Chương 2: Giống và công tác giống

Chia sẻ: Võ Văn Thiệp Thiệp Hà | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:43

Thêm vào BST

Báo xấu

199
lượt xem 47
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Chương này nhằm cung cấp những thông tin cơ bản về các giống trâu bò nội và một số giống trâu bò ngoại được nuôi phổ biến trên thế giới. Đồng thời những nội dung cơ bản về công tác giống trong chăn nuôi trâu bò sẽ được trình bày.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Chương 2: Giống và công tác giống

Chương 2 GI NG VÀ CÔNG TÁC GI NG Chương này nh m cung c p nh ng thông tin cơ b n v các gi ng trâu bò n i và m t s gi ng trâu bò ngo i ñư c nuôi ph bi n trên Th gi i. ð ng th i nh ng n i dung cơ b n v công tác gi ng trong chăn nuôi trâu bò s ñư c trình bày; tuy nhiên, các phương pháp tính toàn chi ti t v các tham s liên quan ñ n ch n l c và nhân gi ng s không ñư c nh c l i vì sinh viên ñã ñư c h c. Cu i chương m t s v n ñ v phương hư ng công tác gi ng và các chương trình gi ng trâu bò c th Vi t Nam cũng s ñư c ñ c p t i. I. CÁC GI NG TRÂU BÒ N I 1.1. Trâu Vi t Nam Trâu Vi t Nam (hình 2.1) thu c nhóm trâu ñ m l y. V cơ b n trâu n i thu c v m t gi ng, nhưng tuỳ theo ñi u ki n nuôi dư ng c a t ng nơi mà trâu ñư c phân hoá thành hai lo i hình và quen ñư c g i theo t m vóc là trâu ng (to) và trâu gié (nh hơn). Tuy nhiên s phân bi t này cũng không có ranh gi i c th . Trâu có ngo i hình v m v . ð u hơi bé; trán và s ng mũi th ng, có con hơi võng; tai m c ngang, hay ve v y; s ng dài, d t, hình Hình 2.1: Trâu Vi t Nam cánh cung, hư ng v phía sau và hơi v nh lên trên. C con ñ c to tròn, con cái nh và h p, không có y m. U vai không có. Lưng th ng, mông xuôi, ng c n . ðuôi dài ñ n khoeo, t n cùng có chòm lông. ða s có lông da màu ñen xám; dư i h u và trư c c có khoang lông màu tr ng. Có m t s trâu (5-10%) có lông da màu tr ng (trâu b c). T m vóc trâu khá l n: kh i lư ng sơ sinh 28-30kg, trư ng thành 400-450 kg ñ i v i con cái, 450-500 kg ñ i v i con ñ c. T l th t x 48%. N u gi t th t s m ch t lư ng th t trâu non cũng g n v i th t bò. Kh năng sinh s n c a trâu nói chung kém. ð ng d c bi u hi n không rõ và mang tính mùa v . Thông thư ng trâu cái ñ 3 năm 2 l a. S c s n xu t s a th p, ch ñ cho con bú (500-700kg/5-7 tháng), nhưng t l m s a r t cao (9-12%). Trâu Vi t Nam có kh năng lao tác t t. S c kéo trung bình kho ng 600-800 N. Có kh năng làm vi c t t nh ng chân ñ t năng hay l y th t. Trâu ch u ñ ng kham kh r t t t, kh năng ch ng b nh t t cao, thích nghi t t ñư c v i khí h u nóng m. 1.2. Bò Vàng Vi t Nam Bò n i nư c ta (hình 2.2) ñư c phân b r ng và thư ng ñư c g i theo tên ñ a phương như bò Thanh Hoá, bò Ngh An, bò L ng Sơn, bò Phú Yên, v.v. M c dù có s khác nhau nh t ñ nh v m t vài ñ c ñi m màu lông và th vóc, nhưng chưa có cơ s nào ñ kh ng ñ nh ñó là Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 17
nh ng gi ng bò khác nhau, cho nên có th g i chung các lo i bò n i c a ta là bò Vàng Vi t Nam. Bò n i thư ng có s c lông màu vàng, vàng nh t ho c vàng cánh dán và không có thiên hư ng s n xu t rõ r t . Ngo i hình bò Vàng cân x ng. ð u con cái ñ u thanh, s ng ng n; con ñ c ñ u to, s ng dài chĩa v phía trư c; m ch máu và gân m t n i rõ. M t tinh, lanh l i. C con cái thanh, c con ñ c to; lông thư ng ñen. Y m kéo dài t h u ñ n xương c. Da có nhi u n p nhăn. U vai con ñ c cao, con cái không có. Lưng và hông th ng, hơi r ng. B p th t n nang. Mông hơi xuôi, h p và ng n. Ng c phát tri n t t, sâu nhưng hơi lép. B ng to, tròn nhưng không s . B n chân thanh, c ng cáp; 2 chân trư c th ng, 2 chân sau ñi thư ng ch m khoeo. Hình 2.2: Bò Vàng Vi t Nam Bò n i có như c ñi m là t m vóc nh . Kh i lư ng sơ sinh 14-15kg, lúc trư ng thành con cái n ng 160-200kg, con ñ c n ng 250- 280kg. Tu i ph i gi ng l n ñ u vào kho ng 20-24 tháng. T l ñ hàng năm kho ng 50-80%. Kh năng cho s a th p, kho ng 2kg/ngày trong th i gian 4-5 tháng (ch ñ cho con bú). Tuy nhiên, t l m s a r t cao (5-5,5%). Năng su t th t không cao, t l th t x 40-44%. S c kéo trung bình c a con cái 380-400 N, con ñ c 440-490N. S c kéo t i ña c a con cái 1000- 1500N, con ñ c 1200-1800N. Bò Vàng có kh năng làm vi c d o dai nh ng chân ñ t nh , có t c ñ ñi khá nhanh. Bò Vàng có ưu ñi m n i b t là ch u ñ ng kham kh t t, có kh năng ch ng b nh t t cao, thích nghi v i nhi u vùng khí h u trong nư c. 1.3. Bò Lai Sin Bò Lai Sin (hình 2.3) là k t qu t p giao gi a bò Red Sindhi ho c bò Sahiwal v i bò Vàng Vi t Nam. T l máu c a bò Lai Sin thay ñ i r t l n gi a các cá th và do ñó mà ngo i hình và s c s n xu t cũng thay ñ i tương ng. Ngo i hình c a bò Lai Sin trung gian gi a bò Sin và bò Vàng VN. ð u h p, trán g , tai to c p xu ng. R n và y m r t phát tri n: y m kéo dài t h u ñ n r n; nhi u n p nhăn. U vai n i rõ. Âm h có nhi u n p nhăn. Lưng ng n, ng c sâu, mông d c. B u vú khá phát tri n. ðuôi dài, chót ñuôi Hình 2.3: Bò Lai Sin thư ng không có xương. Màu lông thư ng là vàng ho c s m, m t s ít con có vá tr ng. Th vóc l n hơn bò Vàng: kh i lư ng sơ sinh 17-19kg, trư ng thành 250-350kg ñ i v i con cái, 400-450 kg ñ i v i con ñ c. Có th ph i gi ng l n ñ u lúc 18-24 tháng tu i. Kho ng cách lúa ñ kho ng 15 tháng. Năng su t s a kho ng 1200-1400kg/240-270ngày, m s a: 5- 5,5%. Có th dùng làm n n ñ lai v i bò s a t o ra các con lai cho s a t t. T l th t x 48- 49% (bò thi n). Có th dùng làm n n ñ lai v i bò ñ c chuyên d ng th t thành bò lai hư ng Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 18
th t. Bò này có kh năng cày kéo t t: s c kéo trung bình 560-600N, t i ña: cái 1300-2500N, ñ c 2000-3000N. Bò lai Sin ch u ñ ng kham kh t t, kh năng ch ng b nh t t cao, thích nghi t t ñư c v i khí h u nóng m. II. M T S GI NG TRÂU BÒ PH BI N C A TH GI I 2.1. Các gi ng bò kiêm d ng a. Bò Sin (Red Sindhi) Bò Sin (hình 2.4) là m t gi ng bò có ngu n g c t vùng Sindhi (Pakistan). Vùng này có nhi t ñ r t cao v mùa hè, ban ngaỳ có th lên t i 40-50oC. Bò Sin là m t gi ng bò kiêm d ng s a-th t-lao tác, thư ng ñư c nuôi theo phương th c chăn th t do. Bò có màu lông d cánh dán hay nâu th m. Bò này có thân hình ng n, chân cao, mình lép, tai to và rũ xu ng, có y m và n p g p da dư i r n r t phát tri n. ðây là m t ñ c ñi m t t giúp bò này thích nghi v i ñi u ki n khí h u nóng nh tăng t di n to nhi t. Bò ñ c có u vai r t cao, ñ u to, trán g , r ng, s ng ng n, c ng n, v m v , ng c sâu nhưng không n . Bò cái có ñ u và c nh hơn, ph n sau phát tri n hơn ph n trư c, vú phát tri n, núm vú to, dài, tĩnh m ch n i rõ. ð c bi t, da âm h có r t nhi u n p nhăn. Hình 2.4: Bò Sin (Red Sindhi) Khi trư ng thành bò ñ c có kh i lư ng 450-500kg, bò cái 350-380kg. S n lư ng s a trung bình kho ng 1400-2100kg/chu kỳ 270-290 ngày.T l m s a 5-5,5%. Vào năm 1923 bò Sin ñã ñư c nh p vào Vi t Nam (80 con). Trong th i gian 1985-1987 nh p ti p 179 con, trong ñó có 30 con ñ c t Pakistan. S bò này ñư c nuôi nông trư ng H u ngh Vi t Nam-Mông C và Trung tâm tinh ñông l nh Moncada (Ba Vì, Hà Tây) ñ tham gia chương trình Sin hoá ñàn bò Vàng Vi t Nam nh m t o ra ñàn bò Lai Sin làm n n cho vi c gây t o bò s a và bò th t ti p theo. b. Bò Sahiwal Bò Sahiwal (hình 2.5) là gi ng bò u c a Pakistan. Bò này cũng ñư c nuôi nhi u t i các vùng Punjab, Biha, Una Pradesh c a n ð . Bò có màu lông ñ vàng hay vàng th m. K t c u ngo i hình tương t như bò Red Sindhi nhưng b u vú phát tri n hơn. Khi trư ng thành, bò cái có kh i lư ng 360-380kg, bò ñ c 470- 500kg. S n lư ng s a kho ng 2100-2300kg/ chu kỳ 9 tháng. T l m s a 5-5,5%. Cũng gi ng như bò Red Sindhi, bò Sahiwal ñư c nhi u nư c nhi t ñ i dùng ñ c i t o các Hình 2.5: Bò Sahiwal Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 19
gi ng bò ñ a phương ho c lai v i các gi ng bò chuyên d ng s a ñ t o bò s a nhi t ñ i. Năm 1987 Vi t Nam ñã nh p 21 bò Sahiwal trong ñó có 5 bò ñ c gi ng t Pakistan v nuôi t i Trung tâm tinh ñông l nh Moncada và Nông trư ng bò gi ng mi n Trung (Ninh Hoà, Khánh Hoà) ñ tham gia c i ti n ñàn bò n i. c. Bò nâu Thu Sĩ (Brown Swiss) Bò nâu Thu Sĩ (hình 2.6) ñư c t o thành vùng núi Anpơ c a Thu Sĩ do nhân thu n t bò ñ a phương theo hư ng kiêm d ng s a-th t. Gi ng bò này có tính b o th di truy n cao v ngo i hình và s c s n xu t s a. Bò nâu Thu Sĩ có màu nâu, m t s ít màu sáng ñ m hay nâu xám. ð u ng n, trán dài và r ng, m m r ng, s ng ng n, cong, g c s ng tr ng. Thân hình dài, ng c n , sâu, r ng, sư n b ng thon. B n chân ch c ch n kho m nh, tư th v ng vàng, móng ñen. ðây là gi ng bò có t m vóc l n, có kh năng tăng tr ng nhanh, ph m ch t th t ngon. Th tr ng lúc sơ sinh kho ng 31-37kg, kh i lư ng trư ng thành c a bò cái 650-700kg, bò ñ c 800-950. T l th t x 59-60%. Năng su t s a bình quân 3500- Hình 2.6: Bò Nâu Thu Sĩ 4000kg/chu kỳ, t l m s a 3,5-4%. Bò nâu Thu Sĩ có kh năng thích nghi v i vùng núi cao. Năm 1972 nư c ta ñã nh p gi ng bò này t Cu Ba (49 bò ñ c gi ng) v nuôi t i Trung tâm Môncaña ñ s n xu t tinh ñông l nh ph c v công tác c i t o ñàn bò Vàng theo hư ng cho s a và cho th t. Qua theo dõi cho th y bò này có s c ch u ñ ng, ch ng ñ b nh, ch u nóng khá hơn bò Holstein. Tuy nhiên con lai không cho s a b ng con lai v i bò Holstein và kh năng cho th t không b ng con lai c a các gi ng chuyên d ng th t. d. Bò Simental Bò Simental (hình 2.7) là gi ng bò kiêm d ng th t-s a ñư c hình thành t th k th 18 vùng Golstand c a Thu S và hi n nay ñư c nuôi nhi u nư c khác nhau. Bò có màu lông ñ nâu vá tr ng, lông ñ u thư ng có màu tr ng. Ng c sâu, r ng. B xương ch c ch n. Cơ phát tri n t t. Khi trư ng thành bò ñ c có kh i lư ng 1000kg, bò cái 750kg. Nuôi dư ng t t bê ñ c n ng 517kg, bê cái 360kg lúc 1 năm tu i. Bê 6-12 tháng tu i cho tăng tr ng 1200-1350g/ngày. Nuôi dư ng t t bê ñ c gi t th t lúc 14-16 tháng tu i có t l th t x 66%. Hình 2.7: Bò Simental Bò Simental có th khai thác s a. n u ch n l c và nuôi dư ng t t có th cho 3500-4000 kg s a/chu kỳ 300 ngày. T l m s a 3,9-4%. Bò Simental thích nghi v i khí h u ôn ñ i. G n ñây Vi t Nam cũng có nh p tinh ñông l nh gi ng bò này vào cho lai v i bò cái Lai Sin ñ thăm dò kh năng cho th t c a con lai. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 20
2.2. Các gi ng bò s a a. Bò Holstein Friesian Bò Holstein Friesian (HF), nư c ta thư ng ñư c g i là bò s a Hà Lan (hình 2.8), là gi ng bò chuyên s a n i ti ng th gi i ñư c t o ra t th k th XIV t nh Fulixon c a Hà Lan, là nơi có khí h u ôn hoà, mùa hè kéo dài và ñ ng c r t phát tri n. Bò HF không ng ng ñư c c i thi n v ph m ch t, năng su t và hi n nay ñư c phân b r ng rãi trên toàn th gi i nh có kh năng cho s a cao và c i t o các gi ng bò khác theo hư ng s a r t t t. Cũng chính vì v y mà các nư c thư ng dùng bò HF thu n ñ lai t o v i bò ñ a phương t o ra gi ng bò s a lang tr ng ñen c a nư c mình và mang nh ng tên khác nhau Bò HF có 3 ñ ng màu lông chính là lang tr ng ñen (chi m ưu th ), lang tr ng ñ (ít), và toàn thân ñen riêng ñ nh trán và chót ñuôi tr ng. Các ñi m tr ng ñ c trưng là ñi m tr ng trán, vai có v t tr ng kéo xu ng b ng, 4 chân và chót ñuôi tr ng. V hình dáng, bò HF có th n d ng hình nêm ñ c trưng c a bò s a. ð u con cái dài, nh , thanh; ñ u con ñ c thô. S ng nh , ng n, ch a v phía trư c. Trán ph ng ho c hơi lõm. C thanh, dài v a ph i, không có y m. Vai-lưng-hông-mông th ng hàng. B n chân th ng, ñ p, hai chân sau doãng. B u vú r t phát tri n; tĩnh m ch vú ngo n ngoèo, n i rõ. T m vóc bò HF khá l n: kh i lư ng sơ sinh kho ng 35-45 kg, trư ng thành 450- 750kg/cái, 750-1100kg/ñ c. Bò này thành th c s m, có th ph i gi ng lúc 15-20 tháng tu i. Kho ng cách l a ñ kho ng 12-13 tháng. Năng su t s a trung bình kho ng 5000-8000 kg/chu kỳ (10 tháng), t l m s a th p, bình quân 3,3-3,6 %. Năng su t s a bi n ñ ng nhi u tuỳ theo ñi u ki n nuôi dư ng và th i ti t khía h u, cũng như k t qu ch n l c c a t ng nư c. Bò HF ch u nóng và ch u ñ ng kham kh kém, d c m nhi m b nh t t, ñ c bi t là các b nh ký sinh trùng ñư ng máu và b nh s n khoa. Bò HF ch nuôi thu n t t nh ng n i có khí h u mát m , nhi t ñ bình quân năm dư i 21oC. Nh m phát tri n ngành chăn nuôi bò s a, nư c ta ñã nh p nhi u bò HF t m t s nư c như Cu Ba, Australia, M … nh m c m c ñích nhân thu n và lai t o. k t qu chăn nuôi cho thây gi ng bò này có th thích nghi ñư c t i m t s vùng cao nguyên mát m như M c Châu, Lâm ð ng. b. Bò Jersey Bò Jersey (hình 2.9) là gi ng bò s a c a Anh, ñư c t o ra t g n ba trăm năm trư c trên ñ o Jersey là nơi có khí h u ôn hoà, ñ ng c phát tri n t t quanh năm thích h p cho chăn nuôi bò chăn th . Nó là k t qu t p giao gi a gi ng bò Bretagne (Pháp) v i bò ñ a phương, v sau có thêm máu bò Normandie (Pháp). T năm 1970 nó ñã tr thành gi ng bò s a n i ti ng Th gi i. Bò có màu vàng sáng ho c s m. Có nh ng con có ñ m tr ng b ng, chân và ñ u. Bò có k t Hình 4.9: Bò Jersey c u ngo i hình ñ p, ñ c thù c a bò hư ng s a. ð u nh , m t cong, m t l i, c thành dài và có y m khá phát tri n. Vai cao và dài. Ng c sâu, xương sư n dài. Lưng dài, r ng. Mông dài, r ng và ph ng. B ng to, tròn. B n chân m nh, Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 21
kho ng cách gi a hai chân r ng. ðuôi nh . B u vú phát tri n t t c phía trư c và phía sau, tĩnh m ch vú to và dài. T m vóc c a bò Jersey tương ñ i bé: kh i lư ng sơ sinh 25-30kg, kh i lư ng trư ng thành c a bò cái là 300-400kg, c a bò ñ c 450-550kg. Năng su t s a bình quân ñ t 3000-5000kg/chu kỳ 305 ngày. ð c bi t bò Jersey có t m s a r t cao (4,5-5,5%), m s a màu vàng, h t to thích h p cho vi c ch bi n bơ. Vì th bò này thư ng ñư c dùng ñ lai c i t o nh ng gi ng bò s a có t l m s a th p. Bò Jersey thành th c s m, 16-18 tháng tu i có th ph i gi ng l n ñ u, có kh năng ñ 1 năm 1 l a. Bò ñ c gi ng phát tri n t t có th l y tinh lúc 12 tháng tu i. Do bò Jersey do có t m vóc bé (nhu c u duy trì th p) l i có y m (th i nhi t t t) nên có th có kh năng ch u nóng khá t t nên nhi u nư c ñã dùng bò Jersey lai v i bò ñ a phương nh m t o ra bò lai hư ng s a thích nghi v i khí h u nhi t ñ i. Tuy nhiên, cũng như bò HF, trong ñi u ki n nhi t ñ i năng su t s a c a bò Jersey nuôi thu n cũng b gi m sút rõ r t. Vi t Nam ñã nh p tinh ñông l nh bò Jersey ñ lai v i bò cái Lai Sin (LS), bò Vàng và bò cái lai F1, F2 (HF X LS). Tuy nhiên do năng su t s a c a con lai kém so v i bò lai v i bò Holstein, hơn n a do màu lông không h p v i th hi u c a ngư i nuôi. G n ñây bò Jersey cũng ñư c nh p vào ñ nuôi thu n ch ng. Tuy nhiên ñ n nay chưa có ñ k t qu ñ k t lu n v kh năng nuôi thích nghi lo i bò này Vi t Nam. 2.3. Các gi ng bò th t a. Bò Brahman Bò Brahman (hình 2.10) là gi ng bò th t nhi t ñ i ñư c t o ra M b ng cách lai 4 gi ng bò Zebu v i nhau. Bò Brahman có màu lông tr ng gio ho c ñ . Khi trư ng thành bò ñ c n ng kho ng 680-900kg, bò cái n ng 450-630kg. Lúc 1 năm tu i con ñ c năng kho ng 375kg, con cái n ng 260kg. Tăng tr ng c a bê ñ c t 6-12 tháng tu i kho ng 900-1000g/ngày. T l th t x kho ng 52-58%. Vi t Nam ñã nh p bò Brahman t Hình 2.10: Bò Brahman Australia ñ nhân thu n và cho lai v i bò cái Lai Sin ñ t o con lai hư ng th t. b. Bò Drought Master Bò Drought Master (hình 2.11) là m t gi ng bò th t nhi t ñ i ñư c t o ra Australia b ng cách lai gi a bò Shorthorn v i bò Brahman. Bò có màu lông ñ . Lúc trư ng thành bò ñ c n ng 820-1000kg, bò cái n ng 550-680kg. Lúc 1 năm tu i con ñ c n ng 450kg, con cái n ng 325kg. Bê ñ c 6-12 tháng tu i ñư c nuôi dư ng t t cho tăng tr ng 1000- Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 22 Hình 2.11: Bò Drought Master
1200g/ngày và cho t l th t x 55-60% khi gi t th t lúc 14-16 tháng tu i. Vi t Nam ñã nh p bò Drought Master t Australia ñ nhân thu n và cho lai v i bò cái n n Lai Sin nh m t o con lai hư ng th t. c. Bò Hereford Bò Hereford (hình 2.12) là m t gi ng bò th t c a Anh, ñư c t o ra t th k th 18 ñ o Hereford b ng phương pháp nhân gi ng thu n ch ng, ch n l c và tăng cư ng dinh dư ng. Hi n này gi ng bò này ñư c nuôi r ng rãi nhi u nư c trên Th gi i. Gi ng bò này có ngo i hình tiêu bi u c a bò chuyên d ng hư ng th t. ð u không to nhưng r ng. C ng n và r ng. Ng c sâu và r ng, lưng dài và r ng. Cơ b p r t phát tri n. Chân th p. Da dày Hình 2.12: Bò Hereford hơi thô. B xương v ng ch c. Bò Hereford có màu lông ñ , riêng ñ u, ng c, ph n dư i b ng, b n chân và ñuôi có ñ m tr ng. Bò cái trư ng thành n ng 750-800kg, bò ñ c 1000-1200kg. N u nuôi dư ng t t bê ñ c 1 năm tu i n ng 520kg, bê cái 364kg. Bê 6-12 tháng tu i tăng tr ng 1300-1500g/ngày. T l th t x lúc 14-16 tháng tu i ñ t 67-68%. Ch t lư ng th t t t, th t ngon, m m, thư ng có l p m k gi a l p cơ b p. Vi t Nam ñã nh p tinh ñông l nh bò gi ng Hereford cho lai v i bò cái Lai Sin ñ thăm dò kh năng cho th t c a con lai. d. Bò Charolais Bò Charolais (hình 2.13) là gi ng bò chuyên d ng th t c a Pháp, ñư c hình thành vùng Charolais. Bò có s c lông màu tr ng ánh kem. Ngo i hình phát tri n cân ñ i. Thân r ng, mình dày, mông không d c. ðùi phát tri n. Khi trư ng thành bò ñ c có kh i lư ng 1000- 1400kg, bò cái 700-900kg. N u nuôi t t, lúc 12 tháng tu i bê ñ c ñ t 450-540kg, bê cái 380kg. Trong giai ño n 6-12 tháng tu i bê có th tăng tr ng 1450-1550g/ngày. Gi t th t lúc 14-16 tháng Hình 2.13: Bò Charolais tu i, t l th t x 65-69%. Bò Charolais ñư c nuôi nhi u nư c, không ch ñ nhân thu n mà còn ñ lai t o v i các gi ng bò th t khác nh m tăng kh năng cho th t. Nư c ta cũng ñã nh p bò gi ng và tinh ñông l nh bò Charolais ñ cho lai v i bò cái Lai Sin nh m t o bò lai hư ng th t. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 23
e. Bò Lymousin Bò Lymousin (hình 2.14) là gi ng bò chuyên d ng th t c a Pháp. Bò có s c lông màu ñ s m. Khi trư ng thành bò ñ c có kh i lư ng 1000- 1300kg, bò cái 650-800kg. N u nuôi dư ng t t bê ñ c 12 tháng tu i n ng 500kg, bê cái 350kg. Bê 6-12 tháng tu i tăng tr ng 1300-1400g/ngày. Bê ñ c nuôi t t gi t th t lúc 14-16 tháng tu i cho t l th t x 68- 71%. Hình 1.14: Bò Lymousin f. Bò B. B. B. (Blanc-Bleu-Belge) Bò B.B.B. (hình 2.15) là gi ng bò chuyên d ng th t c a B . Màu lông ch y u là màu tr ng, xanh l m ñ m, tr ng l m ñ m. Bò có cơ b p r t phát tri n. Khi trư ng thành bò ñ c có kh i lư ng 1100- 1200kg, bò cái 710-720kg. N u nuôi dương t t bê 1 năm tu i bê ñ c n ng trung bình 480kg, bê cái 370- 380kg. Bê 6-12 tháng tu i có tăng tr ng bình quân 1300g/ngày. Bê ñ c nuôi dư ng t t gi t th t lúc 14- Hình 2.15: Bò Blanc-Bleu-Belge 16 tháng tu i cho t l th t x 66%. g. Bò Aberdine Angus Bò Arberdin Angus (hình 2.16) là gi ng bò chuyên d ng th t ñư c t o ra vùng ñông b c Scotland. Bò có màu lông ñen ho c ñ s m. Có th có ñ m tr ng dư i b ng, b u vú, bao tinh hoàn. Bò không có s ng, chân th p. Thân hình v m v , ñ c trưng cho bò hư ng th t. Khi trư ng thành kh i lư ng bò ñ c 1000- 1300kg, bò cái 650-800kg. Nuôi dư ng t t b ñ c n ng trung bình 540kg, bê cái 380kg lúc 1 năm tu i. Bê 6-12 tháng tu i có tăng trong 1300-1400g/ngày. Hình 2.16: Bò Aberdine Angus Bê ñ c nuôi t t gi t th t lúc 14-16 tháng tu i có t l th t x 68-69%. i. Bò Santa Gertrudis Bò Santa Gertrudis (hình 2.17) là gi ng bò chuyên d ng th t ñư c t o ra vùng Santa Gertrudis thu c bang Taxas c a M là nơi có khí h u khác nghi t, nóng và khô (nhi t ñ i). Bò ñư c t o ra do lai gi a bò Shorthorn và bò Brahman v i t l máu bò Brahman 3/8 và bò Shorthorn 5/8. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 24
Bò có màu lông ñ s m. K t c u ngo i hình v ng ch c. Ng c sâu, có y m to, dày, nhi u n p g p. Lưng th ng, ph ng. Da m ng, lông m n. Khi trư ng thành bò ñ c có kh i lư ng 850- 900kg, bò cái 630-720kg. Nuôi t t bê ñ c 12 tháng tu i n ng 480kg, bê cái 335kg. Bê 6-12 tháng tu i cho tăng tr ng 1000-1300kg. Nuôi chăn th trên ñ ng c bê ñ c 1 năm tu i n ng 300-350kg. Bê ñ c nuôi nh t gi t th t lúc 14-16 tháng tu i cho t l th t x 55-60%. Hình 1.17: Bò Santa Gertrudis 2.4. Gi ng trâu Mura Trâu Mura (hình 2.18) có ngu n g c t Ân ð , b t ñ u ñư c nh p vào nư c ta t nh ng năm 1960. Trâu Mura có ñ c ñi m chung là toàn thân ñen tuy n, thân hình nêm. Con cái trư c h p sau r ng, con ñ c ngư c l i nhưng mông v n r ng, thân r ng và th ng. ð u thanh, c dài. S ng cu n kèn như s ng c u. Trán và ñuôi thư ng có ñ m tr ng. Trán g . M t con cái l i. Mũi r ng, hai l mũi cách xa nhau. Tai to, m ng, thư ng r xu ng. Hình 2.18: Trâu Mura U vai không phát tri n l m. Mông n . B n chân ng n, to, b p n i rõ. B u vú r t phát tri n, t nh m ch vú ngo n ngoèo và n i rõ. Nói chung th vóc tr i hơn trâu Vi t Nam. Kh i lư ng sơ sinh kho ng 35-40kg, trư ng thành kho ng 500-600kg ñ i v i con cái và 700-750 kg ñ i v i con ñ c. T l th t x kho ng 48-52%. Kh năng sinh s n: tu i ñ l a ñ u kho ng 44 tháng, kho ng cách l a ñ kho ng 15-16 tháng, chu kỳ ñ ng d c 22-28 ngày, th i gian ñ ng h n 18-36 gi , th i gian mang thai 301- 315 ngày. S n lư ng s a trung bình kho ng 1400-2000kg/chu kỳ. T l m s a cao (7%). Trâu Mura có kh năng thích nghi v i ñi u ki n khí h u nhi u vùng c a nư c ta. Trâu thích ñ m t m. Trâu này không thích nghi v i cày kéo. III. ðÁNH GIÁ VÀ CH N L C TRÂU BÒ LÀM GI NG 3.1. Các tính tr ng ch n l c cơ b n c a trâu bò Các tính tr ng c a trâu bò không ph i có giá tr như nhau. Tuỳ theo m c ñích ch n gi ng ngư i ta mong mu n con gi ng có ñư c m t s tính tr ng ñ t ñư c nh ng yêu c u nh t ñ nh. Các tính tr ng cơ b n c a trâu bò thư ng ñư c quan tâm là: - ð i v i trâu bò s a: s n lư ng s a, hàm lư ng m , protein và v t ch t khô trong s a, th tr ng, kích thư c và hình d ng b u vú, h s n ñ nh c a chu kỳ s a, t c ñ th i s a, hi u qu s d ng th c ăn, kh năng sinh s n, th i gian s d ng, kh năng kháng b nh, các ñ c trưng cơ b n v ngo i hình th ch t, v.v. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 25
- ð i v i trâu bò th t: th tr ng, t l th t x , tăng tr ng hàng ngày, kh i lư ng mô cơ, các ch tiêu v ch t lư ng th t (thành ph n hoá h c,nhi t năng, t l cơ, m , xương, mô liên k t trong thân th t). Bên c nh ñó các ch tiêu v sinh s n, tính d ñ , t p tính nuôi con và s c s n xu t s a cũng có ý nghĩa quan tr ng. Trong th c t vi c ch n l c v i t t c các tính tr ng như v y không th th c hi n ñư c. Trong ñàn gia súc khó mà tìm ñư c m t cá th nào tho mãn ñư c yêu c u c a nhà ch n gi ng v t t c các tính tr ng. Vì v y s lư ng các tính tr ng ñưa vào ch n l c s có nh hư ng l n ñ n k t qu ch n l c. S lư ng tính tr ng s d ng khi ch n l c càng nhi u thì hi u ng ch n l c ñ i v i t ng tính tr ng riêng bi t càng th p. Ngư c l i, ch n l c theo m t tính tr ng thì có th thu ñư c k t qu t t v tính tr ng ñó trong m t th i gian ng n. Như v y khi s lư ng các tính tr ng ñư c s d ng càng nhi u thì vi c ch n l c theo t ng tính tr ng riêng càng ph c t p và khó khăn. Cho nên v lý thuy t và th c hành ch n gi ng trâu bò c n ph i bi t ñư c m c ñ tương quan di truy n gi a các tính tr ng ñ có th xác ñ nh ñư c nh hư ng c a vi c ch n l c tính tr ng này có nh hư ng như th nào ñ n s thay ñ i c a tính tr ng khác. Hơn n a, c n quan tâm ñ n giá tr kinh t c a tong tính tr ng c n ch n l c. ð gi i quy t m i tương quan gi a các tính tr ng c n ch n l c, khi c n ch n l c nhi u tính tr ng có th ti n hành theo m t s phương pháp như sau: - Ch n l c l n lư t theo t ng tính tr ng: Trong m t vài th h ch ch n l c trên m t tính tr ng (ví d s n lư ng s a), ñ n khi ñ t ñư c m c ñ d ñ nh thì chuy n sang ch n l c theo tính tr ng khác. - Ch n l c theo m c không ph thu c: Xác ñ nh yêu c u t i thi u cho m i tính tr ng và ti n hành ch n l c ñ ng th i trên t t c các tính tr ng c n ch n l c. Nh ng con có các ch tiêu vư t các giá tr t i thi u ñó thì ñư c ch n l c. - Ch n l c theo dòng: Ch n l c theo nh ng tính tr ng riêng nh ng nhóm gia súc khác nhau nh m t o ra nh ng dòng có s phát tri n t t nh t c a t ng tính tr ng, sau ñó b ng cách lai chéo dòng nh m thu ñư c nh ng cá th ph i h p ñư c nh ng ñ c ñi m mong mu n t các dòng xu t phát ñ ch n l c làm gi ng. - Ch n l c ph i h p các tính tr ng có b sung: Ch n l c ñ ng th i theo t t c các tính tr ng c n thi t. Trong m i th h ch n làm gi ng nh ng con ph i h p ñư c toàn b hay ña s nh ng tính tr ng mong mu n, còn b sung nh ng thi u sót b ng cách cho giao ph i nh ng cá th t t nh t v i nh ng con có các ch t lư ng c n thi t. - Ch n l c theo ch s ch n l c ña tính tr ng: ðánh giá t ng h p các tính tr ng c n ch n l c thành m t ch tiêu t ng h p (ch s ). Ch s này ñư c xây d ng trên cơ s tính toán m c ñ bi u hi n c a tính tr ng (theo năng su t hay giá tr gi ng ư c tính), t m quan tr ng kinh t c a m i tính tr ng cũng như kh năng di truy n và m i tương quan di truy n gi a các tính tr ng v i nhau. Nh c l i (sinh viên ñã ñư c h c), m u có tính ch t nguyên t c c a ch s ch n l c có th ñư c bi u di n như sau: n n I = ∑bi (xi - xi) hay I = ∑bi EBVi i i Trong ñó: (xi - xi) là chênh l ch gi a giá tr th c t c a cá th và giá tr trung bình c a tính tr ng i, Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 26
EBVi là giá tr gi ng ư c tính c a cá th theo tính tr ng i (xem k hơn v EBV ph n sau), bi là h s gia quy n (vectơ) tính cho tính tr ng i. H s gia quy n tương ng v i hai công th c trên ñư c tính b i các công th c sau: b = P –1Gv hay b = G11–1 G12 v Trong ñó: P là ma tr n phương sai-hi p phương sai ki u hình gi a các s li u theo dõi (các tính tr ng thu c tiêu chu n ch n l c ñưa vào trong ch s ), G11–1 là ma tr n phương sai-hi p phương sai di truy n gi a các tính tr ng thu c tiêu chu n ch n l c trong ch s , G hay G12 là ma tr n phương sai-hi p phương sai di truy n gi a các tính tr ng thu c tiêu chu n ch n l c trong ch s v i các tính tr ng thu c m c tiêu nhân gi ng (xem ph n sau). v là vectơ v giá tr kinh t c a các tính tr ng, t c là s thay ñ i l i nhu n c n biên có ñư c khi tăng ñư c m t ñơn v c a tính tr ng. 3.2. Phương pháp ñánh giá và ch n l c ñ c gi ng Trâu bò ñ c gi ng có ý nghĩa r t to l n trong vi c hoàn thi n ñàn và c i ti n di truy n. V i s ra ñ i c a công ngh th tinh nhân t o b ng tinh ñông l nh thì vai trò c a vi c ch n l c ñ c gi ng càng tr nên c c kỳ quan tr ng. Ngư i ta thư ng ñánh giá và ch n l c trâu bò ñ c ñ làm gi ng thông qua ngu n g c, cá th và ñ i sau. a. ðánh giá và ch n l c theo ngu n g c V m t di truy n, nh ng cá th ñư c k th a nh ng ngu n gen t t t t tiên s có nhi u kh năng truy n l i ñư c nhi u ñ c tính t t cho ñ i sau. Ch n l c theo ngu n g c là quá trình ch n l c d a vào h ph ñ xem xét các ñ i t tiên c a ñ c gi ng. Yêu c u trư c tiên c a trâu bò ñ c gi ng là nó ph i thu c v m t gi ng mà trong ph m vi gi ng ñó ngư i ta ti n hành nhân gi ng. Gi ng và ñ c tính c a gi ng ñư c xác ñ nh d a trên cơ s các s li u v ngu n g c c a b m , cùng v i vi c xem xét nh n ñ nh trên con v t. Mu n ñánh giá ch n l c theo ngu n g c ph i có h th ng theo dõi và ghi chép khoa h c ñ xây d ng ñư c h ph chính xác c a con v t. H ph cho chúng ta bi t: - Ngu n g c xu t thân c a ñ c gi ng, ñ c ñi m di truy n các ñ i trư c. Trên cơ s ñó bi t ñư c ti m năng di truy n c a ñ c gi ng. - M i quan h huy t th ng c a các cá th ñ c cái các ñ i khác nhau c a t tiên ñ c gi ng, các nguyên t c ghép ñôi giao ph i b m và t tiên, ñ có cơ s t ch c khâu ch n ph i ñ i sau. - M c ñ n ñ nh di truy n c a các tính tr ng qua các th h . Các tính tr ng di truy n càng n ñ nh thì ph m ch t c a t tiên càng có th truy n l i cho ñ i sau m t cách ch c ch n. Khi ñánh giá, c n xem xét s bi u hi n t t hay x u c a các tính tr ng v ngo i hình, th ch t, sinh trư ng, phát d c và s c s n xu t c a các ñ i trư c, ñ c bi t là b m . Các tính tr ng ch n l c chính ph thu c vào m c tiêu nhân gi ng và kh năng di truy n c a các tính tr ng mong mu n cho ñ i sau. Vi c ch n l c theo t tiên ñ i v i các tính tr ng có h s di truy n th p thư ng ít có giá tr . Hơn n a, c n chú ý t tiên (xu t s c) c a con v t càng xa thì Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 27
m c ñ nh hư ng di truy n càng gi m. Tuy nhiên, trong h ph có càng nhi u con xu t s c thì càng t t. Cá th nào có t tiên t t trên nhi u m t là cá th có tri n v ng t t. Vi c ñánh giá ch n l c theo ngu n g c d a trên nguyên t c v s gi ng nhau gi a b m và ñ i sau. Tuy nhiên, ñ i sau không ph i luôn luôn có nh ng ñ c tính c a b m vì s di truy n các tính tr ng ch u nh hư ng c a nhi u y u t . Cho nên ñ ñánh giá ñúng giá tr c a con v t thì c n ph i có nh ng ghi chép chính xác v các ñiêù ki n ngo i c nh mà t tiên ñã ñư c hình thành, và các phương pháp nhân gi ng ñã ñư c áp d ng. Khi ch n l c ñ c gi ng theo ngu n g c nên k t h p ñánh giá c ch /em ru t th t hay n a ru t th t. Ch /em gái có ý nghĩa quan tr ng ñ i v i ch n l c m t con ñ c làm gi ng vì chúng có cùng ngu n g c v i ñ c gi ng ñang ñư c ñánh giá và cho bi t ñư c m t s thông tin quan tr ng v ti m năng c a con ñ c (anh/em) mà không th có ñư c t b n thân con ñ c như kh năng sinh ñ , nuôi con và cho s a. ð c bi t v i công ngh c y truy n phôi hi n nay thì kh năng ch n l c ñ c gi ng thông qua ch em gái càng tr nên hi n th c hơn. Trong công tác gi ng hi n ñ i, vi c ch n l c ñ c gi ng theo ngu n g c ñư c ti n hành khi con v t chưa ra ñ i. ð ch n l c m t con ñ c gi ng trư c h t ngư i ta ch n nh ng con ñ c xu t s c nh t (ñã ki m tra qua ñ i sau) và cái gi ng t t nh t (t ñàn h t nhân) ñ làm b và m ñ c gi ng, sau ñó ghép ñôi giao ph i ñ có ñư c bê ñ c h u b . Giá tr gi ng c a con v t ñ nh t o ra có th ư c tính ñư c thông qua các giá tr gi ng c a con b và con m . Như v y ch n l c và ch n ph i t t con b và con m là nh ng ñ m b o bư c ñ u cho vi c ch n l c ñư c m t con gi ng t t. b. ðánh giá và ch n l c theo b n thân Vi c ñánh giá và ch n l c theo b n thân con ñ c cho phép phát hi n nh ng con có kh năng s n xu t tinh/ph i gi ng t t nh t và có nh ng tính tr ng ñư c bi u hi n t t ñ có kh năng di truy n l i cho ñ i sau. Do v y, dù m t con ñ c có ngu n g c t t thì b n thân nó cũng ph i ñư c ñánh giá và ch n l c trên các khía cc nh sau: - Ngo i hình - th ch t ð c gi ng ph i có s c kho t t, mang ñ c tính c a gi ng và th hình ph i phù h p v i hư ng s n xu t. ð c bi t, ñ c gi ng ph i có kh i lư ng l n, thân hình cân ñ i, b xương ph i ch c ch n, phát tri n t t, các kh p ch c ch n, c ñ ng d t khoát; h cơ phát tri n, ñư ng s ng lưng th ng, ph ng; ng c sâu, r ng; lưng hông r ng, th ng; mông phát tri n t t; 4 chân cân ñ i; lông trơn, không giòn. Các cơ quan sinh d c phát tri n bình thư ng, bìu dái to và cân ñ i. Trâu bò ñ c không ñư c có nh ng khuy t ñi m v ngo i hình như: ñ u quá to, quá thô, lưng h p và y u, hông lõm, mông có hình d ng mái nhà, chân vòng ki ng... - Sinh trư ng - phát d c Vi c ñánh giá cư ng ñ sinh trư ng có ý nghĩa r t quan tr ng vì gi a cư ng ñ sinh trư ng và m c tăng tr ng hàng ngày c a ñ c gi ng và ñ i sau có m i tương quan khá ch t. Cho nên ñ ñánh giá ñ c gi ng hư ng th t ngư i ta thư ng nuôi ki m tra chúng sau khi cai s a (8 tháng tu i) các trung tâm hay tr i chăn nuôi trong vòng 150 ngày v i m c nuôi dư ng cao. Cu i kỳ, ti n hành ki m tra, ñánh giá các ch tiêu như tăng tr ng/ngày, chi phí th c ăn/kg tăng tr ng, kh i lư ng cu i kỳ. - S c s n xu t tinh ð c gi ng ph i có dung dung lư ng và ch t lư ng tinh d ch t t, ñ t các tiêu chu n qui ñ nh c a gi ng. ð ng th i ñ c gi ng ph i có tính hăng cao và năng l c ph i gi ng t t. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 28
c. ðánh giá và ch n l c theo ñ i sau Vi c áp d ng r ng rãi k thu t th tinh nhân t o b ng tinh ñông l nh cho phép và ñòi h i ñ c gi ng ph i ñư c ñánh giá qua ñ i sau ñ vi c ch n l c ñư c chính xác. - Trong chăn nuôi bò s a: Vi c ñánh giá ñ c gi ng qua ñ i sau chính là ñánh giá qua con gái ñ c gi ng. S lư ng thư ng l n hơn ho c b ng 25-30 con gái/ñ c gi ng. Các bư c ti n hành như sau: + Ch n ñ i tư ng: ch nh ng con ñ t yêu c u khi ñánh giá v ngu n g c và ngo i hình thì m i ñư c d ki m tra qua ñ i sau. + Bê ñ c ñư c nuôi ñ n 14-15 tháng tu i thì ti n hành khai thác tinh ho c cho nh y ph i tr c ti p v i nh ng bò cái ñã ch n ít nh t 2 cơ s . S n lư ng s a bình quân c a các nhóm cái chênh l ch nhau không quá 10%; gi a các cá th không quá 20%. Tinh ñư c ph i t p trung trong 2-3 tháng ñ h n ch nh hư ng khác nhau c a ñi u ki n ngo i c nh. + Trong khi ch k t qu ki m tra, khai thác tinh d ch làm tinh ñông viên/c ng r d tr it nh t là 5000 li u/ñ c. + Bê cái (con gái ñ c gi ng) ñ ra ñư c nuôi dư ng t t, ñ n 18 tháng tu i thì cho ph i gi ng. ð n khi các con gái ñ c gi ng ñ thì theo dõi s c s n xu t s a c a l a th nh t. D a vào k t qu này ñ ñánh giá giá tr c a con ñ c gi ng. ð ñánh giá và ch n l c ñ c gi ng theo con gái ngư i ta ñã t ng s d ng các phương pháp sau: • So sánh các ñ c gi ng thông qua so sánh các nhóm con gái c a chúng (trong cùng ñi u ki n nuôi dư ng). • So sánh các con c a ñ c gi ng v i b n ñàn nuôi trong cùng ñi u ki n như nhau. • ðánh giá theo các tiêu chu n c a con gái ñ c gi ng thông qua vi c so sánh s c s n xu t c a con gái v i các ch tiêu trung bình c a ñàn, gi ng ho c c a m t nhóm cá th trong nh ng ñi u ki n tương t . • So sánh s c s n xu t c a con gái ñ c gi ng v i m c a chúng. - Trong chăn nuôi trâu bò th t: ð ñánh giá ñ c gi ng trâu bò th t theo ch t lư ng ñ i sau, ngư i ta ti n hành như sau: + Ch n nh ng con ñ c kho m nh, có lý l ch t t, phát tri n bình thư ng và ñ t ñư c m t kh i lư ng nh t ñ nh theo qui ñ nh c a t ng gi ng. + Ti n hành ki m tra ch t lư ng tinh d ch c a t t c nh ng ñ c gi ng ñư c l a ch n ra, sau ñó cho giao ph i v i nh ng con cái ñ t l a 1-6 và ñ t tiêu chu n c p 1 khi giám ñ nh. M i ñ c gi ng ñư c ghép v i kho ng 30 con cái và ñư c ph i gi ng t p trung trong vòng 30- 35 ngày. + Bê sinh ra hoàn toàn ñư c bú s a tr c ti p và ñ m b o tính ñ ng nh t v các ñi u ki n nuôi dư ng, chăm sóc. Trong th i kỳ nuôi dư ng và v béo, c n ph i ghi l i di n bi n v kh i lư ng hàng tháng và chi phí th c ăn theo các nhóm ñ c gi ng ñư c ki m tra. + Khi bê ñ t 15-18 tháng tu i thì gi t m kh o sát s c s n xu t th t v i s lư ng ít nh t là 3 con ñ i di n cho m i nhóm. Khi gi t m thì ti n hành xác ñ nh ñ béo, kh i lư ng s ng, Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 29
kh i lư ng thân th t, m n i t ng, t l th t x , kh i lư ng cơ và xương. Tính tăng tr ng hàng ngày, chi phí th c ăn cho 1 kg tăng tr ng khi nuôi dư ng và v béo. N u ñánh giá k hơn thì xác ñ nh t l các ph n có giá tr trong thân th t, hình d ng và ti t di n m t th t, t l các ph n th t, m , xương trong thân th t và thành ph n hoá h c, ñ m m, ñ pH và vân c a th t, v.v. Gi a các tính tr ng trên có th có nh ng m i tương quan ch t ch , do ñó ngư i ta có th ch c n ch n l c theo m t tính tr ng trong s nh ng tính tr ng có m i tương quan v i nhau. Ch ng h n, ch n l c theo kh i lư ng s ng m t ñ tu i nh t ñ nh s làm thay ñ i các ch tiêu cư ng ñ sinh trư ng, kh i lư ng thân th t và trong nh ng ñi u ki n c th s c i t o c ki u hình. Trong th c t ngư i ta thư ng ñánh giá ñ c gi ng theo hai tính tr ng cơ b n là kh i lư ng s ng lúc 15 tháng tu i và t l th t x c a ñ i sau b ng cách xây d ng m t thang ñi m ñánh giá ñ c gi ng theo nguyên t c ph i h p bình ñ ng hai ch tiêu cơ b n này. Tuy nhiên có m t s tính tr ng, ñ c bi t là các tính tr ng v ch t lư ng th t, không có tương quan rõ r t v i hai tính tr ng này. Do v y, c n ph i hi u ch nh ñi m (gi m) ñánh giá tuỳ theo s chênh l ch c a các ch tiêu ch t lư ng th t (ví d pH) so v i m c lý tư ng. B ng ñánh giá t ng h p ñi m sau khi ñã hi u ch nh theo các tính tr ng th c p thành ñi m trung bình ñ bi u hi n t ng quát giá tr gi ng c a con ñ c. Trên cơ s s ñi m t ng h p thu ñư c mà x p lo i con ñư c vào các c p khác nhau. Tuy nhiên, hi n nay ngư i ta có th ñánh giá và ch n l c ñư c gi ng theo các tính tr ng trên thông qua xây d ng ch s ch n l c. d. ðánh giá và ch n l c theo giá tr gi ng ư c tính Giá tr gi ng c a m t con ñ c là giá tr di truy n c a con v t ñó mà m t n a c a nó s ñư c di truy n l i cho ñ i sau. M c dù không bi t ñư c giá tr gi ng th t ñ i v i m i tính tr ng c a con v t, nhưng hi n nay nh s phát tri n c a di truy n s lư ng, ngư i ta có th ư c tính g n chính xác các giá tr gi ng này và g i là giá tr gi ng ư c tính (EBV). Giá tr gi ng ñư c ư c tính trên cơ s ph i h p các thông tin v m i tính tr ng có ñư c t nhi u cá th có liên quan (t tiên, b n thân, ñ i con, anh ch em…) cũng như các thông s di truy n c a tính tr ng. Giá tr gi ng ư c tính ñư c th hi n b ng s chênh l ch gi a ti m năng di truy n c a ñ c gi ng so v i n n di truy n mà con v t ñư c so sánh (thư ng là m c bi u hi n bình quân c a tính tr ng trên ñ i trà hay trên ñàn ñ i tư ng c n c i ti n). ðơn v tính c a EBV chính là ñơn v tính c a tính tr ng (ví d , kg ñ i v i tính tr ng là kh i lư ng). Trong nh ng năm 1970, d ñoán không ch ch tuy n tính t t nh t (BLUP) ñư c s d ng ñ ư c tính giá tr gi ng c a bò ñ c ðông B c M . Sau ñó, trên nguyên t c c a phương pháp BLUP nhi u mô hình ư c tính giá tr gi ng c a bò ñ c ñã ñư c xây d ng các nư c khác nhau như mô hình ñ c gi ng t t nh t c a con m (Maternal Grand Sire), mô hình ñ c gi ng (Sire Model), mô hình gia súc (Animal Model), mô hình l p l i (Repeatability Model), hay mô hình nhi u tính tr ng (Multivariate Animal Model). Hi n nay ñã có nhi u chương trình máy tính m nh cho phép ng d ng các mô hình trên vào công tác ch n l c ñ c gi ng. Ch ng h n, chương trình BREEDPLAN là m t chương trình ñư c xây d ng trên cơ s c a mô hình gia súc (Animal Model) dùng ñ ñánh giá và ch n l c nh ng con v t có giá tr di truy n vư t tr i c a m t gi ng trong m t ñàn bò. Chương trình này cho phép ph i h p nhi u ngu n thông tin khác nhau liên quan ñ n t ng cá th ñ ư c tính giá tr gi ng (EBV) cho các tính tr ng c a ñ c gi ng c n ch n l c. Trên cơ s các giá tr EBV c a các tính tr ng khác nhau, các ch s ch n l c có th ñư c xây d ng ñ làm tiêu chu n ch n l c ñ c gi ng cho các m c tiêu nhân gi ng khác nhau (xem m c 5.1c). Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 30
3.3. Phương pháp ñánh giá và ch n l c trâu bò cái gi ng N i dung ñánh giá và ch n l c bò cái v nguyên t c cũng bào g m ngu n g c, cá th (ngo i hình th ch t và s c s n xu t) và ñ i sau. a. ðánh giá và ch n l c theo ngu n g c Trong trư ng h p c n ch n l c bò cái ñ thu ñư c bò ñ c gi ng t t (ch n m ñ c gi ng) ñ cung c p cho các tr m s n xu t tinh ngư i ta ph i ch n l c c n th n v ngu n g c c a bò m . ðó ph i là con c a nh ng con m có s c s n xu t cao và con b có ch t lư ng gi ng t t. Giá tr c a bò cái ñư c nâng lên n u b c a chúng ñư c ki m tra qua ñ i sau và xu t phát t m t dòng nh t ñ nh. ð ng th i ph i xét c các phương pháp công tác gi ng ñã ñư c áp d ng v i t tiên. Bên c nh t tiên còn ph i xét ñ n ñ c ñi m c a nh ng cá th thân c n (ch em ru t th t và n a ru t th t). b. ðánh giá và ch n l c theo b n thân Bò cái gi ng ph i có ngo i hình, sinh trư ng và s c s n xu t t t. - Ngo i hình và sinh trư ng: ðánh giá và ch n l c bò cái theo s c kho , t c ñ sinh trư ng và ngo i hình có ý nghĩa l n b i vì ch có nh ng con kho m nh thì m i có kh năng cho s c s n xu t cao. Chúng ph i có s c sinh trư ng t t, mang ñư c các ñ c trưng c a gi ng, ngo i hình th ch t t t, có th tr ng thích h p. + Bò cái hư ng s a ph i có h xương ch c ch n, ng c sâu, r ng, lưng b ng ph ng, ph n gi a c a thân mình phát tri n t t, mông tương ñ i dài và ph ng. Chân ph i ch c ch n, cân ñ i. Lông ñ u, s ng ch c và trơn. Bò cái thân r ng t t hơn h p thân cao chân. Bò ph i có ñ l n thích h p vì trong ph m vi nh t ñ nh thì khi tăng th tr ng s c s n xu t s tăng lên, nhưng quá ph m vi ñó thì s c s n xu t s gi m xu ng. Th tr ng h p lý nh t là khi h s sinh s a (kg s a/100kg th tr ng) ñ t ñư c m c cao nh t. B u vú ph i cân ñ i, kích thư c l n. Có nhi u tính m ch vú, ngo n ngoèo và n i rõ. Núm vú phân b ñ ng ñ u, có ñ l n và ñ dài v a ph i. + Bò cái hư ng th t làm gi ng (sinh s n) ph i có các ñ c trưng c a gi ng và s cân ñ i c a th hình. Bò ph i có thân hình v m v ch c ch n, thân r ng và sâu, h xương ch c ch n, h cơ phát tri n t t, vai r ng, có nhi u th t, ng c sâu và r ng, xương chân phát tri n t t; chân ph i cân ñ i, móng ch c, da ñàn h i, lông m m. So v i bò s a ph n trư c và ph n khá l n phía sau c a bò th t ph i r t phát tri n. Các ch tiêu v cư ng ñ sinh trư ng và th tr ng có ý nghĩa quan tr ng. - S c s n xu t: + ð i v i bò s a có th ñánh giá và ch n l c trên nhi u ch tiêu: S n lư ng s a c a kỳ cho s a cao nh t, S n lư ng s a bình quân/chu kỳ, S n lư ng s a su t ñ i, Ch t lư ng s a (hàm lư ng m , protein và VCK) S n lư ng s a th c t H s n ñ nh = ---------------------------------------------- x 100 (%) S a ngày cao nh t x s ngày cho s a Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 31
T c ñ th i s a: kh i lư ng s a v t ñư c/phút Yêu c u chung là bò cái ph i có s c s n xu t s a cao, ch t lư ng s a t t, t c ñ th i s a nhanh. + ð i v i bò th t có th căn c vào t c ñ sinh trư ng c a bò cái ñ ñánh giá kh năng s n xu t th t. Ngoài ra ngư i ta còn ñánh giá v s c s n xu t s a căn c theo th tr ng c a bê bú s a tr c ti p lúc v t s a. Bên c nh các ch tiêu k trên khi ñánh giá bò cái c n tính ñ n kh năng sinh s n c a nó b ng cách tính s con thu ñư c trong th i gian s d ng hay tính ch s sinh s n: S bê sinh ra trong th i gian s d ng k = ----------------------------------------------- Tu i s d ng bò cái (năm) c. ðánh giá và ch n l c theo ñ i sau V nguyên t c có th ñánh giá bò cái theo ñ i sau, nhưng trong th c t r t ít khi ñư c th c hi n. ðó là vì trong m t ñ i bò cái s lư ng con thu ñư c và s d ng không l n. V l i khi bi t ñư c s c s n xu t c a con thì bò m thư ng là không còn s ng n a. 3.4. T ch c ch n l c và gây t o trâu bò gi ng B t c phương pháp ñánh giá và ch n l c nào ch có th cho ñư c k t qu tích c c khi t ch c ñư c h th ng ñánh giá và ch n l c m t cách ñúng ñ n và h p lý. a. T ch c ch n l c ñ c gi ng cho m ng lư i truy n gi ng nhân t o Khi áp d ng truy n gi ng nhân t o (TTNT) b ng tinh ñông l nh thì vai trò c a ñ c gi ng tr nên r t quan tr ng vì t m i ñ c gi ng s t o ra r t nhi u ñ i sau. Do v y, m t h th ng ñánh giá giá tr di truy n c a ñ c gi ng là không th thi u ñư c ñ i v i vi c cung c p trâu bò ñ c cho h th ng th tinh nhân t o. N u ch n ñư c bò ñ c gi ng t t s có tác d ng c i ti n di truy n nhanh chóng. Hình 2.19 mô t v m t nguyên t c h th ng t ch c ñánh giá và ch n l c ñ c gi ng trong chăn nuôi trâu bò. Nh ng con ñ c và cái t t nh t sau khi ñã ñư c ch n l c làm b m ñ c gi ng ñư c ghép ñôi giao ph i ñ sinh ra nh ng con bê ñ c h u b . ðó là nh ng con bê có ngu n g c t t s ñư c ñánh giá và ch n l c theo ngo i hình và t c ñ sinh trư ng. Nh ng con ñư c ch n l c tr thành ñ c ki m ñ nh và ñư c ti p t c ñánh giá và ch n l c theo ho t tính sinh d c, s lư ng và ch t lư ng tinh d ch. Nh ng con nào ñ t yêu c u thì ñư c khai thác tinh ñ ph i gi ng cho ñàn cái nh m ki m tra qua ñ i sau. Khi trư ng thành m i con ñ c ñư c khai thác tinh ñ làm tinh ñông l nh và lo i th i sau khi ñã khai thác ñ s li u tinh theo k ho ch ñ d tr trong ngân hàng tinh. Vi c s d ng hay lo i th i tinh c a m i ñ c gi ng ñư c quy t ñ nh sau khi có k t qu ki m tra và ñánh giá giá tr gi ng c a con ñ c ñó. Giá bán tinh cũng ñư c quy t ñ nh b i giá tr gi ng c a bò ñ c ñư c ư c tính thông qua vi c ñánh giá này. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 32
M ñ c gi ng x B ñ c gi ng ðánh giá và ch n l c theo ngo i ð ch ub hình và sinh trư ng Ch n l c m ñ c gi ng ð c ki m ñ nh ðánh giá và ch n l c theo ho t tính sinh d c, s lư ng và ch t lư ng tinh d ch ðàn Ph i gi ng ki m bò cái tra ñ i sau Chuy n bò ñ c ñi gi t th t ð c trư ng thành sau khi thác ñ tinh d ch d tr theo k ho ch Ngân Ng©n h hàng ng tinh Ch n l c b cái gi ng Ch n l c b ñ c gi ng Lo i th i tinh d ch Ph n không Ph n ñư c ðàn cái ñư c theo dõi theo dõi ch t h t nhân ch t ch ch c a ñàn Hình 2.19: Sơ ñ t ch c ch n l c trâu bò ñ c gi ng M t ví d quan tr ng cho mô hình t ch c ch n l c bò ñ c gi ng là mô hình ch n l c ñ c gi ng bò s a HF c a Ixraen (hình 2.20). T 1955 Ixraen b t ñ u ñánh giá s c s n xu t c a ñ c gi ng qua ñ i sau. Nh ch n l c t t ñ c gi ng mà nư c này ñã thành công trong vi c t o ra m t gi ng bò Holstein riêng c a mình thích nghi ñư c v i ñi u ki n stress nhi t c a khí h u nóng. Trong kho ng 10 năm g n ñây Ixraen ñã xu t kh u tinh bò ñ c ñã ñư c ñánh giá qua ñ i sau sang 25 nư c trên th gi i. ðàn bò Holstein s a c a nư c này có Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 33
kho ng 120 bò cái và thư ng xuyên có 20 bò ñ c gi ng ñã ñư c ch n l c qua ñ i sau. Hàng năm lo i th i 5 bò ñ c gi ng và thay b ng 5 bò ñ c gi ng m i ñư c ch n l c. ð ch n ñư c 5 bò ñ c này ph i có ñàn bò cái h t nhân g m 300 con bò cái t t nh t. S bò cái h t nhân này ñư c ph i v i 3 ñ c ngo i và 4 ñ c n i t t nh t ñ hàng n m cho ra 150 bê ñ c, t ñó ch n ra 60 bê h u b ñ d ki m tra qua ñ i sau. Sau khi ki m tra và ñánh giá 55 con b lo i th i và ch 5 con ñư c ch n làm ñ c gi ng tham gia vào chương trình gi ng. Nh h th ng ch n l c này mà hi n nay Ixraen ñã t o ra ñư c m t ñàn bò s a Holstein t t nh t trên Th gi i v i năng su t s a bình quân trên toàn qu c hi n nay ñ t kho ng 11.000kg s a/chu kỳ 305 ngày. 3 ñ c ngo i t t nh t 4 ñ c n i t t nh t 150 bê ñ c 300 cái h t nhân 20 BÒ ð C ðÃ KI M TRA 60 bê ñ c h ub 120.000 bò cái Ph i Hàng năm ch n 5 ñ c gi ng 1000 (lo i th i 55 ñ c) li u tinh/ñ c 100 con gái/ñ c Ph i gi ng cho các con gái Theo dõi sinh trư ng, sinh (t ng s 6000 con) s n và SSX c a các con gái Hình 2.20: Sơ ñ t ch c ch n bò ñ c gi ng HF c a Ixraen b. Gây t o ñ c gi ng ph i tr c ti p cơ s chăn nuôi trâu bò sinh s n T i các cơ s chăn nuôi trâu bò sinh s n ngoài vi c s d ng TTNT thì ñ c gi ng v n ñư c dùng ñ ph i gi ng tr c ti p. ð c gi ng có th ñư c dùng ñ ph i tr c ti p cho nh ng bò cái không th thai sau nhi u l n TTNT. ð c bi t, ñ i v i các cơ s chăn nuôi bò sinh s n hư ng th t thì vi c ph i gi ng tr c ti p nhi u khi l i là hình th c ph i gi ng ph bi n. Do v y, vi c gây t o bê nghé ñ c ngu n là m t vi c làm h t s c quan tr ng c a các cơ s chăn nuôi trâu bò sinh s n. Vi c làm này nh m ñ m b o cho cơ s s n xu t luôn luôn có nh ng con ñ c gi ng t t, ñáp ng k p th i các yêu c u c a s n xu t. Vi c t o ngu n bê ñ c có th th c hi n b ng 2 phương th c là: ch n l c và nuôi gi nh ng bê ñ c ngay trong ñàn c a cơ s ho c mua nh p t bên ngoài. - Ch n l c và nuôi gi bê ñ c ngay trong cơ s chăn nuôi Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 34
ð th c hi n vi c t o ngu n bê ñ c gi ng theo cách này thì cơ s s n xu t c n ph i tho mãn nh ng yêu c u sau: + Ph i có ñàn trâu bò b m ch t lư ng t t, ñ v s lư ng, ñ ng th i hư ng s n xu t c a con gi ng ph i phù h p v i m c ñích, nhu c u c a s n xu t, c a th trư ng. + Công tác qu n lý gi ng c a cơ s ñư c th c hi n t t, xây d ng ñư c k ho ch ch n t o và lo i th i/thay ñ i ñ c gi ng hàng năm. + Nuôi dư ng, chăm sóc con gi ng t t ñ ñ m b o cho con gi ng sinh trư ng, phát tri n t t, phát huy t t ph m ch t con gi ng. ð t ch c th c hi n t t vi c gây t o ñ c gi ng c n làm t t các bư c sau ñây: + Trư c h t c n ph i xây d ng ñư c k ho ch c th cho vi c l a ch n ñàn bê nghé ñ c hàng năm v s lư ng, ch t lư ng, nhóm gi ng (theo hư ng s n xu t)... nh m ñ m b o cho vi c thay th , b sung ñ c gi ng trong ñàn ho c ñáp ng nhu c u con gi ng c a th trư ng. + T ch c vi c ñánh giá, l a ch n ñàn trâu bò b m ñ th c hi n vi c ghép ñôi giao ph i theo k ho ch xây d ng. + T ch c th c hi n quá trình ph i gi ng, nuôi dư ng, chăm sóc t t ñàn trâu bò cái ch a nh m thu ñư c ñư c con có ch t lư ng t t nh t. + Ti n hành ñánh giá, ch n l c ñàn bê nghé ñ c khi cai s a, ñưa nh ng con bê nghé ñ c ñ t yêu c u vào nhóm h u b ñ có k ho ch b i d c và ti p t c ch n l c làm ñ c gi ng sau này. - T o ngu n bê nghé ñ c b ng cách mua nh p t bên ngoài Th c hi n vi c t o ngu n bê nghé ñ c gi ng theo phương th c này có ưu ñi m là ñơn gi n hơn, th c hi n nhanh hơn, tuy nhiên chi phí s t n kém hơn, yêu c u k thu t và kinh nghi m trong ch n l c con gi ng cao. Căn c vào k ho ch s n xu t c a cơ s ho c nhu c u c a th trư ng, cơ s s n xu t c n ph i l p k ho ch cho vi c mua nh p ngu n bê nghé ñ c gi ng c th cho t ng năm. Bê nghé ñ c gi ng có th ñư c ch n mua t các cơ s s n xu t khác nhau, t các trung tâm gi ng trong nư c ho c t nư c ngoài. Tuy nhiên c n ph i ñ c bi t tuân th các yêu c u v v sinh thú y, ki m tra d ch b nh...trong quá trình mua, nh p con gi ng, n u không s gây lên nh ng thi t h i nghiêm tr ng, ñ c bi t là v b nh d ch. c. T ch c ch n l c và gây t o trâu bò cái gi ng ð i v i b t kỳ ñàn cái sinh s n nào thì m t trong nh ng khó khăn l n nh t là xây d ng ñư c ñàn cái h u b t t ñ thay th cho nh ng con cái sinh s n b lo i th i hàng năm hay ñ tăng quy mô ñàn cái sinh s n. ð u tư vào trâu bò tơ là ñ u tư cho tương lai nên ph i ñ m b o ñư c r ng nh ng con bò ñư c ch n l c sau này s ñ t t và lâu ñư c trong ñàn bò sinh s n. Do v y, ngoài vi c ñánh giá theo ngu n g c (h ph ), vi c ch n l c trâu bò cái h u b có ý nghĩa r t quan tr ng và là m t quá trình liên t c trong su t quá trình phát tri n c a nó. Có m t vài giai ño n ñánh giá quan tr ng ñ quy t ñ nh lo i th i hay gi l i làm gi ng: lúc cai s a, t 1 năm tu i ñ n lúc ph i gi ng, sau ph i gi ng và sau khi bê ñ l a ñ u c a nó ñư c cai s a. ð có th lo i th i nh ng con không ñáp ng ñư c yêu c u qua nh ng giai ño n này thì ph i ch n nhi u bò h u b hơn s lư ng c n có ñ thay th ñàn. Vào lúc bê h u b cai s a, ñánh giá chúng qua kh i lư ng, chi u ño và k t c u th hình cũng như các tính tr ng quan tr ng khác. Lo i b nh ng con có k t c u th hình không ñ p và Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 35
phân lo i bê h u b trên cơ s kh i lư ng cai s a. Gi l i nh ng con n ng nh t nhưng không quá béo. Sau l n lo i th nh t v n có dư kho ng 50% so v i s bò c n thay th ñàn. Ti p t c ñánh giá ñàn bê tơ t 1 năm tu i cho ñ n khi ph i gi ng l n ñ u tiên. M t s con có th ph i lo i th i trong giai ño n này do sinh trư ng kém hay có v n ñ v th hình. 50% t t nh t ñưa vào thay th ñàn 20 % x u Tr i nuôi bò ñ l a 2 nh t tr lên Bê (90%) Bê (90%) Tr i nuôi bê t sơ sinh Tr i ki m tra bò ñ l a 1 ñ n cai s a Bê ñ c Bê cái 25% 25% 50% Bán gi ng Toàn Toàn b b bê bê cái ñ c 20% x u nh t chuy n ñi gi t th t Tr i nuôi bê ñ c t 1 Tr i nuôi bê cái t 1 ñ n ñ n 12 tháng tu i 12 tháng tu i Ch n bê ñ c làm gi ng t nh ng bò cái t t nh t Tr i v béo Tr i nuôi bò trên 1 tu i và bò tơ Gi t th t 25% x u nh t chuy n gi t th t Hình 2.21: Sơ ñ t ch c ch n l c bò cái gi ng hư ng s a Trong chăn nuôi trâu bò s a, hình th c t ch c ñánh giá và ch n l c bò cái qua kỳ ti t s a th nh t ñư c áp d ng r ng rãi (hình 2.21). Vi c ch n l c bò cái theo năng su t cá th k ti t s a ñ u tiên ñem l i hi u qu cao hơn so v i vi c ch n l c thông qua s c s n xu t c a Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 36