung cÊp nÒn<br /> H·y ph©n ®Þnh râ vÊn ®Ò nµy. t¶ng cho viÖc t¹o ra sù giµu cã. Do vËy,<br /> NghÌo ®ãi lµ mét ®iÒu tåi tÖ. Sù giµu cã hä cho r»ng, tÊt c¶ mäi ng−êi xøng ®¸ng<br /> lµ ®èi lËp víi nghÌo ®ãi. Nh−ng mét sè h−ëng phÇn ngang b»ng nhau trong sù<br /> ng−êi tin r»ng sù giµu cã, b»ng c¸ch nµo giµu cã ®−îc t¹o ra.<br /> ®ã, g©y ra nghÌo ®ãi, vµ do ®ã sù giµu cã Sù thËt r»ng x· héi lµm nªn sù giµu<br /> lµ tåi tÖ. cã lµ kh¶ thi, vµ r»ng ®iÒu nµy biÖn<br /> §iÒu nµy ph¶n ¸nh mét kh¸i niÖm minh cho viÖc ®¸nh thuÕ ph©n biÖt víi<br /> "tæng b»ng kh«ng" cña CNTB, víi mét ng−êi giµu, mµ chóng ta ®· lµm (h¬n<br /> Chñ nghÜa t− b¶n… 53<br /> <br /> mét nöa doanh thu thuÕ thu nhËp cña H¬n n÷a, trong mét nÒn d©n chñ,<br /> Hoa Kú ®Õn tõ nguån thuÕ cña nhãm nh÷ng ng−êi giµu hoµn toµn phã mÆc<br /> 5% cña ng−êi ®ãng thuÕ, gÇn nh− 1/3 tõ vµo sè ®«ng qua ph¸p luËt ®−îc dÉn d¾t<br /> nhãm 1%. Nh−ng liÖu cã ph¶i, tÊt c¶ bëi cö tri. §ã lµ lý do t¹i sao nh÷ng<br /> mäi ng−êi xøng ®¸ng ®−îc h−ëng nh÷ng ng−êi giµu nép thuÕ thu nhËp kh«ng<br /> phÇn b»ng nhau bÊt chÊp c¸c kho¶n t−¬ng xøng.<br /> ®ãng gãp cña hä. §iÒu kh«ng c«ng b»ng<br /> Côm tõ “X· héi c«ng b»ng” lµ cã vÊn<br /> nµy lµm gi¶m gi¸ trÞ c¸c nç lùc c¸ nh©n.<br /> ®Ò bëi v× trong khi mét sè kiÓu nghÌo<br /> Vµ nÕu b¹n ®¶m b¶o cæ phÇn b»ng nhau<br /> ®ãi cã thÓ b¾t nguån tõ sù bÊt c«ng,<br /> bÊt kÓ b¹n lµm viÖc vÊt v¶ nh− thÕ nµo,<br /> nhiÒu khi chØ lµ bÊt h¹nh, vµ bëi vËy,<br /> t¹i sao lµm viÖc ch¨m chØ? §ã lµ sù sôp<br /> ®æ thùc sù cña chñ nghÜa céng s¶n. Giai n©ng ®ì ng−êi nghÌo kh«ng nªn chØ dùa<br /> cÊp v« s¶n th−êng nãi: “Chóng t«i gi¶ vê vµo ®æ lçi cho c¶nh ngé cña hä lªn<br /> lµm viÖc, vµ hä gi¶ vê tr¶ cho chóng t«i”. nh÷ng ng−êi giµu: nã, ®¬n gi¶n thay,<br /> chØ lµ nh©n ®¹o. Vµ c¸i gäi lµ c«ng b»ng<br /> §iÒu nµy còng ®−îc lËp luËn bëi Rob<br /> x· héi thay thÕ CNTB lµ g×? Mét sè<br /> Buitenweg trong “Human Rights,<br /> ng−êi trong lÜnh vùc nµy nãi chuyÖn (m¬<br /> Human Plights in a Global Village”<br /> hå) vÒ mét “x· héi chia sΔ, n¬i tÊt c¶<br /> (Nh©n quyÒn, c¶nh ngé con ng−êi trong<br /> chóng ta ch¨m sãc cho nhau. §ã lµ mét<br /> mét ng«i lµng toµn cÇu) (2007), r»ng tÊt<br /> ý t−ëng cao quý, nh−ng, mét lÇn n÷a,<br /> c¶ cña c¶i suy cho cïng xuÊt ph¸t tõ vò<br /> vÊn ®Ò lµ sÏ kh«ng thÓ cã qu¸ nhiÒu thø<br /> lùc, chi phèi, l¹m dông, v.v... Bëi thÕ,<br /> ®Ó chia sÎ nÕu con ng−êi kh«ng cã ®éng<br /> c«ng b»ng x· héi yªu cÇu ph¶i n¾m gi÷<br /> lùc ®Ó s¶n xuÊt nã bëi chÝnh triÓn väng<br /> vµ ph©n phèi l¹i sù giµu cã.<br /> tiÕn bé cña chÝnh hä.<br /> Ngay khi b¹n ®ang ®äc bµi nµy, sù<br /> giµu cã cña b¹n cã lÏ lµ thuéc nhãm Phe c¸nh T¶ lo l¾ng qu¸ nhiÒu vÒ<br /> phÇn tr¨m Ýt ái trªn toµn cÇu. B¹n nhËn ph©n phèi cña c¶i, vµ kh«ng lo l¾ng ®ñ<br /> ®−îc nã b»ng c¸ch xÐ to¹c ng−êi nghÌo? nhiÒu vÒ viÖc t¹o ra sù giµu cã ngay tõ<br /> HoÆc chñ yÕu b»ng c¸ch lµm nh÷ng ®iÒu lóc ®Çu. Hä muèn khui con ngçng ®Î<br /> tèt ®Ñp mµ tõ ®ã b¹n cã lîi nhuËn, hoÆc trøng vµng (vµ b¹n biÕt c©u chuyÖn ®ã<br /> ®−îc tr¶ l−¬ng xøng ®¸ng? Ph¶i thõa kÕt côc ra sao). Trong kÕt côc x· héi ®ã,<br /> nhËn r»ng, nh÷ng ng−êi giµu cã thÓ ng−êi nghÌo do ®ã sÏ cßn tåi tÖ h¬n lµ ë<br /> khai th¸c søc m¹nh cña hä ®Ó ®¹t ®−îc d−íi CNTB, n¬i Ýt nhÊt còng t¹o ra rÊt<br /> lîi thÕ qu¸ møc. SÏ lµ kh«ng thùc tÕ nÕu nhiÒu nguån lùc ®Ó gióp hä. Th¸ch thøc<br /> t−ëng t−îng ra mét m« h×nh x· héi, n¬i thùc sù cña ph©n phèi l¹i lµ lan táa<br /> mµ kh«ng ai cã ¶nh h−ëng th¸i qu¸. §ã kh«ng ph¶i lµ “kÕt qu¶” cña hiÖu suÊt,<br /> ch¾c ch¾n kh«ng ph¶i CNXH hay mµ chÝnh lµ hiÖu suÊt – nh»m t¹o ra c¸c<br /> CNCS. Tuy nhiªn, Ýt nhÊt lµ trong mét c¬ héi cho ng−êi d©n ph¸t triÓn thÞnh<br /> nÒn kinh tÕ tù do, søc m¹nh ®−îc h¹n v−îng h¬n th«ng qua nh÷ng nç lùc cña<br /> chÕ rÊt nhiÒu bëi sù c¹nh tranh. NÕu chÝnh hä. Vµ mäi ng−êi h¹nh phóc h¬n<br /> b¹n ®ang thu lîi nhuËn qu¸ møc, ai ®ã khi hä ®¹t ®−îc sù thÞnh v−îng cña<br /> sÏ t×m ra c¸ch ®Ó c¶n trë b¹n b»ng c¸ch chÝnh m×nh h¬n lµ khi nhËn cña ban<br /> cung cÊp mét gi¶i ph¸p tèt h¬n. ph¸t kh«ng do m×nh lµm ra.<br /> 54 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 7.2013<br /> <br /> <br /> Tù t¹o ra sù thÞnh v−îng thùc sù lµ khuyÕn khÝch ®Ó sö dông tèt nhÊt tµi<br /> nh÷ng g× CNTB ®· ®¹t ®−îc. Trong c¸c n¨ng cña m×nh. §ã lµ c¸ch chóng ta cã<br /> x· héi t− b¶n ph¸t triÓn, ®¹i ®a sè kiÕm ®−îc tÊt c¶ c¸c lîi Ých tèt nhÊt tõ c¸c gi¶i<br /> ®−îc møc sèng võa ®ñ, vµ thËm chÝ tiªu th−ëng ®i kÌm víi tÊm vÐ sè cuéc ®êi.<br /> chuÈn “nghÌo” cña chóng ta cÇn ph¶i Rawls lËp luËn r»ng, viÖc lùa chän<br /> ®−îc ®¸nh gi¸ lµ "giµu cã" trªn bÊt kú so mét x· héi tõ phÝa sau bøc mµn v« minh<br /> s¸nh toµn cÇu hoÆc ®¸nh gi¸ lÞch sö nµo. ngô ý r»ng bÊt kú khÕ −íc x· héi nµo<br /> Thµnh c«ng lµ thÝch ®¸ng còng ph¶i ®−îc qu©n b×nh, bëi v× kh«ng<br /> ai ®ång ý chÊp nhËn rñi ro mÊt m¸t tµi<br /> Mét nhµ triÕt häc theo chñ nghÜa s¶n cña m×nh. Tuy nhiªn, nhiÒu ng−êi<br /> qu©n b×nh hµng ®Çu lµ John Rawls, cã lý trÝ tù do chÊp nhËn nguy c¬ ®ãi<br /> trong cuèn “A Theory of Justice” (Mét lý nghÌo nÕu lµm nh− vËy cã nghÜa lµ kÕt<br /> thuyÕt T− ph¸p) (1972), ®· ®Æt ra nh÷ng qu¶ tæng thÓ tèt h¬n. T«i muèn lùa chän<br /> c©u hái vÒ lo¹i x· héi mµ b¹n muèn lùa cho x· héi n¬i mµ hÇu hÕt mäi ng−êi cã<br /> chän theo mét bøc mµn v« minh - cã c¬ héi lín nhÊt ®Ó ph¸t ®¹t. §iÒu ®ã cã<br /> nghÜa lµ, kh«ng hÒ biÕt lîi thÕ hay bÊt nghÜa lµ x· héi víi sù tù do lín nhÊt ®Ó<br /> lîi g× trong ®ã. Rawls ph¸t biÓu r»ng lîi gióp hoµn thiÖn mét c¸ thÓ bÊt kú,<br /> thÕ cña mét con ng−êi, vÒ c¬ b¶n lµ vËn kh«ng ph¶i lµ mét x· héi víi sù t«n<br /> may kh«ng xøng ®¸ng, cho nªn chØ ®−îc sïng b×nh ®¼ng mµ triÖt tiªu ®éng lùc<br /> dung thø chØ khi hÖ thèng liªn quan ®Õn s¶n xuÊt, lµm cho tÊt c¶ chóng ta trë<br /> lîi Ých Ýt lîi thÕ nhiÒu h¬n. nªn nghÌo.<br /> Trong thùc tÕ, thµnh c«ng trong Nh÷ng g× thùc sù quan träng lµ chÊt<br /> cuéc sèng ®−îc ®óc thµnh bëi c¶ hai l−îng sèng, chø kh«ng ph¶i liÖu cuéc<br /> (may m¾n vµ can tr−êng). NhiÒu ng−êi sèng ®ã cã ngang b»ng víi nh÷ng ng−êi<br /> sinh ra víi nh÷ng lîi thÕ may m¾n th× kh¸c. Lîi Ých x· héi tèt h¬n cã liªn quan<br /> hoang phÝ chóng, trong khi nhiÒu ng−êi ®Õn kÝch th−íc cña c¶ chiÕc b¸nh h¬n lµ<br /> sinh ra cã hoµn c¶nh khã kh¨n vÉn ph¸t kÝch th−íc cña nh÷ng l¸t b¸nh. CNTB<br /> ®¹t th«ng qua lµm viÖc ch¨m chØ, g©y më réng miÕng b¸nh, ®Ó ng−êi nghÌo cã<br /> dùng doanh nghiÖp vµ nç lùc. Tuy thÓ nhËn ®−îc nhiÒu h¬n mµ kh«ng ai<br /> nhiªn, cã nh÷ng phÈm chÊt c¸ nh©n Êy nhËn ®−îc Ýt h¬n. Vµ cã nhiÒu c«ng b»ng<br /> còng cã thÓ ®−îc coi lµ may m¾n, vµ ®ã h¬n, vÒ mÆt x· héi vµ kinh tÕ, trong mét<br /> lµ s©n ch¬i Rawls cÇn san b»ng. Mét x· héi thÞ tr−êng tù do, n¬i mµ ng−êi<br /> kh¸i niÖm tèt h¬n cho mét s©n ch¬i c«ng d©n ®−îc h−ëng lîi tõ c¸c kho¶n ®ãng<br /> b»ng kh«ng chØ lµ tÊt c¶ mäi ng−êi ®¹t gãp cña hä, h¬n lµ trong mét x· héi ®ang<br /> ®−îc sè ®iÓm t−¬ng tù, mµ cßn ¸p dông t×m kiÕm sù b×nh ®¼ng b»ng c¸ch t−íc<br /> c¸c quy t¾c t−¬ng tù cho tÊt c¶ mäi bá nh÷ng thµnh qu¶ ngät ngµo cña c¸c<br /> ng−êi. Cµo b»ng sè ®iÓm sÏ tr× kÐo cÇu thµnh viªn tham gia s¶n xuÊt. §©u lµ<br /> thñ m¹nh mÏ h¬n, nh−ng x· héi kh«ng ®¹o ®øc trong mét tËp hîp nh÷ng ng−êi<br /> ®¹t ®−îc b»ng c¸ch ®Ì bÑp nh÷ng ng−êi l¹m dông t¸i ph©n phèi nh÷ng g× ng−êi<br /> cã tµi n¨ng vµ cè g¾ng, hoÆc ph©n phèi kh¸c ®· giµnh ®−îc? Lµm thÕ nµo ý kiÕn<br /> l¹i nh÷ng thµnh qu¶ do hä phÊn ®Êu mµ cña hä vÒ nh÷ng g× cÊu thµnh c«ng b»ng<br /> cã. Thay vµo ®ã, chóng ta ®−îc phôc vô x· héi cã thÓ ®−îc x¸c nhËn mét c¸ch<br /> tèt nhÊt nÕu thùc sù c¸c c¸ nh©n ®−îc kh¸ch quan?<br /> Chñ nghÜa t− b¶n… 55<br /> <br /> Chñ nghÜa t− b¶n kh«ng thÓ tèt ®Ñp h¬n n÷a Chèng l¹i CNTB míi chÝnh lµ m©u<br /> CNTB th−êng ®−îc miªu t¶ nh− lµ thuÉn - ý t−ëng ®¹t ®−îc c«ng b»ng<br /> sù hy sinh mét sè ®Ó mang l¹i lîi Ých cho b»ng c¸ch lÊy ®i nh÷ng g× mäi ng−êi<br /> sè kh¸c, trong mét phÐp tÝnh vÞ lîi l¹nh ®· kiÕm ®−îc. Vµ r»ng ®iÒu nµy còng<br /> lïng. Kh«ng, cã hÖ thèng kinh tÕ nµo sÏ nu«i d−ìng sù nghÌo khæ h¬n lµ gi¶i<br /> m·i lµm viÖc cho lîi Ých cña tÊt c¶ mäi quyÕt nã.<br /> ng−êi. Nh−ng CNTB, Ýt nhÊt mang cho CNTB kh«ng ph¶i lµ hoµn h¶o.<br /> hÇu hÕt mäi ng−êi c¬ héi ®Ó ph¸t triÓn Kh«ng cã hÖ thèng kinh tÕ nµo l¹i ®¹t<br /> m¹nh, vµ kÕt qu¶ x· héi lµ ®¹t ®−îc ®−îc vµ sù t×m kiÕm kh«ng t−ëng ®· s¶n<br /> giµu cã nhÊt, thËm chÝ ®èi víi kÎ thua sinh ra c¸c con s«ng ®Çy m¸u vµ n−íc<br /> cuéc. m¾t. Nh−ng nÕu chóng ta chÊp nhËn sù<br /> Phe c¸nh T¶ nãi vÒ “NghÞch lý cña kh«ng hoµn h¶o cña con ng−êi, th×<br /> CNTB”, nh−ng m©u thuÉn duy nhÊt lµ ë chóng ta ph¶i thõa nhËn, mét nÒn kinh<br /> chç c¸ nh©n phÊn ®Êu ®Ó v−¬n lªn l¹i tÕ thÞ tr−êng tù do chØ tèt ®Ñp ®Õn hÕt<br /> phôc vô lîi Ých chung. møc nh− vËy th«i
<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> (tiÕp theo trang 62) ra, t¸c gi¶ ®−a ra nh÷ng kiÕn gi¶i cña<br /> Phan träng luËn. V¨n häc nhµ m×nh, nh−: V¨n häc nhµ tr−êng - CÇn cã<br /> tr−êng – Nh÷ng ®iÓm nh×n. H.: §¹i hiÓu biÕt thÊu ®¸o vµ ph−¬ng ph¸p tiÕp<br /> häc S− ph¹m, 2011, 363 tr., Vb 50511. cËn ®ång bé; C¸ch nh×n míi vÒ mét vÊn<br /> ®Ò then chèt cña ph−¬ng ph¸p d¹y häc<br /> Cuéc sèng hiÖn ®¹i ®ang ngµy cµng v¨n; Nhäc nh»n mu«n nçi s¸ch gi¸o<br /> ph¸t triÓn, ®êi sèng t©m lý mçi ng−êi khoa; B¹o lùc häc ®−êng - Nguån gèc<br /> chóng ta còng nh− thanh niªn, häc sinh hiÓm häa; Tõng b−íc v−¬n lªn trªn con<br /> kh«ng ngõng biÕn ®éng vµ biÕn ®æi. X· ®−êng khoa häc;...<br /> héi vµ nhµ tr−êng, gi¸o dôc vµ v¨n häc<br /> còng nh− v¨n häc nhµ tr−êng ®ang PhÇn II: Nh÷ng ®iÓm nh×n kh¸c,<br /> ®øng tr−íc nhiÒu thö th¸ch víi nh÷ng trÝch mét sè bµi viÕt ®¸ng chó ý trong vµ<br /> c©u hái nan gi¶i. Néi dung cuèn s¸ch lµ ngoµi n−íc cña mét sè nhµ v¨n, nhµ<br /> sù nèi tiÕp vµ ®µo s©u nh÷ng vÊn ®Ò ®· gi¸o tiªu biÓu, nh−: Bªn kia biªn giíi<br /> ®−îc t¸c gi¶ ®Æt ra trong c¸c c«ng tr×nh nhµ tr−êng (cña Tzvetan Todorov); H·y<br /> tr−íc ®ã, nh− x· héi - v¨n häc - nhµ tr¶ l¹i b¶n chÊt nghÖ thuËt kú diÖu cho<br /> tr−êng; v¨n häc nhµ tr−êng - nhËn diÖn bé m«n V¨n trong nhµ tr−êng (cña GS.<br /> - tiÕp cËn - ®æi míi. Chñ ®Ò xuyªn suèt NguyÔn §øc Nam); D¹y v¨n, häc v¨n,<br /> cña cuèn s¸ch lµ c¸ch nh×n, ph−¬ng thi v¨n cÇn thay ®æi triÖt ®Ó (cña<br /> ph¸p luËn tiÕp cËn khoa häc v¨n häc NguyÔn V¨n Long); Con ®−êng ®æi míi<br /> nhµ tr−êng vµ mét sè vÊn ®Ò v¨n hãa vµ c¨n b¶n ph−¬ng ph¸p d¹y - häc v¨n (cña<br /> gi¸o dôc,… S¸ch gåm hai phÇn. §ç V¨n Khang);....<br /> PhÇn I: T×m mét ®¸p sè chung, trªn<br /> c¬ së ph©n tÝch nh÷ng vÊn ®Ò ®ang ®Æt Kh¸nh v©n<br />