Chuyên đề Nghiên cứu mỹ thuật 2007: Phần 1

Chia sẻ: Minh Anh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:245

Thêm vào BST

Báo xấu

161
lượt xem 36
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tài liệu Nghiên cứu mỹ thuật 2007 bao gồm những bài nghiên cứu mỹ thuật đã công bố trên các Tài liệu, tạp chí nghiên cứu, báo hoặc những bài viết mới của các tác giả đang là những cán bộ nghiên cứu hoặc từng có thời gian công tác tại Viện Mỹ thuật. Nội dung Tài liệu được xếp theo những vấn đề của mỹ thuật, căn cứ chủ yếu vào bài của các tác giả gửi đến và lựa chọn theo tiêu chí nghiên cứu chuyên ngành của Viện Mỹ thuật. Mời các bạn cùng tham khảo nội dung của phần 1 Tài liệu.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Chuyên đề Nghiên cứu mỹ thuật 2007: Phần 1

NGHIEÂN CÖÙU MYÕ THUAÄT 2007
Bìa 1: Chaân dung töôïng Phaät, ñaù, TK 11 - 12 Hieän vaät Baûo taøng Lòch söû Vieät Nam AÛnh trong cuoán Coå vaät Vieät Nam, Cuïc Di saûn, Boä VHTT
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC MYÕ THUAÄT HAØ NOÄI - VIEÄN MYÕ THUAÄT NGHIEÂN CÖÙU MYÕ THUAÄT - 2007 SAÙCH KYÛ NIEÄM 45 NAÊM THAØNH LAÄP VIEÄN MYÕ THUAÄT NHAØ XUAÁT BAÛN MYÕ THUAÄT
DANH MUÏC CHÖÕ VIEÁT TAÉT BTMT : Baûo taøng Myõ thuaät CNXH : Chuû nghóa Xaõ hoäi ÑHMT : Ñaïi hoïc Myõ thuaät GS. : Giaùo sö HCM : Hoà Chí Minh NCV : Nghieân cöùu vieân Nxb : Nhaø xuaát baûn MTÑD : Myõ thuaät Ñoâng Döông MTÖD : myõ thuaät öùng duïng MT : myõ thuaät Sn. : sinh naêm TK : theá kyû TS : Tieán só Tp. : thaønh phoá PGS : Phoù Giaùo sö VHNT : Vaên hoïc Ngheä thuaät VMT : Vieän Myõ thuaät VN : Vieät Nam Xb. : xuaát baûn XHCN : Xaõ hoäi Chuû nghóa
LÔØI GIÔÙI THIEÄU N haân dòp kyû nieäm 45 naêm thaønh laäp Vieän Myõ thuaät (1962 - 2007), Vieän Myõ thuaät - Tröôøng Ñaïi hoïc Myõ thuaät Haø Noäi chuû tröông xuaát baûn saùch Nghieân cöùu Myõ thuaät - 2007 bao goàm nhöõng baøi nghieân cöùu myõ thuaät ñaõ coâng boá treân caùc saùch, taïp chí nghieân cöùu, baùo hoaëc nhöõng baøi vieát môùi cuûa caùc taùc giaû ñang laø nhöõng caùn boä nghieân cöùu hoaëc töøng coù thôøi gian coâng taùc taïi Vieän. Cuoán saùch Nghieân cöùu myõ thuaät - 2007, noäi dung ñöôïc xeáp theo nhöõng vaán ñeà cuûa myõ thuaät, caên cöù chuû yeáu vaøo baøi cuûa caùc taùc giaû göûi ñeán vaø löïa choïn theo tieâu chí nghieân cöùu chuyeân ngaønh cuûa Vieän Myõ thuaät. Nhöõng tröôøng hôïp taùc giaû ñaõ maát hoaëc ôû xa, khoâng roõ ñòa chæ... Ban bieân taäp khoâng coù ñieàu kieän tieáp xuùc neân ñaõ baøn baïc taäp theå vaø töï quyeát ñònh. Vôùi muïc ñích nhìn laïi chaëng ñöôøng 45 naêm xaây döïng vaø tröôûng thaønh, chaéc chaén saùch Nghieân cöuù myõ thuaät - 2007 chæ theå hieän ñöôïc moät phaàn raát nhoû so vôùi khoái löôïng coâng vieäc maø taäp theå Vieän Myõ thuaät ñaõ laøm trong giai ñoaïn vöøa qua. Baøi vieát ñöôïc tuyeån choïn döôùi ñaây do caùc taùc giaû coù tuoåi ngheà khaùc nhau vaø caùc baøi ñöôïc vieát trong nhöõng thôøi ñieåm khaùc nhau neân coù theå coù nhöõng vaán ñeà hay nhaän ñònh khaùc vôùi hieåu bieát cuûa chuùng ta ngaøy hoâm nay, song khi giôùi thieäu Ban Bieân taäp giöõ nguyeân vaên, khoâng boå sung vaø söûa chöõa theo tinh thaàn toân troïng yù kieán khaùch quan vaø nhieàu chieàu cuûa caùc taùc giaû. Vieän Myõ thuaät - Tröôøng Ñaïi hoïc Myõ thuaät Haø Noäi xin traân troïng caûm ôn söï ñoùng goùp nhieät tình cuûa caùc taùc giaû ñeå cuoán saùch kòp ra maét baïn ñoïc nhaân kyû nieäm 45 naêm thaønh laäp Vieän. Nhöõng khieám khuyeát veà noäi dung vaø hình thöùc cuûa cuoán saùch chaéc chaén laø ñieàu khoâng theå traùnh khoûi. Raát mong coù ñöôïc söï thoâng caûm, ñoùng goùp yù kieán taän tình cuûa caùc hoïc giaû vaø baïn ñoïc yeâu meán myõ thuaät. Vieän Myõ thuaät
CAÙC VAÁN ÑEÀ CHUNG Baøi cuûa caùc taùc giaû: Nguyeãn Ñoã Cung, Nguyeãn Ñöùc Nuøng, Traàn Thöùc Thaùi Baù Vaân, Leâ Thanh Ñöùc, Buøi Nhö Höông Phaïm Trung, Leâ Cöôøng, Nguyeãn Haûi Yeán Thaùi Hanh, Nguyeãn Vaên Chieán, Vuõ Ngoïc Anh
N g h i eâ n c öù u M yõ t h u aä t - 9 VAÁN ÑEÀ AÙP DUÏNG VOÁN CUÕ DAÂN TOÄC TRONG MYÕ THUAÄT* Nguyeãn Ñoã Cung** V aán ñeà naøy khoâng phaûi laø moät vaán ñeà môùi ñoái vôùi chuùng ta. Tröôùc Caùch maïng Thaùng Taùm, Ñaûng ñaõ ñeà ra khaåu hieäu: “Daân toäc - Khoa hoïc - Ñaïi chuùng” cho vaên ngheä. Gaàn ñaây phoøng trieån laõm ngheä thuaät taïo hình cuûa chuùng ta mang ñi baøy ôû caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa anh em raát ñöôïc hoan ngheânh, moät phaàn vì maøu saéc daân toäc ñaõ thaønh coâng trong nhieàu taùc phaåm. Trong cuoäc pheâ bình phoøng trieån laõm myõ thuaät 1960 naøy, vaán ñeà aùp duïng voán cuõ daân toäc laïi ñöôïc ñeà ra ñeå thaûo luaän. Ñieàu ñoù chöùng toû laø döôùi söï chaêm soùc aân caàn vaø saùng suoát cuûa Ñaûng, chuùng ta coøn muoán vaø coøn thaáy caàn phaûi ñi saâu hôn nöõa vaøo vaán ñeà naøy. * * * Ngheä thuaät cuûa chuùng ta ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng thaønh coâng ñaùng keå veà phöông dieän maøu saéc daân toäc, nhöng neáu ñem so saùnh vôùi nhöõng taùc phaåm ngheä thuaät öu tuù thôøi xöa, thì nhieàu taùc phaåm cuûa chuùng ta coøn thua keùm roõ raøng veà maët ñaäm ñaø cuûa tính chaát daân toäc. Ñoù laø moät vaán ñeà chuùng ta neân heát söùc chuù yù. * Baøi ñaõ ñaêng trong baùo Vaên ngheä, soá 43, (12-1960), ñöôïc in laïi trong Tính daân toäc cuûa ngheä thuaät taïo hình, Nxb Vaên hoùa, Haø Noäi, 1971 vaø taùi baûn 1976. ** Sinh naêm 1912, laø hoïa só, Vieän tröôûng ñaàu tieân cuûa Vieän (1962), ngöôøi coù coâng ñaët neàn moùng cho ngaønh nghieân cöùu lòch söû myõ thuaät Vieät Nam, nghæ coâng taùc naêm 1970, nghæ höu naêm 1973. OÂng maát naêm 1977.
10 - V i eä n M yõ t h u aä t ( 1 9 6 2 - 2 0 0 7 ) Nguyeân nhaân chuû yeáu laø do tö töôûng vaø tình caûm cuûa chuùng ta coøn ôû möùc noâng caïn vaø ngheøo naøn. Chuùng ta chöa ñaït tôùi möùc laø “kyõ sö taâm hoàn” cuûa nhaân daân trong nhieät tình xaây döïng xaõ hoäi chuû nghóa. Moät nguyeân nhaân khaùc, thöôøng deã thaáy, thuoäc phaïm vi ngheà nghieäp, laø do chuùng ta ñaõ duøng moät caùch thöùc bieåu hieän chöa thích hôïp vôùi noäi dung maø chuùng ta muoán dieãn taû. Thí duï, coù khi ôû giöõa moät coâng tröôøng laøm vieäc phaán khôûi naùo nhieät, chuùng ta giôû ñoà ra veõ, ño laáy toaøn caûnh roài tuaàn töï ñi vaøo chi tieát, oân laïi thaáu thò v.v... ñuùng nhö chuùng ta vaãn thöôøng laøm ôû nhaø tröôøng. Keát quaû laø treân böùc tranh, khoâng thaáy phaán khôûi vaø naùo nhieät nhö chuùng ta mong muoán. Taát nhieân ñoù chæ laø moät thí duï. Chuùng ta hoaøn toaøn khoâng laøm nhö theá, vaø con ngöôøi töï nhieân cuûa chuùng ta cöôõng laïi. Nhöng toâi noùi theá ñeå ñaët laïi moät vaán ñeà: vaán ñeà “töông quan giöõa noäi dung vaø hình thöùc” maø toâi cho raèng chuùng ta phaûi coù moät giaûi ñaùp döùt khoaùt vaø kieân ñònh, tröôùc khi ñi vaøo “aùp duïng voán cuõ daân toäc”. Döùt khoaùt vaø kieân ñònh ñöôïc, seõ laøm cho chuùng ta thoaûi maùi, thöïc söï laø töï do, laøm chuû ñöôïc kyõ thuaät trong saùng taùc, khoâng bò boù troøn trong caùch thöùc bieåu hieän saün coù vaø chæ coøn laø cöôõng laïi ôû moät hình thaùi töï nhieân khoâng coù yù thöùc, nhö ôû thí duï treân. Veà ñieåm naøy lòch söû cung caáp cho chuùng ta raát nhieàu baèng chöùng. Theo doõi moät caùch tyû myû moái töông quan giöõa noäi dung vaø hình thöùc trong quaù trình hình thaønh cuûa moät ngheä thuaät naøo ñoù, toát hôn nöõa laø cuûa nhieàu neàn ngheä thuaät khaùc nhau, laïi caøng roõ, chuùng ta ñeàu thaáy coù moät ñieàu raát gioáng nhau ôû nôi khôûi ñieåm. Ñoù laø phaàn noäi dung (noäi dung tö töôûng vaø tình caûm môùi maø ñoái vôùi ngöôøi ngheä só taïo hình thì cuï theå töùc laø nhöõng hình aûnh môùi) noù luoân luoân ñoøi hoûi ñöôïc theå hieän ra. Phaàn noäi dung ñoù laø ñoäng löïc tröïc tieáp thoâi thuùc, ñaåy ngheä thuaät tieán tôùi hình thöùc môùi. Qua nhieàu thöû thaùch, nhieàu thaát baïi vaø thaønh coâng, coù khi lui coù khi tieán, nhöng cuoái cuøng laø moät hình thöùc môùi ra ñôøi, vôùi nhöõng neùt taïo hình môùi meû, trung thaønh vôùi noäi dung. Chuùng ta thaáy roõ noäi dung quyeát ñònh hình thöùc. Nhöng hình thöùc ñoù, nhö toâi ñaõ noùi, khoâng thaønh hình toaøn boä ngay trong moät luùc theo moät ñöôøng thaúng goïn gheõ cuûa söï suy nghó tröøu töôïng. Thöôøng noù taïm baét ñaàu baèng giai ñoaïn
N g h i eâ n c öù u M yõ t h u aä t - 11 “röôïu môùi, bình cuõ” daàn giaø khuoân theo tình hình vaø nhöõng ñieàu kieän cuï theå cuûa lòch söû ôû nôi noù ra ñôøi, maø thaønh hình haún. Do ñoù noù mang nhöõng neùt ñoäc ñaùo rieâng, ñeå roài laïi bieán chuyeån nöõa, cuõng laïi do moät noäi dung tö töôûng vaø tình caûm môùi quyeát ñònh. Ñònh roõ vò trí cuûa hình thöùc ñoái vôùi noäi dung nhö theá, chuùng ta thaáy raèng nhöõng kyõ thuaät môùi hoïc ñöôïc ñeå caáu taïo hình thöùc, duø goïi noù laø nhöõng “cô sôû khoa hoïc” ñaùng kính troïng ñi chaêng nöõa, cuõng seõ phaûi laøm ñuùng vôùi nhieäm vuï laø giuùp chuùng ta theâm söùc bieåu hieän ñöôïc roõ neùt tö töôûng vaø tình caûm coù thöïc cuûa chuùng ta. Neáu traùi laïi, noù caûn trôû chuùng ta trong coâng vieäc bieåu hieän noäi dung, caûn trôû khoâng cho chuùng ta trung thaønh ñaày ñuû vôùi yeâu caàu cuûa noäi dung thì ñoù töùc laø coù vaán ñeà. Chuùng ta phaûi caûi toå noù laïi vaø ñoàng thôøi chuùng ta ñaõ naâng cao noù theâm leân moät möùc. Ñoái vôùi nhöõng caùch thöùc bieåu hieän môùi coøn xa laï vôùi nhaân daân, chuùng ta phaûi tieáp thu vôùi tinh thaàn saùng taïo, ñeå roài thöïc söï laøm chuû ñöôïc noù. * * * Voán cuõ daân toäc raát phong phuù. OÂng cha chuùng ta tích luõy ñöôïc moät kho taøng veà tinh thaàn nhaân ñaïo vaø raát nhieàu kieán thöùc, trong ñoù coù nhöõng kieán thöùc veà ngheä thuaät taïo hình ngaøy nay vaãn coøn thích hôïp trong coâng vieäc bieåu hieän noäi dung xaõ hoäi chuû nghóa. Ngoài ghi cheùp nhöõng böùc chaïm, nhöõng böùc tranh voâ cuøng quyù giaù ñoù chuùng ta thöïc söï thaáy roõ oâng cha ta giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà bieåu hieän hình töôïng moät caùch ñôn giaûn, bình dò, khoâng vieån voâng vaø chaéc chaén ñeán moät möùc ñoä ñoäc ñaùo cao nhö theá naøo. Chuùng ta laø nhöõng ngheä só taïo hình, chuùng ta khoâng theå khöôùc töø vieäc hoïc taäp khieâm toán ñoù. Phaûi coù loøng tin yeâu thöïc söï, kieân nhaãn hoïc taäp nhöõng ñöùc tính coøn raát caàn thieát ñoù qua nhöõng taùc phaåm coøn soùt laïi. Ñi saâu hôn nöõa, nghieân cöùu veà lòch söû ñeå ñaët chuùng ta ñuùng vaøo thôøi ñaïi luùc baáy giôø, giöõa nhöõng vaán ñeà cuï theå cuûa cuoäc ñaáu tranh giai caáp, chuùng ta laïi caøng hieåu saâu hôn nöõa, qua nhöõng hình aûnh cuûa ngheä thuaät, oâng cha chuùng ta ñaõ yeâu nöôùc noàng naøn vaø kieân nhaãn ñeán möùc ñoä naøo,
12 - V i eä n M yõ t h u aä t ( 1 9 6 2 - 2 0 0 7 ) ñaõ choáng laïi vôùi nhöõng xu höôùng noâ dòch cuûa phong kieán thoáng trò. Trong voán cuõ daân toäc, coù moät kho kinh nghieäm quyù baùu maø sau bao nhieâu theá heä saûn xuaát vaø ñaáu tranh kieân cöôøng, oâng cha chuùng ta doác heát hôi söùc vaø trí tueä ra môùi daàn daàn tích luõy ñöôïc. Ñoù laø moät di saûn khoâng gì thay theá ñöôïc. Khoâng nhöõng veà tinh thaàn, veà kieán thöùc moïi maët, caû veà nhöõng caùch giaûi quyeát thoâng thöôøng veà nhöõng maãu hình ñôn giaûn, cuõng coøn raát nhieàu caùi coù theå söû duïng ngay tröôùc maét. Daïi gì chuùng ta laïi ñi röôùc veà, khoâng bieát töï ñaâu vaø cuûa thôøi naøo, nhöõng thöù “phuï tuøng” ngô ngaùc, laøm pheäch phaïc laây ñeán “saûn phaåm” cuûa chính chuùng ta. Yeâu caàu veà bieåu hieän noäi dung ñaâu coù baét chuùng ta phaûi giaûi quyeát nhö vaäy? Chuùng ta caøng thaáy phaûi coi vieäc ñi saâu söu taàm, tìm hieåu vaø hoïc taäp voán cuõ daân toäc laø thieát thaân hôn vaø caàn phaûi laøm coù yù thöùc vaø coù toå chöùc hôn nöõa, qua taát caû nhöõng caùi gì coøn thaáy ñöôïc. Laøm caøng nhieàu caøng toát, caøng sôùm caøng hay. Ñoù cuõng laø cung caùch xöa nay, duø coù yù thöùc ñaày ñuû hay khoâng coù yù thöùc ñaày ñuû, nhöõng ngheä só yeâu nhaân daân, yeâu ñaát nöôùc, ñeàu vaãn thöôøng laøm. Nhöng trong khi tìm hieåu voán cuõ daân toäc, chuùng ta phaûi bieát phaân tích vaø pheâ phaùn caàn thieát ñeå naém vöõng muïc tieâu ñaõ neâu leân ôû treân: laøm phong phuù vaø saéc beùn theâm khaû naêng bieåu hieän tö töôûng vaø tình caûm cuûa chính baûn thaân ta ngaøy nay. Noäi dung tö töôûng vaø tình caûm ñoù, nhö chuùng ta ñeàu bieát, laø noäi dung xaõ hoäi chuû nghóa. Tuy vaäy raát caàn laø chuùng ta phaûi kieân ñònh, vì kinh nghieäm cho chuùng ta thaáy raèng caûnh giaùc cuûa chuùng ta khoâng bao giôø thöøa ñoái vôùi nhöõng hieän töôïng leäch laïc thöôøng vaãn xaûy ra hai maët, vaø nhieàu khi phöùc taïp cuûa vaán ñeà naøy. Trong saùng taùc do khôûi ñieåm coøn chöa chính xaùc vaø döùt khoaùt, neân vaãn coøn “vì hình thöùc ñôn thuaàn” maø ñi vaøo tìm hieåu voán cuõ daân toäc. Tröôùc ñaây, trong thôøi gian ñen toái cuûa tö töôûng töï ty daân toäc, do ñeá quoác vaø phong kieán gaây ra coøn traøn ngaäp, baùc Nguyeãn Phan Chaùnh thaønh coâng ñöôïc nhieàu veà tính chaát daân toäc vaø gaàn guõi vôùi sinh hoaït cuûa nhaân daân lao ñoäng hoài baáy giôø. Nhöõng thaønh coâng ñoù, theo yù rieâng toâi nghó, sôû dó ñaït ñöôïc, caên baûn khoâng do caùi gì khaùc laø caûm tính coù thaät cuûa baùc ñoái vôùi nhaân daân. ÔÛ phoøng trieån laõm naøy1 cuõng vaäy toâi raát vui
N g h i eâ n c öù u M yõ t h u aä t - 13 söôùng ñöôïc thaáy nhöõng thaønh coâng môùi veà maët tính chaát daân toäc cuûa theá heä treû. Xaõ vieân môùi cuûa Leâ Coâng Thaønh, Ñoïc baùo cuûa Leàu Thò Phöông, nhöõng tìm toøi veà caét giaáy cuûa AÙi Nhi, v.v... Noäi dung voâ cuøng phaán khôûi vaø vó ñaïi cuûa thôøi ñaïi chuùng ta baûo ñaûm chaéc chaén cho ngheä thuaät chuùng ta tieán leân, khoâng ngöøng phaùt trieån, luoân luoân cuûng coá, laønh maïnh vaø ñoäc ñaùo. Chuùng ta khoâng coi thöôøng voán cuõ daân toäc, ñoàng thôøi, chuùng ta cuõng khoâng neân caâu neä hình thöùc coá ñònh cuûa voán cuõ daân toäc. Toâi xin möôïn caâu cuûa thuû töôùng Phaïm Vaên Ñoàng ñeå keát thuùc cho nhaän thöùc cuûa toâi veà vaán ñeà naøy: “OÂn cuõ ñeå laøm môùi vaø laøm môùi toát hôn”. Caâu noùi ñoù trong moät baûn baùo caùo cuûa chính phuû ñoïc tröôùc quoác hoäi. Nay ñem duøng noù ôû ñaây, toâi vaãn thaáy coù moät yù nghóa raát laø then choát veà phöông höôùng ñöôøng loái cho vaán ñeà “aùp duïng voán coå daân toäc” cuûa chuùng ta. N.Ñ.C Chuù thích: 1. Phoøng trieån laõm tranh töôïng naêm 1960.
14 - V i eä n M yõ t h u aä t ( 1 9 6 2 - 2 0 0 7 ) KHOÂNG GIAN QUA NGHEÄ THUAÄT TAÏO HÌNH DAÂN GIAN VIEÄT NAM Nguyeãn Ñöùc Nuøng * H ieän töôïng veà tính chaát daân gian hieän nay vaãn laø nhöõng neùt ñaëc bieät laøm raïng rôõ khuoân maët ngheä thuaät taïo hình Vieät Nam ñöông ñaïi. Söï chuyeån bieán veà phong caùch ngheä thuaät trong lòch söû myõ thuaät Vieät Nam, ngheä thuaät taïo hình daân gian laø moät nhaân toá tích cöïc trong ñoù yeáu toá khoâng gian coù moät vò trí quan troïng bao haøm nhieàu tính chaát daân toäc toát ñeïp maø ngaøy nay chuùng ta ñöôïc keá thöøa. Töông öùng vôùi quan nieäm saùng taùc töôïng tröng cuûa ngheä thuaät phöông Ñoâng nhöng yù thöùc thaåm myõ Vieät Nam mang tính chaát cuï theå vaø hieän thöïc hôn. Phöông chaâm “laáy yù gôïi hình, laáy hình gôïi yù”, nhaân toá hieän thöïc coù saün trong nhaän thöùc veà taïo hình gaén boù vôùi yù thöùc veà khoâng gian coøn hình thaønh moät quan nieäm thaåm myõ. Baøi vieát naøy khoâng ñi saâu vaøo phaân tích, chæ döïa treân tính chaát cuûa ngheä thuaät daân gian ñeå giôùi thieäu veà khoâng gian, vì vaäy nhöõng loaïi hình khoâng gian nhö öôùc leä - töôïng tröng - caûm xuùc... khoâng neâu ra ôû ñaây, vì coøn nhieàu hieän töôïng nhö vaán ñeà taâm lyù - xaõ hoäi vaø phong tuïc taäp quaùn quan heä ñeán lónh vöïc khoâng gian vaø hình thaønh veà quan nieäm vaø phong caùch ngheä thuaät. * Sinh naêm 1914, laø hoïa só, laø Phoù Giaùo sö. Veà Vieän naêm 1973, laøm Vieän tröôûng töø naêm 1979 ñeán naêm 1981, chuyeân nghieân cöùu myõ thuaät caän hieän ñaïi vaø myõ thuaät daân gian. OÂng maát naêm 1983.
N g h i eâ n c öù u M yõ t h u aä t - 15 Moät maët phaúng troáng trôn khoâng coù yù ñònh neâu leân moät noäi dung moät hình thöùc gì, neáu chæ ñaët moät neùt, moät hình thuø, moät vaät theå naøo ñoù, treân maët phaúng troáng trôn aáy, maëc nhieân dieän troáng aáy töï taïo thaønh moät khoâng gian coù chuû ñeà cuï theå. Caùch theå nghieäm aáy töôûng nhö quaù giaûn ñôn nhöng bao haøm nhieàu tín hieäu khoa hoïc, trieát myõ saâu saéc. Theo yù thöùc daân gian, thoâng thöôøng neàn giaáy ñöôïc coi nhö moät khoaûng khoâng gian voâ ñònh. Coøn hoaï tieát ñaët leân treân laø nhöõng ngoân ngöõ ñeå noùi veà thôøi gian, thôøi ñieåm, thôøi tieát vaø söï coá cuï theå. Khung cuûa tranh cuõng quan heä maät thieát ñeán vaán ñeà khoâng gian cuûa tranh daân gian. Laø moät loaïi tranh daùn thaúng leân töôøng vaùch, tranh daân gian coøn goïi laø tranh “Teát” - tranh coù nhöõng ñaëc ñieåm keå caû noäi dung vaø hình thöùc. Söï coù maët cuûa tranh laøm bieán chuyeån khoâng gian, gaây baàu khoâng khí môùi, moät phong vò môùi töôi vui toát laønh trong nhöõng caên nhaø tranh aâm thaàm, laïnh leõo, buoàn teû, ngheøo ñoùi döôùi cheá ñoä phong kieán. Do ñoù tranh daân gian khoâng phaûi loaïi tranh loàng trong khung kính, thaønh khung bao xung quanh seõ taùch rôøi khoâng gian trong tranh vaø khoâng gian thöïc teá cuûa caên nhaø, taùch rôøi cuoäc soáng mô öôùc trong tranh vaø söï mong muoán cuûa thöïc teá haøng ngaøy. Hình töôïng moät caønh ñaøo trong tranh gôïi leân moät khoâng gian vui veû, thaân thöông, ñoä löôïng nhaân töø (theo tuïc leä, moïi ngöôøi ñeàu xoaù boû nhöõng thaønh kieán vôùi nhau trong ba ngaøy “Teát” coå truyeàn ñaàu naêm) muøa hoa ñaøo laïi ñuùng vaøo dòp teát. Moãi nhaø ñeàu ñoùn xuaân baèng moät caønh ñaøo. Hoa ñaøo laø muøa xuaân. Hoa ñaøo laø ngaøy Teát. Boùng daùng moät boâng hoa sen, moät chuøm hoa phöôïng ñuû noùi leân taát caû saéc thaùi vaø thôøi tieát muøa heø trong ñoù nghe nhö coù caû tieáng ngaân vang cuûa ve saàu... Moät maûnh bình phong trong tranh Ñaùnh ghen noùi leân cuï theå ñòa ñieåm chieán ñaáu cuûa thaàn “Tình aùi vaø tính ghen tuoâng”. Noù coøn toá giaùc baûn chaát vaø thaønh phaàn xaõ hoäi cuûa ngöôøi ñaøn oâng ñöông söï. Chæ coù nhöõng nhaø phuù noâng, ñòa chuû môùi coù ñieàu kieän xaây bình phong ôû cöûa ngoõ tröôùc khi vaøo nhaø. Ngöôøi vôï thöù hai ôû vôùi choàng vì ñöôïc choàng yeâu coøn ngöôøi vôï caû ôû nhaø rieâng ñi ñeán. Vì vaäy caâu chuyeän ñaùnh ghen ñaõ xaûy ra ôû ngay choã coång ra vaøo.
16 - V i eä n M yõ t h u aä t ( 1 9 6 2 - 2 0 0 7 ) Moät hieän töôïng khaùc veà khoâng gian. Tranh taû hai ñoâi ñoâ vaät ñang löøa mieáng ñeå haï nhau, coøn hai ñoâi ñang ngoài thu hình choáng reùt ôû phía sau ñôïi ñeán löôït cuøng ñua taøi. Hai xaâu tieàn thöôûng treo ñaèng tröôùc gôïi ngay cho thaáy laø moät ñaùm hoäi vaät vì hoäi thi vaät môùi coù giaûi thöôûng. Hai daùng ngoài thu mình noùi leân thôøi tieát coøn laïnh cuûa tieát ñaàu xuaân. Taùc giaû daân gian naøo ñoù chæ duøng hai hình töôïng ñuû theå hieän moät khoâng gian toång hôïp: thôøi gian, thôøi tieát vaø thôøi ñieåm. Moät bieåu hieän khaùc cuûa khoâng gian qua ñaúng caáp xaõ hoäi phong kieán. Nhöõng tranh thôø oâng Hoaøng, baø Chuùa, nhöõng taám chaïm khaéc Möôøi vua thaäp ñieän... ñeàu ñöôïc theå hieän khoâng gian qua vaán ñeà ñaúng caáp. Nhöõng nhaân vaät vua, chuùa, nhaát ñònh phaûi ôû vò trí chính dieän vaø ñöôïc theå hieän vôùi moät tyû leä lôùn raát nhieàu laàn ñoái vôùi nhöõng nhaân vaät phuï (ngöôøi haàu caän, lính, quyû, toäi nhaân...) maëc duø nhöõng nhaân vaät aáy boá trí ôû ñaèng tröôùc hay phía sau nhöõng nhaân vaät chính. Phoái caûnh naøy coøn laø moät hình thöùc bieåu hieän khoâng gian qua tyû leä. Coù nhöõng bieåu hieän khoâng gian nhieàu taàng, nhieàu lôùp, nhieàu chieàu vôùi noäi dung sinh hoaït khaùc nhau treân moät taám tranh nhö tranh töù bình (moät loaïi tranh treo coù truïc goàm 4 taám, veõ chuyeän coå tích hay chuyeän thaàn thoaïi). Treân moãi taám tranh coù veõ nhieàu caûnh sinh hoaït gia ñình trong nhaø, ngoaøi saân, ngoaøi ñöôøng ngoõ... Moãi caûnh ñeàu coù moät khoâng gian rieâng bieät nhöng toaøn boä boá cuïc cuûa taám tranh vaãn chaët cheõ, thuaän maét trong moät khoâng gian chung. Moät bieåu hieän khoâng gian khaùc. Taát caû nhöõng nhaân vaät ñeàu theå hieän chung moät tyû leä ñoàng ñeàu khoâng keå xa hay gaàn trong moät taám tranh. Ngheä thuaät 3 chieàu cuõng coù maët. Nhaø cöûa, vöôøn töôïc ñöôïc moâ taû trong theá bao quaùt nhö töø ôû treân nhìn xuoáng hoaëc nhìn saâu vaøo taän trong nhaø vôùi caûnh trí sinh hoaït noäi thaát ñaày ñuû. Coù yù kieán cho ñaáy laø bieåu hieän khoâng gian theo baûn naêng hay theo theå thöùc khoâng gian taåu maõ tuyø tieän, hoaëc vì chöa naém ñöôïc phöông phaùp cuûa khoâng gian vaät lyù. Thaät ra nhaân daân chöa coù quan nieäm veà ñöôøng chaân trôøi, ñieåm tuï, ñöôøng vuùt. Hoï chæ thaáy quanh mình moät khoâng gian thaân maät, mung lung, bao la vaø voâ taän.
N g h i eâ n c öù u M yõ t h u aä t - 17 Töø choã hoï ñang ngoài taâm söï vaø qua ngöôõng cöûa laø saân, qua saân laø vöôøn, qua vöôøn laø nhaø haøng xoùm laø luyõ tre, laø khung trôøi baùt ngaùt. Hoï nhìn veà beân phaûi hay quay sang beân traùi hay ñöa maét nhìn xung quanh, söï dieãn bieán cuûa khoâng gian qua taâm tö cuûa moãi laàn xoay taàm maét. Coù theå hoï thaáy moät con ruoài ñang vuøng vaãy treân khoaûng trôøi xanh trong chaäu nöôùc hay hoï uoáng caû maët traêng trong cheùn nöôùc traø. Coù gì khuoân ñöôïc taàm maét, khoáng cheá ñöôïc khoâng gian, haïn ñònh ñöôïc söï suy tö. Ñoù laø quan nieäm thoâng thöôøng veà khoâng gian cuûa nhaân daân, moät yù thöùc töï nhieân veà vuõ truï. Veà ñöôøng chaân trôøi hoï chæ coù moät ñöôøng duy nhaát laø daõy nuùi xanh lô, hay moät daûi xoùm laøng lôø môø xanh ôû xa tít maõi taän chaân ñoàng nôi hoï lao ñoäng saûn xuaát haøng ngaøy vaø laø choã nuoâi soáng hoï. Quan nieäm vaø caùch xöû lyù khoâng gian trong ngheä thuaät taïo hình daân gian coøn xaùc ñònh tính chaát ñoäc laäp cuûa neàn ngheä thuaät Vieät Nam maø töø tröôùc ñeán nay caùc hoïc giaû, caùc nhaø nghieân cöùu nöôùc ngoaøi ñaõ nhaän ñònh sai laàm. Töø nhöõng voøng troøn ñoàng taâm treân maët troáng ñoàng Ngoïc Luõ (vaên hoaù Ñoâng Sôn) bieåu hieän nhöõng laøn soùng aâm thanh töø trung taâm hình töôïng cuûa maët trôøi vôùi 14 tia phaùt ra, toaû roäng trong khoâng gian voâ taän, coå vuõ, ñem söùc soáng cho vaïn vaät trong ñoù coù con ngöôøi vaø nhöõng sinh hoaït vui chôi, saûn xuaát, ñaáu tranh, khaéc phuïc thieân nhieân vaø ñeå baûo veä söï sinh toàn. Nhöõng hieän töôïng vaø phöông phaùp bieåu hieän khoâng gian qua yù thöùc nhaân daân cho thaáy trong khaâu khoâng gian yeáu toá chuû yeáu vaãn laø con ngöôøi. Phöông ngoân ñaõ coù caâu “Ngöôøi buoàn caûnh coù vui ñaâu bao giôø”. Nhìn laïi quaõng ñeâm tröôøng hôn 1000 naêm daân toäc Vieät Nam bò giaëc Haùn daõ man xaâm löôïc vôùi yù ñoà Haùn hoaù caû daân toäc, khoâng gian cuûa ñôøi soáng vaät chaát veà tinh thaàn trong ngheä thuaät bò laïc haäu. Con ngöôøi Vieät Nam ñaõ phaù vôõ caùi khoâng gian aáy, taåy ueá, tinh loïc vaø ñöa trôû laïi traïng thaùi nguyeân baûn cuûa noù. Nhöõng nhaân toá veà nhaân baûn hieän thöïc, ñoäc laäp cuûa tính chaát khoâng gian qua ngheä thuaät taïo hình daân gian laø nhöõng nguyeân lieäu ñoäc ñaùo cuûa tính chaát daân toäc trong ngheä thuaät taïo hình ñöông ñaïi Vieät Nam.
18 - V i eä n M yõ t h u aä t ( 1 9 6 2 - 2 0 0 7 ) Moät hieän töôïng thöôøng gaëp trong caùc taùc phaåm ñöông ñaïi moät traïng huoáng khoâng gian chuyeån ñoäng do söï vaän haønh cuûa hoaï tieát hoaëc saéc ñoä vaø maàu keát hôïp. Ñöùng tröôùc moät taùc phaåm sôn maøi, sôn daàu, luïa taàm maét ta nhö ñöôïc troïng ñieåm cuûa taùc phaåm môøi chaøo roài daét ñi tham quan caùc yeáu toá (ñöôøng, neùt, khoái, hình, maàu saéc) phuïc vuï cho troïng ñieåm aáy, roài maét laïi ñöôïc dòu daàn laïi nôi ñieåm xuaát phaùt ban ñaàu vaø caùi voøng quay tieáp tuyeán aáy cöù tieáp tuïc môøi chaøo thò giaùc vaø tình caûm cuûa khaùn giaû khoâng muoán röùt ra ñi: taùc phaåm Tre cuûa hoaï só Traàn Ñình Thoï laø moät moâ hình. Treân maët ao giöõa ñoàng moät khoùm tre, treân maáy laøn ruoäng, thaáp thoaùng ôû ñaøng xa coù boùng loâ coát, roài laàn ñeán boùng caây ñöùng trô vô. Ñeán ñaây voøng quay cuûa nhaõn tuyeán laïi voøng laïi vôùi khoùm tre, roài laïi chuyeån sang maáy traùi ñoài vaø loâ coát, ñeán boùng caây trô vô vaø tuyeán ñi cuûa thò giaùc laïi cöù tieáp tuïc cuoäc haønh trình cuûa khoaûng khoâng gian aáy. Thoân Vónh Moác cuûa Huyønh Vaên Thuaän moâ taû moät khoâng gian bao la caûnh sinh hoaït cuûa moät xoùm chaøi ngoaøi baõi bieån vaø taän ngoaøi khôi khoâng theo theå thöùc cuûa khoâng gian taåu maõ. Nhöõng daãy nhaø, caây coái, vöôøn vaø caûnh sinh hoaït nhoän nhòp cuûa ngö daân vôùi nhieàu chi tieát haáp daãn. Ngoaøi thoân xoùm laø beå caù soùng xoâ. Thuyeàn treân baõi, thuyeàn ngoaøi khôi taáp naäp. Nhöõng caûnh sinh hoaït trong nhaø, trong khoang thuyeàn, ngoaøi bieån raát saàm uaát. Tröôùc söï giôùi thieäu phong phuù aáy, taàm maét cuûa khaùn giaû ñöôïc dìu ngay vaøo nhöõng daãy nhaø, vaøo taän trong nhaø roài ñi quan saùt tæ mæ caùc sinh hoaït trong thoân, ngoaøi beå roài laïi theo caùc caûnh sinh hoaït laàn trôû laïi daãy nhaø trong xoùm vaø ñi saâu tìm hieåu töøng maåu sinh hoaït cuûa moãi gia ñình. Vaø, roài laïi töø trong nhöõng sinh hoaït noäi thaát laïi dìu nhôõn tuyeán ñi tham quan nhöõng caûnh trí xung quanh xoùm, ngoaøi bieån caû roài laïi ñöôïc dìu veà trong xoùm vôùi nhöõng daãy nhaø vaø laïi tieáp tuïc voøng quay... Nhìn chung caùch theå hieän quan nieäm veà khoâng gian cuûa caùc taùc phaåm taïo hình ñöông ñaïi, caùc hoaï só ta ñeàu coù yù thöùc khai thaùc nhöõng truyeàn thoáng tích cöïc cuûa daân toäc nhö vaäy. Hieän nay vaán ñeà khoâng gian trôû thaønh moät ngaønh khoa hoïc coù taàm quan troïng trong caùc lónh vöïc. Trong lónh vöïc ngheä thuaät cuõng coù