Đa dạng thành phần loài trùng bánh xe trong các thủy vực nội địa ở Nam Bộ và bổ sung một số loài mới cho khu hệ động vật nổi Việt Nam

TẠP CHÍ SINH HỌC, 2012, 34(3SE): 13-20<br /> <br /> ĐA DẠNG THÀNH PHẦN LOÀI TRÙNG BÁNH XE (ROTIFERA) TRONG CÁC<br /> THỦY VỰC NỘI ĐỊA Ở NAM BỘ VÀ BỔ SUNG MỘT SỐ LOÀI MỚI<br /> CHO KHU HỆ ĐỘNG VẬT NỔI VIỆT NAM<br /> Phan Doãn Đăng*, Lê Thị Nguyệt Nga<br /> Viện Sinh học nhiệt đới, Viện Khoa học và Công nghệ Việt Nam, (*)pddang@gmail.com<br /> TÓM TẮT: Từ năm 2005 đến 2011, các mẫu động vật nổi thu thập tại 120 địa điểm ở một số thủy vực<br /> nước ngọt nội địa ở Nam bộ, Việt Nam. Đã xác định được 49 loài Trùng bánh xe, thuộc 20 giống, 13 họ,<br /> 3 bộ và 2 lớp. Mức độ tương đồng thành phần loài Trùng bánh xe giữa các thủy vực hầu hết đều đạt trên<br /> 60,0%. Có 4 loài (Asplanchna priodonta, Brachionus donneri, Conochilus hippocrepis, Filinia<br /> camasecla) ghi nhận mới bổ sung cho khu hệ động vật nổi Việt Nam.<br /> Từ khóa: Rotifera, Asplanchna, Brachionus, Conochilus, Filinia, động vật nổi, thủy sinh vật.<br /> MỞ ĐẦU<br /> <br /> Nam bộ là khu vực phía cực nam của<br /> Việt Nam, phía Tây giáp vịnh Thái Lan, phía<br /> Đông và Đông Nam giáp biển Đông, phía Bắc<br /> và Tây Bắc giáp Campuchia và một phần phía<br /> Tây Bắc giáp Nam Trung bộ. Nam bộ có hệ<br /> thống sông ngòi chằng chịt, trong đó có hai hệ<br /> thống sông lớn là sông Đồng Nai và sông Cửu<br /> Long. Khí hậu có hai mùa rõ rệt là mùa khô và<br /> mùa mưa. Mùa mưa từ tháng 5 đến tháng 11,<br /> mùa khô từ tháng 12 đến tháng 4 năm sau. Với<br /> hệ thống sông ngòi chằng chịt, nên đa dạng sinh<br /> học nói chung và đa dạng loài Trùng bánh xe<br /> trong các thủy vực ở Nam bộ khá cao.<br /> Trùng bánh xe là nhóm động vật phân bố<br /> phổ biến nhất trong thủy vực nước ngọt [2, 4].<br /> Kích thước trung bình của chúng từ 50-200 µm<br /> [8], nhỏ nhất khoảng 40 µm và lớn nhất không<br /> quá 2 mm [4]. Ngành Trùng bánh xe có khoảng<br /> 2.030 loài, thuộc 3 lớp, các loài thuộc lớp<br /> Seisonida (3 loài) phân bố ở biển, lớp<br /> Monogononta (1.570 loài) và đặc biệt lớp<br /> Bdelloidea với 461 loài sinh sản vô tính [9].<br /> Ở Việt Nam, trong công trình của Shirota<br /> năm 1966 đã công bố 72 loài Rotifera, thuộc 16<br /> họ và 4 bộ [11]. Đặng Ngọc Thanh và nnk.<br /> (1980) đã công bố 54 loài Trùng bánh xe, thuộc<br /> 16 họ [4]. Trần Đức Lương và nnk. (2009) đã ghi<br /> nhận mới và bổ sung 3 loài Luân trùng Euchlanis<br /> triquetra, Brachionus bidentata, Lecane<br /> ungulata cho khu hệ động vật nổi Việt Nam [12].<br /> Nội dung bài viết này chỉ đề cập đến đa<br /> dạng thành phần loài, Trùng bánh xe trong một<br /> số thủy vực nội địa ở Nam bộ và những ghi<br /> <br /> nhận mới cho khu hệ động vật nổi Việt Nam.<br /> PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU<br /> <br /> Các loài Trùng bánh xe được phân tích<br /> trong mẫu động vật nổi thu thập từ các chương<br /> trình nghiên cứu khoa học, quan trắc thủy sinh<br /> vật từ năm 2005-2011. Vị trí, số lượng và thời<br /> gian thu mẫu được mô tả trong bảng 1.<br /> Mẫu động vật nổi được thu bằng lưới vớt<br /> động vật kiểu Juday, có kính thước mắt lưới 75<br /> m, thu mẫu bằng cách kéo lưới trên bề mặt lặp<br /> lại từ 1-5 lần. Các mẫu động vật nổi và thực vật<br /> nổi sau khi thu được lắc đều phần đáy của lưới<br /> để đạt tới thể tích 100-150 ml và cho vào chai<br /> nhựa có thể tích 250 ml. Mẫu được cố định<br /> ngay sau khi thu bằng formaldehyd với nồng độ<br /> 4-5%. Các chai nhựa được ghi nhãn với các<br /> thông tin về thời gian thu mẫu, ký hiệu mẫu,<br /> loại mẫu...<br /> Tại phòng thí nghiệm, các xác bã thực vật,<br /> mảnh vụn có kích thước lớn được loại bỏ. Sau<br /> đó, các mẫu được lọc lại lần nữa với tốc độ<br /> chậm bằng ống xiphong có lưới lọc với kích<br /> thước mắt lưới 10 µm đến thể tích 50 ml. Mẫu<br /> sau khi lọc được phân tích thành phần loài và<br /> giải phẩu hình thái dưới kính hiển vi quang học<br /> đảo ngược có độ phóng đại từ 100-400. Định<br /> danh và mô tả các loài Trùng bánh xe dựa vào<br /> các tài liệu phân loại trong và ngoài nước. Sử<br /> dụng phần mềm Primer V6 để tính chỉ số tương<br /> đồng của thành phần loài Trùng bánh xe giữa<br /> các thủy vực. Các loài ghi nhận mới được vẽ<br /> qua ống kính vẽ và số hóa bằng phần mềm<br /> Adobe Illustrator CS5.<br /> 13<br /> <br /> Phan Doan Dang, Le Thi Nguyet Nga<br /> <br /> Bảng 1. Thời gian và số điểm thu mẫu động vật nổi ở các thủy vực<br /> STT<br /> <br /> Thủy vực<br /> <br /> Số điểm<br /> thu mẫu<br /> <br /> Phạm vi thu mẫu<br /> <br /> Thời gian thu mẫu<br /> <br /> Cầu La Ngà đến đập<br /> thủy điện Trị An<br /> Chân đập hồ Trị An đến<br /> hợp lưu sông Đồng Nai sông Sài Gòn<br /> Chân đập hồ Dầu Tiếng<br /> đến cầu Bình Phước<br /> Nhà máy nước Tân Hiệp,<br /> Củ Chi đến phà Cát Lái<br /> Vàm Bà Mãng, giáp ranh<br /> Long An - Tây Ninh đến<br /> hợp lưu rạch Chanh sông Vàm Cỏ Đông<br /> Sông Long Khốt, gần<br /> biên giới Campuchia đến<br /> hợp lưu rạch Mác - sông<br /> Vàm Cỏ Tây<br /> Từ phà Khánh Bình, An<br /> Giang đến cầu Cần Thơ,<br /> tp. Cần Thơ.<br /> Cù Lao Đất đến vùng<br /> cửa sông<br /> <br /> Mùa khô và mùa mưa từ<br /> năm 2005-2009<br /> <br /> 30<br /> <br /> Các kênh rạch trong<br /> KBT<br /> <br /> Tháng 7 và tháng 10 năm<br /> 2008<br /> <br /> 6<br /> <br /> Cầu C3 đến cuối Búng<br /> <br /> Tháng 4, 7, 10 năm 2008<br /> và tháng 4, 9 năm 2011<br /> <br /> 6<br /> <br /> Các kênh rạch trong Tháng 5 và tháng 10 năm<br /> KBT<br /> 2010<br /> <br /> 1<br /> <br /> Hồ Trị An, Đồng Nai<br /> <br /> 11<br /> <br /> 2<br /> <br /> Sông Đồng Nai,<br /> Đồng Nai<br /> <br /> 15<br /> <br /> 3<br /> 4<br /> <br /> Sông Sài Gòn,<br /> Bình Dương<br /> Sông Sài Gòn,<br /> tp. Hồ Chí Minh<br /> <br /> 6<br /> 5<br /> <br /> 5<br /> <br /> Sông Vàm Cỏ Đông,<br /> Long An<br /> <br /> 11<br /> <br /> 6<br /> <br /> Sông Vàm Cỏ Tây,<br /> Long An<br /> <br /> 14<br /> <br /> 7<br /> <br /> Sông Hậu<br /> <br /> 4<br /> <br /> 8<br /> 9<br /> 10<br /> 11<br /> <br /> Sông Hàm Luông,<br /> Bến Tre<br /> Khu bảo tồn đất ngập<br /> nước (KBT ĐNN)<br /> Láng Sen, Long An<br /> Búng Bình Thiên,<br /> An Giang<br /> Khu bảo vệ cảnh quan<br /> (KBVCQ) rừng Tràm<br /> Trà Sư, An Giang<br /> <br /> 8<br /> <br /> KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU<br /> <br /> Thành phần loài<br /> Kết quả phân tích các mẫu động vật nổi<br /> trong các thủy vực chính ở Nam bộ thu được từ<br /> năm 2005-2011 đã xác định được 49 loài Trùng<br /> bánh xe, thuộc 20 giống, 13 họ, 3 bộ và 2 lớp.<br /> Trong đó, lớp Monogononta gồm 2 bộ Ploima<br /> và Flosculariaceae, 12 họ, 18 giống và 46 loài,<br /> chiếm tỷ lệ 93,88% tổng số loài. Lớp Bdelloidea<br /> gồm 1 bộ, 1 họ, 2 giống và 3 loài, chiếm tỷ lệ<br /> 6,12% tổng số loài ghi nhận được trên các<br /> thủy vực.<br /> Thành phần loài Trùng bánh xe ở các thủy<br /> 14<br /> <br /> Mùa khô và mùa mưa từ<br /> năm 2005-2009<br /> Tháng 9 và tháng 12 năm<br /> 2009<br /> Tháng 3 và tháng 10 năm<br /> 2009<br /> Tháng 3, tháng 6, tháng 9<br /> và tháng 11 năm 2011<br /> <br /> Tháng 3, tháng 6, tháng 9<br /> và tháng 11 năm 2011<br /> <br /> Tháng 3 năm 2011<br /> Tháng 10, 11 năm 2008<br /> và tháng 5, 6 năm 2009<br /> <br /> vực dao động từ 9-33 loài/thủy vực.<br /> Trong đó, ở hồ Trị An có thành phần loài Trùng<br /> bánh xe đa dạng nhất, với sự xuất hiện của<br /> 33 loài, chiếm tỷ lệ 67,35% tổng số loài;<br /> thấp nhất tại KBVCQ rừng tràm Trà Sư,<br /> chỉ ghi nhận được 9 loài, chiếm tỷ lệ 18,37%.<br /> Các thủy vực khác có thành phần loài<br /> rất đa dạng, số loài dao động từ 14-29 loài/thủy<br /> vực.<br /> Do thu mẫu bằng lưới vớt động vật nổi có<br /> kích thước mắt lưới khá lớn, không thu được<br /> các loài có kích thước nhỏ, nên thành phần loài<br /> Trùng bánh xe thu được tại các thủy vực ở Nam<br /> bộ, Việt Nam còn hạn chế.<br /> <br /> TẠP CHÍ SINH HỌC, 2012, 34(3SE): 13-20<br /> <br /> Bảng 1. Thành phần loài Trùng bánh xe một số thủy vực chính ở Nam bộ, Việt Nam<br /> STT<br /> <br /> 1<br /> 2<br /> 3<br /> <br /> 4<br /> 5<br /> <br /> 6<br /> 7<br /> 8<br /> 9<br /> <br /> 10<br /> 11<br /> 12<br /> <br /> 13<br /> 14<br /> 15<br /> 16<br /> 17<br /> 18<br /> 19<br /> <br /> 20<br /> <br /> 21<br /> 22<br /> <br /> Tên khoa học<br /> Ngành ROTIFERA<br /> Lớp BDELLOIEA<br /> Bộ BDELLOIDA<br /> Họ PHILODINIDAE<br /> Giống Rotaria<br /> Rotaria neptunia (Ehrenberg)<br /> Rotaria rotatoria Pallas<br /> Giống Philodina<br /> Philodina roseola Enrenberg<br /> Lớp MONOGONONTA<br /> Bộ PLOIMA<br /> Họ Asplanchnidae<br /> Giống Asplanchna<br /> Asplanchna priodonta Gosse(*)<br /> Asplanchna sieboldi (Leydig)<br /> Họ Trichocercidae<br /> Giống Trichocerca<br /> Trichocerca cylindrica (Imhof).<br /> Trichocerca longiseta Schrank<br /> Trichocerca pusilla (Lauterborn)<br /> Trichocerca similis Wierzejski<br /> Họ Synchaetidae<br /> Giống Ploesoma<br /> Ploesoma lenticulare Herrick<br /> Ploesoma truncatum (Levander)<br /> Giống Polyarthra<br /> Polyarthra vulgaris Carlin<br /> Họ Lecanidae<br /> Giống Lecane<br /> Lecane bulla Gosse<br /> Lecane luna (Müller)<br /> Lecane stenroosi (Meissner)<br /> Lecane curvicornis (Murray)<br /> Lecane leontina (Turner)<br /> Lecane closterocerca (Schmarda)<br /> Lecane lunaris (Ehrenberg)<br /> Họ Lepadellidae<br /> Giống Lepadella<br /> Lepadella patella O.F. Müller<br /> Họ Euchlanidae<br /> Giống Diplois<br /> Diplois daviesiae Gose<br /> Giống Euchlanis<br /> Euchlanis dilatata Ehrenberg<br /> <br /> Địa điểm thu mẫu<br /> 4<br /> 5<br /> 6<br /> <br /> 1<br /> <br /> 2<br /> <br /> 3<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> 7<br /> <br /> 8<br /> <br /> 9<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> 15<br /> <br /> Phan Doan Dang, Le Thi Nguyet Nga<br /> <br /> 23<br /> 24<br /> 25<br /> 26<br /> 27<br /> 28<br /> 29<br /> 30<br /> 31<br /> 32<br /> 33<br /> 34<br /> 35<br /> 36<br /> 37<br /> 38<br /> 39<br /> 40<br /> 41<br /> <br /> 42<br /> <br /> 43<br /> <br /> 44<br /> <br /> 45<br /> 46<br /> 47<br /> 48<br /> <br /> 49<br /> <br /> Họ Brachionidae<br /> Giống Brachionus<br /> Brachionus angularis Gosse<br /> Brachionus budapestinensis Daday<br /> Brachionus calyciflorus Pallas<br /> Brachionus caudatus (Apstein)<br /> Brachionus diversiconis (Daday)<br /> Brachionus donneri Brehm(*)<br /> Brachionus falcatus O. F. Müller<br /> Brachionus forficula Wierzejski<br /> Brachionus patulus O. F. Müller<br /> Brachionus plicatilis O. F. Müller<br /> Brachionus quadridentatus Hermann<br /> Brachionus rubens (Gosse)<br /> Brachionus urceus (Linnaeus)<br /> Giống Platyias<br /> Platylas quadricornis Ehrenberg<br /> Giống Plationus<br /> Plationus patulus (O. F. Muller)<br /> Giống Keratella<br /> Keratella cochlearis Gosse<br /> Keratella tropica (Apstein)<br /> Keratella valga (Ehrenberg)<br /> Giống Anuraeopsis<br /> Anuraeopsis fissa (Gosse)<br /> Họ Mytilinidae<br /> Giống Mytilina<br /> Mytilina ventralis (Ehrenberg)<br /> Bộ FLOSCULARIACEAE<br /> Họ Conochilidae<br /> Giống Conochilus<br /> Conochilus hippocrepis Schrank(*)<br /> Họ Hexarthridae<br /> Giống Hexarthra<br /> Hexathra mira (Hudson)<br /> Họ Filiniidae<br /> Giống Filinia<br /> Filinia brachiata Rousselet<br /> Filinia camasecla Myers(*)<br /> Filinia longiseta Ehrenberg<br /> Filinia terminalis Plate<br /> Họ Testudinellidae<br /> Giống Pompholyx<br /> Pompholyx complanata Gosse<br /> Tổng<br /> <br /> +<br /> +<br /> +<br /> +<br /> +<br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> +<br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> 23<br /> <br /> 29<br /> <br /> 28<br /> <br /> 14<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> 33<br /> <br /> 24<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> +<br /> +<br /> <br /> +<br /> <br /> 19<br /> <br /> 24<br /> <br /> 9<br /> <br /> 1. hồ Trị An; 2. sông Sài Gòn; 3. sông Vàm Cỏ Đông; 4. sông Vàm Cỏ Tây; 5. sông Hậu; 6. sông Hàm<br /> Luông; 7. KBT ĐNN Láng Sen; 8. Búng Bình Thiên; 9. KBVCQ rừng tràm Trà Sư.<br /> <br /> 16<br /> <br /> TẠP CHÍ SINH HỌC, 2012, 34(3SE): 13-20<br /> <br /> Chỉ số tương đồng (Similarity Index)<br /> Độ tương đồng về thành phần loài Trùng<br /> bánh xe ở các thủy vực Nam bộ, Việt Nam<br /> đạt rất cao, hầu hết đều có tỷ lệ cao hơn 60,0%.<br /> Đặc biệt là các thủy vực thuộc lưu vực sông<br /> Sài Gòn - Đồng Nai như sông Đồng Nai, sông<br /> Vàm Cỏ Đông, sông Vàm Cỏ Tây và hồ Trị An<br /> <br /> có mức độ tương đồng về thành phần loài trên<br /> 80,0%. Riêng KBVCQ rừng tràm Trà Sư, khu<br /> hệ Trùng bánh xe ghi nhận được khá thấp, thành<br /> phần loài chủ yếu là những loài thích nghi<br /> với môi trường pH thấp, mức độ tương đồng<br /> với các thủy vực khác xấp xỉ đạt 45,0%<br /> (hình 1).<br /> <br /> Hình 1. Độ tương đồng khu hệ Trùng bánh xe các thủy vực ở Nam bộ, Việt Nam<br /> Mô tả các loài bổ sung cho khu hệ động vật<br /> nổi Việt Nam<br /> Asplanchna priodonta Gosse, 1850 (hình 2)<br /> Synonym:<br /> Asplanchna<br /> sirakabana Sudzuki, 1964.<br /> <br /> Loài này xuất hiện trong tất cả các thủy vực<br /> nước ngọt ở Nam bộ, Việt Nam. Đây là loài<br /> phân bố rộng trên toàn cầu, xuất hiện ở tất cả<br /> các châu lục [1].<br /> <br /> priodonta<br /> <br /> Typ: Chưa rõ.<br /> Mẫu vật: Nhiều mẫu vật được thu ở các thủy<br /> vực Nam bộ, Việt Nam. Mẫu vật được lưu giữ tại<br /> Viện Sinh học nhiệt đới, tp. Hồ Chí Minh.<br /> Chẩn loại: Cơ thể hình túi, lớp vỏ cutin<br /> mềm, trong suốt. Bờ trước vỏ có vòng tiêm phát<br /> triển. Buồng trứng tròn, có 8 nhân.<br /> Mô tả: Cơ thể lớn, hình túi, được bọc trong<br /> một lớp vỏ cutin mềm, trong suốt. Bờ trước vỏ<br /> giáp có một vòng tiêm mao phát triển. Buồng<br /> trứng tròn, có 8 nhân. Nguyên đơn thận gồm 4 tế<br /> bào hình đốm lửa. Chân, ruột và hậu môn tiêu<br /> giảm. Chiều dài cơ thể từ 400-1.500 µm.<br /> Phân bố: Phân bố trong môi trường nước<br /> ngọt, giàu dinh dưỡng. Ăn tảo, nguyên sinh<br /> động vật và các loài Trùng bánh xe nhỏ hơn [7].<br /> <br /> Hình 2. Asplanchna priodonta Gosse (hình vẽ<br /> từ mẫu sông Hậu, năm 2011)<br /> 17<br /> <br />