JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE DOI: 10.18173/2354-1067.2015-0065<br />
Social Sci., 2015, Vol. 60, No. 10, pp. 106-113<br />
This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
CON NGƯỜI VÀ HIỆN THỰC MIỀN NÚI<br />
TRONG TIỂU THUYẾT CỦA CAO DUY SƠN<br />
<br />
Điêu Thị Tú Uyên<br />
Khoa Ngữ văn, Trường Đại học Tây Bắc<br />
<br />
Tóm tắt. Con người và hiện thực miền núi là đề tài chủ yếu trong tiểu thuyết của Cao<br />
Duy Sơn. Nhà văn của núi rừng Đông Bắc đã khắc họa trong các tiểu thuyết của mình bức<br />
tranh về thiên nhiên, cuộc sống và con người miền núi Cao Bằng trong cái nhìn đa diện, đa<br />
chiều. Một thiên nhiên vừa thơ mộng, trữ tình vừa hùng vĩ. Những con người miền núi với<br />
cái phẩm chất và tâm hồn trong vắt như suối rừng mùa thu. Toàn bộ không gian đời sống<br />
sinh hoạt miền núi với những bản sắc văn hóa riêng của vùng Tày cũng được Cao Duy Sơn<br />
phác thảo một cách sinh động, mới lạ và đầy sức hấp dẫn. Bức tranh hiện thực ấy đã thay<br />
đổi cách nhìn của độc giả về cuộc sống và con người các dân tộc miền núi, đóng góp quan<br />
trọng vào việc đổi mới đề tài miền núi trong nền văn học đương đại Việt Nam.<br />
Từ khóa: Con người và hiện thực, miền núi, tiểu thuyết của Cao Duy Sơn.<br />
<br />
1. Mở đầu<br />
Cao Duy Sơn là tác giả của nhiều tiểu thuyết viết về đề tài miền núi: Người lang thang<br />
(1992), Cực lạc (1995), Hoa mận đỏ (1999), Đàn trời (2006), Chòm ba nhà (2009). Là nhà văn<br />
của núi rừng Đông Bắc, Cao Duy Sơn là một trong những cây bút viết nhiều và viết hay về đề tài<br />
miền núi từ sau đổi mới. Nhiều bài viết của độc giả yêu mến và các nhà nghiên cứu như Lũng núi<br />
ấy. . . đã sinh ra một nhà văn” (Phạm Quang Trung – Văn nghệ Sông Cửu Long [9]); Cao Duy<br />
Sơn, giọng văn nhẹ nhàng mà sắc bén (Sông Lam – Báo Dân tộc và phát triển [10]); Văn xuôi Việt<br />
Nam hiện đại về dân tộc và miền núi (Phạm Duy Nghĩa – Luận án tiến sĩ); Bản sắc văn hóa dân<br />
tộc trong văn xuôi các dân tộc thiểu số Việt Nam thời kì đổi mới và hội nhập (Đào Thủy Nguyên –<br />
Tạp chí Nghiên cứu văn học [6]). . . đều khẳng định ngòi bút tiểu thuyết của Cao Duy Sơn là ngòi<br />
bút đầy sung mãn, có sức bật, có những bước đột phá về đề tài dân tộc và miền núi. Các tiểu thuyết<br />
của Cao Duy Sơn đã mở ra một thế giới nghệ thuật mới lạ, đầy hấp dẫn, thể hiện cái nhìn đa diện,<br />
nhiều chiều về hiện thực và con người miền núi. Với mảng đề tài này, Cao Duy Sơn đã khẳng định<br />
được phong cách, giọng điệu riêng của mình. Tuy nhiên, các bài viết trên chủ yếu thể hiện cái nhìn<br />
khái quát về tiểu thuyết của Cao Duy Sơn, hoặc quan tâm đến thi pháp nghệ thuật trong từng tác<br />
phẩm cụ thể, trong khi cần có cái nhìn và sự đánh giá đầy đủ, hệ thống những đóng góp quan trọng<br />
của nhà văn cho nền tiểu thuyết đương đại về đề tài dân tộc và miền núi, nhất là về phương diện<br />
phản ánh hiện thực và con người miền núi từ sau đổi mới. Bài viết này mong muốn đưa ra cái nhìn<br />
<br />
Ngày nhận bài: 15/4/2015 Ngày nhận đăng: 10/9/2015<br />
Liên hệ: Điêu Thị Tú Uyên, e-mail: tuuyentbu@gmail.com<br />
<br />
<br />
<br />
106<br />
Con người và hiện thực miền núi trong tiểu thuyết của Cao Duy Sơn<br />
<br />
<br />
cụ thể và mang tính hệ thống về hiện thực và con người miền núi được khắc họa trong năm cuốn<br />
tiểu thuyết của Cao Duy Sơn kể từ sau đổi mới, ghi nhận những giá trị đặc sắc, sáng tạo trong tiểu<br />
thuyết của nhà văn khi viết về mảng đề tài này.<br />
<br />
2. Nội dung nghiên cứu<br />
Sinh ra và lớn lên ở Cao Bằng, kí ức tuổi thơ, thiên nhiên, con người và những vỉa tầng văn<br />
hóa truyền thống dân tộc Tày đã bám rễ, ám ảnh sâu trong tâm trí Cao Duy Sơn, “nó khiến anh<br />
khắc khoải, day dứt tựa hồ như đang mang một món nợ đối với quê hương. Và nếu không trả được<br />
món nợ đó, anh không thể tìm thấy một chốn bình an để neo đậu tâm hồn” [10]. Nhà văn viết về<br />
cao Bằng vừa để trả nợ ân tình vừa như trải lòng với vùng đất và con người mình đã nặng lòng gắn<br />
bó. Thiên nhiên, cuộc sống và con người miền núi Cao Bằng hiện lên trong tiểu thuyết của Cao<br />
Duy Sơn thật đa diện, đa chiều.<br />
<br />
2.1. Tiểu thuyết Cao Duy Sơn phác họa một thiên nhiên miền núi đa dạng, thơ<br />
mộng mà hùng vĩ, mang tâm hồn con người miền núi<br />
Thiên nhiên Cao Bằng trong tiểu thuyết của Cao Duy Sơn có đủ đường nét, màu sắc, hình<br />
khối. Một thiên nhiên hoang sơ, hùng vĩ: “Núi như những chàng khổng lồ khoác vai nhau giăng<br />
tận chân trời. Xen kẽ những ngọn đồi, và cánh đồng màu mỡ, những thảm nương xanh mướt khi<br />
mùa đang xanh; đâu đâu cũng đồi núi điệp trùng. Sương như mây phủ kín những đỉnh non cao...”<br />
(Chòm ba nhà); “Thác Phja Bjooc đổ xuống từ độ cao gần sáu mươi sải tay. Triệu triệu những bụi<br />
nước từ dòng thác như tấm lưới khổng lồ tung lên trời cao, rồi trùm xuống vạn vật cách nó cả trăm<br />
thước (Đàn trời); và thơ mộng: Chiều thu yên ả và trong lành... Vạn vật hết thảy đang vào kì chín<br />
rũ úa vàng. Không gian phồng gió và lá thổi đuổi nhau hối hả. Phút dừng lại tạm thời trời đất lặng<br />
phắc như một nụ hôn đắm đuối chia li”... (Người lang thang). Nhưng đọc tiểu thuyết của Cao Duy<br />
Sơn có thể nhận thấy nhà văn ít miêu tả thiên nhiên trong cái nhìn riêng rẽ. Quan niệm con người<br />
và tự nhiên là hai thực thể của tạo hóa, con người miền núi dựa vào thiên nhiên để sống, để đấu<br />
tranh, bồi đắp tình cảm và thanh lọc, nuôi dưỡng tâm hồn, Cao Duy Sơn đã miêu tả thiên nhiên<br />
vùng Đông Bắc trong sự hòa hợp máu thịt với con người. Thiên nhiên có ở trong mắt nhìn, trong<br />
tâm tư, tình cảm của người miền núi. Khi vui, hạnh phúc hay buồn bã, đau đớn, con người đều tìm<br />
về với thiên nhiên “Vương thường ra bên bờ sông ngồi, phần tìm lại hơi ấm ngày nào tưởng như<br />
vẫn đâu đây, tình yêu của anh tươi sáng và trong vắt như trăng thu, ngọt ngào nguyên sơ như hương<br />
lúa... Dọc bờ sông Dâng, Diệu nhắm mắt thở nhẹ... Thật sâu trong đêm, thoảng đến rất nhẹ hương<br />
cỏ già ngái và nhựa từ cuống là cơi vàng trôi trên dòng sông. Mùa thu đến rồi! Khóe mắt chị bỗng<br />
trào những giọt lệ, chị bỗng khóc cho những chiếc lá vàng và cỏ dại úa chín, ngày xưa ơi!”. Đối với<br />
Vương và Diệu (Đàn trời), tìm về bên sông là tìm về với những yêu thương, nồng nàn trong miền<br />
kí ức, là để lòng mình có những khoảnh khắc dịu lắng với một quá vãng xa xôi không thể nào quay<br />
lại được nữa. Cả hai như được dòng sông quê xoa dịu, vỗ về. Còn với Thức (Đàn trời), trở về Phja<br />
Đeng cũng là trở về với một thời quá khứ xiết bao yêu thương, trìu mến. Không gian yên tĩnh của<br />
quê hương như tách Thức ra khỏi những nghiệt ngã của công việc mà anh đang phải nếm trải. Anh<br />
như được trở về với bình yên sau cái ồn ã, đắng cay của đời thường. Thiên nhiên ôm ấp, chở che,<br />
chia sẻ, vỗ về, bù đắp những thiếu hụt về tình cảm, tâm tư, ước vọng. Ngắm toàn cảnh Phja Đeng<br />
với những dãy đồi tầng tầng lớp lớp xanh mờ trong sương. Không một cây to, chỉ mênh mông cỏ<br />
xanh được bao bọc bởi những cánh rừng nguyên sinh xa tít tắp... Đối mặt với sóng gió, mong con<br />
được tiếp thêm nghị lực, ý chí, Lão Mạc đưa Thức đến thác Đàn trời. Cái lễ cầu an trước con thác<br />
đổ xuống từ đỉnh núi cao ngất, “cảm giác bồng bềnh như nằm trên sóng, Thức chìm xuống trong<br />
<br />
<br />
107<br />
Điêu Thị Tú Uyên<br />
<br />
<br />
ánh sáng mờ ảo xuyên làn mưa bụi... Bừng... bừng... bừng... Nó vang tới mức rung cả hai lá phổi”.<br />
Cái thác nước trời ấy đã làm trỗi dậy trong Thức nhiệt huyết sống, tiếp thêm cho anh sức mạnh và<br />
một lòng tin tưởng mãnh liệt vào con đường mà anh đã chọn. Văn Cao Duy Sơn giàu hình ảnh,<br />
giàu chất say của người say thiên nhiên. Cái không gian miền núi trong sách của anh vừa có sự thơ<br />
mộng, quyến rũ lại vừa có vẻ dữ dội, hoang sơ, huyền bí của chốn rừng già thâm nghiêm, nâng đỡ<br />
con người trong những chiều sâu thẳm của nó.<br />
<br />
2.2. Tiểu thuyết Cao Duy Sơn tái hiện bức tranh đời sống sinh hoạt của người<br />
dân miền núi chân thực và sinh động<br />
Là nhà văn của dân tộc Tày, Cao Duy Sơn cũng đã miêu tả hết sức sinh động những tập tục,<br />
sinh hoạt văn hóa mang bản sắc riêng của vùng đất Tày trong các tiểu thuyết của mình. Đó là tục<br />
lượn then độc đáo. “Muốn lấy được lời của bạn gái mình động lòng nhớ thương, trai Tày phải cầm<br />
khăn tay trắng phất qua đầu ba lần, cùng với tiếng hú cất lên thống thiết làm hiệu... nhận được tín<br />
hiệu ngỏ lời hoa của bạn trai... người con gái cũng sẽ giơ khăn tay đáp lại hai lần, nhận lời đối hát.<br />
Khi ấy, người con trai mới được phép cất tiếng lượn, gọi từ gan ruột những lời hay lời đẹp như cánh<br />
ong, cánh bướm vờn nụ tầm xuân” (Người lang thang). Thuận lòng, hợp ý, người con gái sẽ cất lời<br />
lượn mời bạn trai theo mình về bản, đến dưới cầu thang cất tiếng lượn chúc sức khỏe người già,<br />
người trẻ. Nếu cha mẹ người con gái ưng thuận, sẽ đặt một ngọn đèn ngoài sàn, mời người con trai<br />
lên sàn sân hát bản. Lúc đó, dân làng cũng sẽ kéo đến vừa uống rượu với chủ nhà vừa giám định<br />
tài đối đáp của người con trai, mà đánh giá, bình luận. Hát bản có khi kéo dài hai, ba đêm. Nếu gia<br />
đình nhà gái ưng thuận, sẽ mời người con trai một bát rượu đầy tỏ lòng chấp nhận cầu hôn. Tục hát<br />
tuồng Dá hai “với đủ khúc đoạn buồn, vui, giận dữ, hài hước”; chợ xuân trai gái tìm nhau trong<br />
câu sli, lượn, rồi hội lùng tùng, hội Nàng Hai mừng gạo mới... “khắp vùng Tày vang tiếng lượn<br />
then của người tày, tiếng Hà Lều của người Nùng, tiếng sli rực lửa của người Giang” (Cực lạc); tục<br />
uống rượu chung bát khi gặp lại bạn bè, anh em (Đàn trời); tục làm ma nhét cho trẻ đầy tháng, thết<br />
cỗ cả làng, gói quà cho khách cầm về và nhét cả vào gốc cây, bụi rậm để mong đứa trẻ khỏe mạnh,<br />
“mau lớn như thổi, lớn làm cây nghiến cứng cáp trên rừng, làm con chim ưng tung cánh đỉnh núi”<br />
(Hoa mận đỏ); tục tảo mộ vào tiết thanh minh, chọn đúng này cửa mả mở làm đồ cúng cho người<br />
chết, gọi người âm về gặp người dương (Hoa mận đỏ)... Đặc biệt ấn tượng là những cảnh sinh hoạt<br />
đặc trưng của một thị trấn nhỏ miền núi, vừa có cái dáng vẻ phố xá vừa mang cái không khí của<br />
một bản làng miền sơn cước. Cao Duy Sơn đã tái hiện những cảnh sinh hoạt đặc sắc ở Cô Sầu<br />
trong nhiều tiểu thuyết của mình. Đầu tiên là chợ Cô Sầu. “Chợ Cô Sầu lớn vào loại nhất khu vực<br />
miền Đông. Cứ năm ngày một phiên người từ các xã, các huyện cả tỉnh lị nườm nượp kéo nhau đổ<br />
về. Ba cái đình chợ dựng bằng gỗ nghiến cao ngất không đủ chỗ cho hàng quán bày bán đủ loại<br />
hàng hóa. Nhiều hơn cả vẫn là hàng ăn uống, và nhất là rượu, rượu đựng trong vò, trong bầu, trong<br />
bình thủy tinh, từ rượu thuốc, tắc kè, rượu tiết trăn, tiết sơn dương đến rượu trắng bày khắp hai bên<br />
lối đi. Quần áo, mũ nón xanh biếc thơm nức mùi chàm chen nhau như sóng. Nhất lại là chợ “slao,<br />
báo” như hôm nay chỉ rặt lũ thanh niên trai gái lũ lượt đổ về nghẽn lối đi” (Hoa mận đỏ). Đúng<br />
là chợ vùng cao. Người ta đổ về chợ phiên không chỉ để mua bán, mà chủ yếu để đi chơi, tìm gặp<br />
bạn, nói chuyện hiếu, chuyện hỉ, lễ đầy tháng trẻ con hay vào nhà mới, gái trai nhìn ngắm nhau,<br />
trao gửi tâm tình. Và rượu là thứ không thể thiếu, cũng không thể ít trong cái phiên chợ rẻo cao<br />
ấy. Nó là thứ người ta uống để vui, uống để say, say rượu, say người, say tình. Rồi đến cung cách<br />
sinh hoạt riêng chỉ có ở phố Cô Sầu. Từ thời Tây dân Cô Sầu đã nổi tiếng với các trò ăn uống, chơi<br />
bời: “Ở cái thị trấn giáp biên heo hút này, dân hầu hết sống bằng nghề buôn bán và làm quà bánh.<br />
Việc ruộng rẫy đã có kẻ khác lo, có tiền là có ngô, có thóc... Việc buôn bán và làm hàng quà bánh<br />
đã chiếm gần hết thời gian của họ. Thì giờ rỗi còn dành cho cờ bạc hút sách... khi bóng đêm trùm<br />
<br />
108<br />
Con người và hiện thực miền núi trong tiểu thuyết của Cao Duy Sơn<br />
<br />
<br />
xuống, đường phố mới thật nhộn nhịp. Trai gái, già trẻ từ những căn nhà đèn nến sáng trưng, tràn<br />
ra phố dập dìu tấp nập. Tày Nùng có, Hoa có, cả các ông chủ buôn người kinh theo sau là những<br />
nàng hầu, cùng hòa nhập chen chúc với sắc phục đủ màu. Quần áo, da thịt, mĩ phẩm quyện vào<br />
nhà tạo nên một không khí quyến rũ đến nao lòng... Tất cả đều đổ về khu nhà Sèn Sì. Ngôi nhà<br />
hình bán nguyệt như một lâu đài, vang lên tiếng hồ lì tiếng xóc đĩa thu hút toàn bộ tinh lực dân<br />
tình” (Người lang thang).<br />
Dù đôi khi, Cao Duy Sơn có phần nặng nề, chi tiết quá khi miêu tả bức tranh đời sống nhưng<br />
vẫn phải thừa nhận vốn hiểu biết văn hóa Tày và hiện thực cuộc sống trên mảnh đất quê hương đã<br />
làm cho những trang viết về không gian miền núi của nhà văn giàu sức sống, sinh động, quyến rũ<br />
lạ kì.<br />
<br />
2.3. Tiểu thuyết của Cao Duy Sơn phác họa chân dung con người miền núi chân<br />
chất, bộc trực, hồn nhiên, tiềm tàng một vẻ đẹp tâm hồn đáng quý và một<br />
sức sống mạnh mẽ<br />
Trong các tiểu thuyết của mình, Cao Duy Sơn cũng đã phác họa sắc nét hình ảnh những<br />
người con của núi rừng Đông Bắc với “cái phẩm chất và tâm hồn trong vắt như suối rừng mùa thu,<br />
không bon chen, tị hiềm, đố kị. Không hối hả đi, hối hả ăn, hối hả tranh cướp, giành giật, hù dọa<br />
nhau chỉ vì đồng tiền bát gạo...” (Đàn trời) bằng một tình cảm đặc biệt. Nhà văn bộc lộ sự trăn trở,<br />
day dứt về những phận người bé nhỏ trong nhiều cảnh ngộ cơ cực, buồn tủi, như Lão Nọong, Lão<br />
Tẻn, Na Ban, Mảy Nhung, Ngấn (Người lang thang), Lão Khần, Mạc, An, Pồn (Cực lạc), San, chị<br />
Lương (Chòm ba nhà), Lão Sẩm ki, mụ Sắn Pì, Vương, Thức (Đàn trời), Lão Phu, Mảy Lìn (Hoa<br />
mận đỏ)... Mỗi người trong số họ đều đã nếm trải đến tận cùng nỗi đau của con người bị chà đạp,<br />
dày vò bởi sự lạnh lùng, tàn độc của đồng loại hay sự cô độc của kiếp người lang thang, trải cuộc<br />
đời gió bụi... Ngòi bút của Cao Duy Sơn nhiều lúc có cảm giác tàn nhẫn khi khắc họa những cảnh<br />
đời nghiệt ngã. Mạc (Cực lạc) không thể tìm được tiếng nói hòa đồng với đồng loại, hóa điên dại<br />
cả đời; Thức (Đàn trời) mấy lần chết đi sống lại, chịu nhiều lao lí bởi sự truy sát, hãm hại của kẻ<br />
ác, mất đi người vợ thương yêu nhất; lão Nọong, Lão Tẻn chứng kiến không ít cái chết của những<br />
người lương thiện, không ít nỗi đau của những đứa trẻ chịu cảnh đời côi cút. Nhưng lấp lánh sau<br />
những cảnh đời đau khổ ấy là tấm lòng yêu thương của Cao Duy Sơn dành cho những người dân<br />
quê mình. Với Cao Duy Sơn, cuối cùng, điều còn đọng lại, để nuôi dưỡng hi vọng sống cho con<br />
người chính là tình người. Pa me của San đã bao bọc chị Lương trong tình cảm gia đình, cho chị<br />
tình yêu thương của mẹ cha mà chị đã không biết đến từ khi còn rất nhỏ, rồi chính chị Lương lại<br />
dành cho San tình thương dịu dàng nhất. Lão Khần, lão Tẻn, lão Nọong, mú Ban, mụ Sắn Pì đã<br />
cưu mang, nuôi nấng những đứa trẻ mất cha, mất mẹ như thằng Pồn, cái Phung, thằng Ngấn, thằng<br />
Thức nên người, cho chúng cuộc sống, tương lai tốt đẹp. Sẩm Ki cả cuộc đời dành cho tiếng sáo<br />
an ủi, xoa dịu nỗi đau của người khác. Đúng như tác giả Đào Thủy Nguyên đã khẳng định khi<br />
đánh giá những đóng góp về nội dung của tiểu thuyết miền núi: “Là sự chắt lọc những tinh túy của<br />
vẻ đẹp và sức mạnh đại ngàn, người miền núi mang trong mình tố chất của những bản thể người<br />
mạnh mẽ, giàu lòng quả cảm, giàu khả năng hồi sinh, tái sinh như khóm ngải tàn khóm ngải lại lên<br />
xanh” [6;66], trong tiểu thuyết của Cao Duy Sơn, những con người miền núi mang trong mình một<br />
sức sống tiềm tàng, mạnh mẽ và vẻ đẹp của tình người cao cả. Chính tình người âm thầm, lặng lẽ<br />
mà ấm áp là cứu cánh tinh thần nâng đỡ tâm hồn con người vượt qua đêm tối cuộc đời, hướng về<br />
phía ánh sáng, lương tri. Về phương diện này, có thể xem các tiểu thuyết viết về miền núi của Cao<br />
Duy Sơn như là những bài ca ca ngợi sức sống bất diêt của con người miền núi.<br />
Miêu tả con người vùng đất Đông Bắc, Cao Duy Sơn đặc biệt có cảm hứng với vẻ đẹp của<br />
<br />
<br />
109<br />
Điêu Thị Tú Uyên<br />
<br />
<br />
những người phụ nữ miền sơn cước. Trong cảm nhận của Cao Duy Sơn, họ là biểu tượng cho vẻ<br />
đẹp tinh khiết, thánh thiện cả về thể chất và tâm hồn. Trong Chòm ba nhà, San nhớ lại hình ảnh<br />
mẹ mình thời thiếu nữ: “Dân Cô Sầu bảo me là bông hoa đẹp nhất trong rừng hoa trên đỉnh Phja<br />
Booc. Mỗi bước đi mềm mại hơn cả những dải mây hồng trong nắng”. Chị Lương, trong ấn tượng<br />
của San, “là người con gái có nước da rất trắng. Nổi nhất là hai lọn tóc xoăn bên mai... chị xinh<br />
đẹp như tiên... Chị nhìn tôi thật dịu dàng. Một cái nhìn tôi không bao giờ quên”.... An (Cực lạc)<br />
có giọng hát của chim sơn ca “làm nao lòng nhân thế”, có sắc đẹp khiến mọi người cứ nghĩ cô là<br />
đứa con của thần thánh. Đó là sắc đẹp “hội tụ với tất cả hoa lá của rừng núi, vị thơm ngon của hạt<br />
ngô, con suối trong trôi trên những ghềnh đá. Mảy Lìn (Hoa mận đỏ) đẹp nhất phố Cô Sầu... so<br />
với lũ bạn cùng lứa có nét đằm thắm hơn”; Diên (Người lang thang) “có cặp môi đỏ như cánh hoa<br />
gạo... Nét trẻ trung quyến rũ của cô gái làm cho Ngấn như kẻ ngủ mê... Đôi chân trắng hồng, mịn<br />
màng khỏa trên mặt nước trong vắt, cùng dáng người mềm mại... như tỏa quanh mình một vẻ e ấp,<br />
kín đáo”; Diệu (Đàn trời) “có đôi mắt sáng. Mái tóc xanh dày.... cặp cao vổng để lộ làn da trắng<br />
mịn... nụ cười trên khuôn mặt thắm hồng”; Mỷ (Đàn trời) “đẹp một cách lạ lùng. Thân thể nàng,<br />
da dẻ nàng đến cặp mắt trong sáng và cả đôi môi kia như được chắt ra từ bình minh trong sương,<br />
từ ánh trăng dịu hiền của trời thu trong vắt, từ hoa, từ lá, từ dòng suối rừng tinh khiết ngọt ngào”...<br />
Những người phụ nữ ấy đều có chung một điểm là nhân hậu, giàu đức hi sinh. Trong các trang viết<br />
của Cao Duy Sơn, họ luôn hiện lên ở phía sáng, với tâm hồn thánh thiện, sẵn sàng hiến dâng tất<br />
cả cho tình yêu, tình thương. Tuy còn có phần khiên cưỡng khi có ý định lí tưởng hóa các nhân<br />
vật phụ nữ miền núi nhưng Cao Duy Sơn hẳn muốn gửi gắm kì vọng về một vẻ đẹp hoàn mĩ, gửi<br />
gắm niềm tin yêu vào những người đang lưu giữ trong diện mạo, trong tâm hồn và cuộc sống của<br />
họ cả một bản sắc văn hóa miền núi sinh động, đặc sắc. Nhưng có lẽ, vấn đề có sức lay động nhất<br />
đối với độc giả khi tiếp xúc với các nhân vật phụ nữ miền núi trong tiểu thuyết của Cao Duy Sơn<br />
lại là vấn đề thân phận của họ. Trong các tác phẩm của mình, Cao Duy Sơn tập trung phản ánh,<br />
mô tả nỗi khổ nhục, bất hạnh của nhiều người phụ nữ. Mảy Lìn (Hoa mận đỏ), người con gái đẹp<br />
nhất phố Cô Sầu đã trao trái tim lầm người. Đời người con gái hiến dâng cho Chẩng, nhưng Mảy<br />
Lìn lại nhận được tình yêu thương, sự bao dung của Tài Pẩu và bố chồng cô là Phán Thình. Khi<br />
cô vừa cảm thấy hạnh phúc quay trở lại với mình cũng chính là lúc bất hạnh ập đến. Chồng chết.<br />
Bố chồng chết. Cô những tưởng đau thương này chỉ có Chẩng bù đắp. Chính người đàn ông cô tin<br />
cậy đã đem mối hận tình chất chứa từ xưa ra hành hạ, đày đọa cô cả về thể xác và tâm hồn. An<br />
(Cực lạc), người con gái xinh như bông hoa Phặc Phiền, hát hay như sơn ca của núi rừng đem lòng<br />
yêu người con trai là Mạc nhưng lại bị kẻ xấu làm hại đời con gái. Cô đành ôm mối hận mà rời xa<br />
Mạc trong khi vẫn hi vọng một ngày nào đó nối lại tình yêu đầu đời trong trắng. Hi vọng đó day<br />
dứt cho đến lúc An lìa bỏ cõi đời. Diên (Người lang thang) từ một cô gái xinh tươi trở thành người<br />
đàn bà bị đày đọa trong khổ nhục khi sống cùng người đàn ông vũ phu, tàn nhẫn. Cuộc đời cô chịu<br />
đựng đủ sự dày vò, mất tình yêu, mất con, mất tuổi thanh xuân, thành cái bóng lầm lũi, cam chịu.<br />
Lương (Chòm ba nhà) lại phải trải một cuộc đời lang thang, phiêu bạt khi dám đấu tranh để giữ<br />
gìn sự trong trắng của mình, để chống lại kẻ ác... Kì thực, từ trong sâu thẳm, họ cũng nếm trải đủ<br />
mùi cay đắng, cô độc và khao khát mãnh liệt một cuộc sống yên ấm như bao người phụ nữ bình<br />
thường khác. Vấn đề thân phận người phụ nữ miền núi trước từng được các nhà văn Tô Hoài, Ma<br />
Văn Kháng, Mạc Phi... đề cập tới. Cao Duy Sơn khai thác vấn đề không mới, nhưng cách anh viết<br />
về thân phận của những người phụ nữ này có gì đó day dứt, ám ảnh, đau xót hơn. Có lẽ vì trong số<br />
những người đàn bà đau khổ ấy có một phần thân quen, gắn bó máu thịt với nhà văn. Viết về họ,<br />
Cao Duy Sơn để lại trong lòng độc giả cái ấn tượng rõ rệt về khát vọng hạnh phúc đau đáu, da diết.<br />
Viết về miền núi, Cao Duy Sơn đã đưa độc giả vào những cuộc gặp gỡ đầy trăn trở, day dứt<br />
với các nhân vật chính của truyện. Những con người hiện lên từ cuộc đời, số phận, tâm tính, tình<br />
<br />
<br />
110<br />
Con người và hiện thực miền núi trong tiểu thuyết của Cao Duy Sơn<br />
<br />
<br />
cảm, lí tưởng, hoài bão nhiều nhọc nhằn, đau khổ... Từ cuốn tiểu thuyết đầu tay Người lang thang,<br />
ngòi bút của Cao Duy Sơn đã thể hiện sự trăn trở với số phận của Ngấn. Là đứa trẻ mất cha mẹ từ<br />
sớm, Ngấn nếm trải một cuộc đời nhiều cay đắng. Ngấn lưu lạc cùng với mú Ban đến đất Cô Sầu<br />
này, làm đủ nghề kiếm sống, canh nhà xác, chôn người chết cùng lão Nọong, chăn bò cùng cha con<br />
lão Tẻn. Cuộc sống mưu sinh khổ sở, nhọc nhằn, nhiều va vấp của một đứa trẻ sớm bị vứt vào đời<br />
dạy cho Ngấn có cái lối nhìn đời già dặn trước tuổi. Ngấn hiểu đời nhưng vẫn bị kẻ ác ức hiếp. Vì<br />
một người con gái mà Ngấn đem lòng yêu thương, cha con lão Lâm bày mưu hãm hại Ngấn. Ngấn<br />
bị bắt giam, chịu nỗi oan ức không thể xóa. Trong Ngấn cháy rực lửa hận thù. Ở Hoa mận đỏ, Mảy<br />
Lìn là người phụ nữ đẹp nhưng cuộc đời đầy nỗi truân chuyên. Cô khao khát hạnh phúc, và cũng<br />
đã có một cuộc sống hạnh phúc dù ngắn ngủi. Nỗi khổ cùng cực của Mảy Lìn là vì tin mà tự đẩy<br />
mình vào cảnh sống đen tối, chịu đựng sự dày vò cả về thể xác và tâm hồn. Trong Cực lạc, chân<br />
dung cuộc đời nhân vật Mạc được Cao Duy Sơn khắc họa đầy đặn và sắc nét hơn. Mạc rời quân<br />
ngũ với vết thương ở đầu. Anh đã phải trải qua mười năm trời chiến đấu với căn bệnh tâm thần ở<br />
trại thương binh. Trở về quê hương trong những nét vẽ vụng về, đứt nối về kí ức, Mạc không còn<br />
được đón chào. Ở Cô Sầu này, ai cũng coi Mạc là kẻ điên. Mạc đau đớn nhận ra rằng anh chỉ còn<br />
là cái bóng trôi xa trong sự quên lãng mà thôi. Anh một lần nữa hóa điên khi nghe chuyện về An,<br />
người yêu của mình. Mạc quyết định rời khỏi mảnh đất này sau khi đã trút hết lòng hận thù xuống<br />
những kẻ đã cướp đi hạnh phúc của mình. Anh mang theo di hài của An, phiêu bạt nơi góc bể chân<br />
trời. Nhưng có lẽ phải đến Đàn trời, độc giả mới cảm nhận được hết sự thăng trầm của số phận<br />
con người. Trong vai những trí thức hiện đại, là nhà báo, Thức và Vương không chỉ trắc trở trong<br />
cuộc sống mà còn phải đấu tranh một mất một còn với những kẻ muốn phá hoại thành quả tốt đẹp<br />
của cuộc sống, thậm chí đấu tranh chống lại cả một thế lực đen tối núp dưới vỏ bọc của quyền lực.<br />
Vì thế, Vương mất việc làm, còn Thức nhiều lần cận kề cái chết. Cuộc đấu tranh của Vương, của<br />
Thức cho chúng ta thấy một thực tế đau xót. Cơ chế thị trường đã len chân đến vùng đất này, làm<br />
ảnh hưởng đến cuộc sống vốn thuần phác của con người nơi đây, đã có đổ vỡ, đã có mất mát, đã<br />
có nỗi đau, có trả giá, để cho vùng đất này trở về đúng là nó. Cao Duy Sơn cũng có niềm tin mãnh<br />
liệt rằng những người con của núi rừng với cái chất phác, hồn nhiên, bộc trực, dũng cảm, có nghĩa<br />
có tình sẽ vượt qua thử thách để sống tốt hơn. Trong quan niệm của nhà văn, chính cái khắc nghiệt,<br />
độc dữ của rừng núi cùng sự đen tối của các thế lực hắc ám đã thử thách, tôi luyện cho những con<br />
người này sức chịu đựng và một nội lực tiềm tàng, mạnh mẽ. Nên các nhân vật chính như Mảy<br />
Lìn, Ngấn, San, Mạc, Vương, Thức trong tiểu thuyết của Cao Duy Sơn trải qua nhiều khó khăn,<br />
thử thách nghiệt ngã đều giữ vững được thiên lương trong sáng, đứng lên một cách mạnh mẽ, đấu<br />
tranh với cái ác, bảo vệ chính mình, bảo vệ cuộc sống tốt đẹp, thuần phác của núi rừng.<br />
Một vấn đề đáng chú ý nữa là nếu trước đây, trong tiểu thuyết, con người miền núi xuất hiện<br />
chủ yếu ở phương diện xã hội – lịch sử thì sau đổi mới, con người miền núi đã xuất hiện khá rõ nét<br />
ở phương diện đời tư, bản năng. Đây là một bước tiến mang tính đột phá trong đổi mới quan niệm<br />
nghệ thuật về con người của các nhà văn khi viết về đề tài miền núi. Tiêu biểu có thể kể đến Ma<br />
Văn Kháng, Cao Duy Sơn, Vi Hồng, Đoàn Hữu Nam, Hoàng Thế Sinh... Cao Duy Sơn là người<br />
đã khẳng định mãnh liệt tiếng nói ý thức cá nhân trong tiểu thuyết của mình. Các nhân vật chính<br />
trong tác phẩm của Cao Duy Sơn được soi chiếu ở cả những phần vô thức, tâm linh, bản năng.<br />
Trong Người lang thang, Ngấn đã phải đấu tranh giữa sự nhỏ nhen, ích kỉ và lòng bao dung, độ<br />
lượng. Đôi lúc, cái bản năng tự vệ đã nhấn chìm Ngấn trong lửa hận thù. Khi bị cha con lão Lâm<br />
hãm hại, Ngấn đã nghĩ: “Từ xưa đến nay, dân Cô Sầu có đứa nào không làm bằng hai cách, mỗi<br />
khi cần giải quyết hận thù. Không bằng thuốc độc thì phải bằng lửa. Đưa tay sờ lên hai bên túi áo,<br />
Ngấn thấy tay mình không hề run chút nào khi chạm phải bao diêm.... Nhanh chân lên chút nữa!<br />
Ngấn nghe trong đầu vang lên tiếng giục giã”. Nhưng chính cái nghiệt ngã của cuộc sống lại giúp<br />
<br />
<br />
111<br />
Điêu Thị Tú Uyên<br />
<br />
<br />
Ngấn hiểu ra rằng, người ta lớn hơn người khác không phải ở chiến thắng khi trả được thù mà là<br />
ở sự vượt qua thù hận để bao dung và yêu thương. Chính Ngấn đã cứu đứa con của Phắn – kẻ thù<br />
của anh, nuôi nấng đứa trẻ bằng cả tấm lòng. Tình yêu và sự bao dung đã đưa Ngấn đến với tự<br />
do, tự do trong tâm hồn, trong ước nguyện về một hạnh phúc vĩnh hằng. Còn Mạc trong Cực lạc,<br />
nửa phần đời còn lại sau khi rời cuộc chiến đã phải nếm trải những đau đớn tột cùng về tâm hồn.<br />
Ngày trở về, Mạc chứa chan hi vọng tình thương, tình yêu sẽ xoa dịu những tổn thương về tinh<br />
thần. Nhưng Mạc ngỡ ngàng, đau xót khi nhận ra sự lạnh lùng, tàn nhẫn đáng sợ của con người.<br />
Sự nhẫn tâm đã cướp mất hạnh phúc của Mạc, tước đi niềm tin cuối cùng của Mạc vào con người.<br />
Trong Mạc bùng cháy khao khát trả thù. Mạc nghĩ, “Nó có quyền làm điều ác. Vậy sao con không<br />
có quyền đó”. Bản năng tự vệ vốn có, cộng thêm cái phần phóng túng, hoang dã của những con<br />
người sống ở vùng rừng núi hoang sơ đã được Cao Duy Sơn soi chiếu và làm đầy đặn thêm cho<br />
các nhân vật của mình. Khi dựng lại chân dung của nhiều nhân vật thuộc tuyến phản diện, Cao<br />
Duy Sơn còn tô đậm thêm cái bản năng hoang dã mông muội của những kẻ chưa thành người như<br />
lão Lâm, Sèn Sì (Người lang thang), Chẩng (Hoa mận đỏ), Lão Khóa, Sáng Và (Cực lạc)... Chúng<br />
là hiện tượng tồn tại bằng bản năng, dùng bản năng để ăn uống, giết hiếp, vận động. Nhưng cũng<br />
có khi, cái bản năng hòa với cảm xúc lại đem đến cho tiểu thuyết của Cao Duy Sơn những khoảnh<br />
khắc thăng hoa. Đó là khi những tâm hồn yêu khao khát hòa hợp, dâng hiến tận độ cho tình yêu.<br />
Ngấn (Người lang thang) gặp lại Phung, bao yêu thương khiến... “máu trong cơ thể như ngừng<br />
chảy, căng ứ, mãnh liệt và khao khát... Tiếng thì thào tắt lặng. Bóng đêm bỗng ập xuống. Ngoài<br />
kia mưa ngừng rơi... Không gian như giãn ra co lại nhịp nhàng, rồi bỗng loãng tan trong hơi thở<br />
gấp gáp của hai sinh vật bé nhỏ. Ngấn như thấy trong mình có một dòng sông đang cuộn chảy, một<br />
dòng sông ăm ắp đầy, ngọt ngào và say đắm”; San (Chòm ba nhà) cũng cảm nhận hạnh phúc ngọt<br />
ngào trong những giây phút bên người mình yêu thương: “Sự ham muốn của hắn và nàng lúc này<br />
là tình yêu, là khát vọng trao, nhận, là tâm hồn, thể xác hòa nhập làm một. Đó là sự dâng hiến.<br />
Toàn thân hắn lúc này như ngọn lửa, ngọn lửa khao khát bao ngày giờ bùng cháy dữ dội... Tiếng<br />
âm ư vang trên những ngọn thông cao ngất trời, và ngân trong mênh mông xanh thẳm núi rừng”.<br />
Khắc họa con người cá nhân, các tiểu thuyết của Cao Duy Sơn cũng miêu tả con người trên hành<br />
trình đi tìm kiếm chính mình, tìm kiếm khát vọng tự do, hạnh phúc. Hành trình của những Ngấn,<br />
Mạc, San, Mảy Lìn, Vương, Thức, Mỷ, Diệu, Vy... và nhiều người con của núi rừng là hành trình<br />
vượt qua sự khắc nghiệt của môi trường, hoàn cảnh sống, vượt qua những thử thách để khẳng định<br />
mình. Đối diện với cả một thế lực đen tối dùng sức mạnh của quyền lực để trục lợi, những nhà báo<br />
như Vương, Thức (Đàn trời) chấp nhận hi sinh để bảo vệ sự thật. Kẻ thù có thể áp đảo trong một<br />
thời điểm nhưng không thể giết chết sự thật. Thức không ít lần đối mặt với cái chết do bàn tay sắp<br />
xếp của những kẻ có tiền, có quyền, người vợ thương yêu của Thức cũng đã chết vì thủ đoạn đê hèn<br />
của chúng, nhưng đối với Thức, cái chết không đáng sợ bằng đánh mất lòng tin vào sự thật. Chính<br />
núi rừng quê hương đã tiếp thêm sức mạnh để anh đưa kẻ thù ra ánh sáng. San (Chòm ba nhà), từ<br />
lúc còn là đứa trẻ đã nghe cha nói: “Trẻ con ở đây không đứa nào như con mình... Mới ít tuổi mà<br />
chẳng giống ai. Cũng vì thế từ nhỏ San đã cảm thấy cô độc... không ai trên mặt đất tin điều mình<br />
nói... Tôi muốn nhiều hơn thế và nghĩ có lẽ phải hành động gì đó, hoặc rời đây đến một nơi thật xa<br />
để biết và thoát khỏi xứ sở mông muội”. San lớn lên trong những giấc mộng về một xứ sở lạ lùng,<br />
về những con người chưa từng một lần gặp gỡ nhưng lại theo hắn, ám ảnh hắn suốt cuộc đời. Hành<br />
trình của San trong suốt câu chuyện là hành trình của sự tự ý thức. Mộng ước, suy nghĩ, trăn trở,<br />
day dứt, giằng xé... về tất cả những việc, những người hắn đã gặp, đã trải qua đã đặt San vào một<br />
dòng chảy miên man của ý thức. Người nói San lập dị, người nói San là đứa xuẩn ngốc. Chỉ có San<br />
rõ mình muốn gì. Khao khát đi đến tận cùng sự hiểu biết để được tự do trong tâm hồn, tự tin dâng<br />
hiến cho cuộc đời. Miêu tả nhân vật dưới góc độ đời tư, có số phận riêng và một sự tự ý thức, các<br />
nhân vật của Cao Duy Sơn thường khỏe khoắn, mạnh mẽ có đời sống nội tâm phong phú, phức<br />
<br />
112<br />
Con người và hiện thực miền núi trong tiểu thuyết của Cao Duy Sơn<br />
<br />
<br />
tạp, dữ dội. Cao Duy Sơn đã thực sự đem lại cho văn xuôi viết về miền núi một cảm nhận mới mẻ<br />
về con người và cuộc sống của các dân tộc. Đọc tiểu thuyết của Cao Duy Sơn, ta thấy những con<br />
người vượt qua gian truân của số phận, mải miết kiếm tìm hạnh phúc cho mình, cho người như<br />
Diệu, Lê, Vy, Vương, Thức (Đàn trời), chị Lương, Coi, Lùng, Túng (Chòm ba nhà), Lão Nọong,<br />
lão Tẻn, Ngấn, Diên (Người lang thang), Mảy Lìn (Hoa mận đỏ), Mạc, An (Cực lạc)... Bằng lòng<br />
trắc ẩn và rất đỗi yêu thương đối với những con người miền núi, Cao Duy Sơn đã dựng lên hàng<br />
loạt chân dung với những đường nét, góc cạnh riêng biệt rất đỗi hồn nhiên, dung dị, tạo nên sức<br />
cuốn hút đối với người đọc.<br />
<br />
3. Kết luận<br />
Thuộc thế hệ thứ hai trong đội ngũ các nhà văn dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại, Cao<br />
Duy Sơn được đánh giá là nhà văn có những đóng góp lớn ở mảng đề tài viết về miền núi. Cùng với<br />
một số tập truyện ngắn tiêu biểu như Những chuyện ở lũng Cô Sầu, Những đám mây hình người,<br />
Ngôi nhà xưa bên suối..., năm cuốn tiểu thuyết của Cao Duy Sơn, chung thủy với đề tài miền núi<br />
đã mở ra một thế giới nghệ thuật đầy mới lạ và hấp dẫn. Hiện thực cuộc sống, con người miền núi<br />
hiện ra dưới ngòi bút của nhà văn thật đa diện, đa chiều. Sức mạnh của ngòi bút Cao Duy Sơn ở<br />
chỗ ông làm thay đổi cách nhìn của độc giả về cuộc sống, con người các dân tộc miền núi. Trước<br />
những thách thức đang đặt ra cho văn học viết về miền núi, làm thế nào để hòa nhập vào nền văn<br />
học đương đại đang diễn ra rất sôi nổi mà không làm mất đi bản sắc riêng độc đáo, Cao Duy Sơn<br />
vẫn từng bước, vững chắc trên con đường nghệ thuật khẳng định phong cách của mình.<br />
TÀI LIỆU THAM KHẢO<br />
<br />
[1] Cao Duy Sơn, 1992. Người lang thang. Nxb Hội nhà văn.<br />
[2] Cao Duy Sơn, 1995. Cực lạc. Nxb Hà Nội.<br />
[3] Cao Duy Sơn, 2000. Hoa mận đỏ. Nxb Quân đội nhân dân.<br />
[4] Cao Duy Sơn, 2006. Đàn trời. Nxb Hội nhà văn.<br />
[5] Cao Duy Sơn, 2009. Chòm ba nhà. Nxb Lao động.<br />
[6] Đào Thủy Nguyên, 2013. Bản sắc văn hóa dân tộc trong văn xuôi các dân tộc thiểu số Việt<br />
Nam thời kì đổi mới và hội nhập. Tạp chí Nghiên cứu văn học, số 3 (tháng 3/2013).<br />
[7] Nguyễn Thị Bình, 2012. Văn xuôi Việt Nam sau 1975. Nxb Đại học Sư phạm.<br />
[8] Nhiều tác giả, 1997. Văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam. Nxb Văn hóa dân tộc.<br />
[9] Phạm Quang Trung, 2012. Lũng núi ấy. . . đã sinh ra một nhà văn. Văn nghệ Sông Cửu Long<br />
– http://soncaoduy.blogspot.com<br />
[10] Sông Lam, 2012. Cao Duy Sơn, giọng văn nhẹ nhàng mà sắc bén. Báo Dân tộc và phát triển<br />
- http://soncaoduy.blogspot.com)<br />
ABSTRACT<br />
People and the reality of mountainous life in Cao Duy Son novels<br />
People and the reality of a mountainous life are the major topics in Cao Duy Son’s novels.<br />
A writer of the mountainous Northeast, he portrays in his novels nature, life and the people of<br />
Cao Bang Mountain in a multifaceted, multidimensional manner. Nature is poetic, lyrical and<br />
majestic. The mountainous people have inner qualities as clear as the forest in autumn. Living in<br />
the mountains having a Tay cultural identity is vividly sketched, new and fascinating by Cao Duy<br />
Son. His realistic pictures change the reader’s view of the life and people of mountainous ethic<br />
people, and this is an important contribution to Vietnamese contemporary literature.<br />
Keywords:Humanity and realism, mountainous region, Cao Duy Son’s novels.<br />
<br />
113<br />