Đặc điểm địa danh sông nước các tỉnh Nam Kì dưới triều Nguyễn

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 3(28) - Thaùng 5/2015<br /> <br /> <br /> ĐẶC ĐIỂM ĐỊA DANH SÔNG NƯỚC<br /> CÁC TỈNH NAM KÌ DƯỚI TRIỀU NGUYỄN<br /> <br /> LÊ ĐỨC LUẬN(*)<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Địa danh sông nước các tỉnh Nam Kì biểu hiện đặc điểm địa hình, cấu tạo, sản vật,<br /> con người vùng đất này. Địa danh phản ánh sự đa dạng và phong phú loại hình sông nước<br /> vùng đất Nam Kì. Nam Kì là vùng đất hợp lưu các tộc người, ngôn ngữ và văn hóa: Việt,<br /> Hoa, Khme, Chăm. Vì vậy địa danh sông nước vùng này cũng mang dấu ấn văn hóa và<br /> ngôn ngữ các dân tộc chung sống. Nghiên cứu địa danh sông nước góp phần làm rõ hơn<br /> đặc điểm vùng đất, văn hóa và con người Nam Kì dưới triều Nguyễn.<br /> Từ khóa: địa danh, sông nước, Nam Kì, triều Nguyễn, ngôn ngữ và văn hóa<br /> <br /> ABSTRACT<br /> Place names river-water of Nam Ki give expression to terrain characteristics,<br /> composition, produce, and the of this land. Place names also reflect the diversity and<br /> abundance of river-water type Nam Ki lands.<br /> Nam Ki is the land that is confluence of peoples, languages and cultures: Vietnamese,<br /> Chinese, Khmer, Cham. So place names river-water of this land should also marked the<br /> culture and language of ethnic coexistence.<br /> Research place names river-water makes a contribution to a better understanding<br /> features of the land, and the identity of culture and people of Nam Ki under the Nguyen<br /> Dynasty.<br /> Keywords: place name, river-water, Nam Ki, Nguyen Dynasty language and culture<br /> <br /> 1. DẪN NHẬP(*) tỉnh miền Đông gồm Biên Hòa, Gia Định,<br /> Nam Kì trước thời Nguyễn được gọi là Định Tường và ba tỉnh miền Tây gồm Vĩnh<br /> xứ Đồng Nai. Năm 1698, Thống suất Long, An Giang, Hà Tiên. Đây là các tỉnh<br /> Chưởng cơ Lễ Thành Hầu Nguyễn Hữu đồng bằng sông Cửu Long hay đồng bằng<br /> Cảnh vào kinh lược vùng đất Đồng Nai và Nam Bộ. Vùng này, đặc trưng tự nhiên là<br /> đặt vùng đất này thành phủ Gia Định. Vua kinh rạch sông nước mênh mông nên địa<br /> Minh Mạng năm 1832 đã đặt ra Nam Kì danh sông nước khá phong phú và mang<br /> và chia vùng này thành 6 tỉnh nên gọi đặc trưng ngôn ngữ văn hóa vùng đất.<br /> là Nam Kỳ Lục tỉnh hay Lục tỉnh. Đó là các Bài viết này chỉ là phác thảo bước đầu<br /> tỉnh: Biên Hòa, Gia Định, Định Tường, về đặc điểm địa danh sông nước vùng đất<br /> Vĩnh Long, An Giang và Hà Tiên. Các tỉnh này, chủ yếu căn cứ vào tư liệu của [2] và<br /> này được dân gian chia thành 2 nhóm, 3 [3].<br /> <br /> (*)<br /> PGS.TS, Trường Đại học Sư phạm,<br /> Đại học Đà Nẵng<br /> <br /> 5<br /> 2. ĐẶC ĐIỂM ĐỊA DANH SÔNG NƯỚC nghĩa “sông” bởi chúng tôi thấy có hiện<br /> NAM KÌ tượng các địa danh có yếu tố “cái” liên<br /> 2.1. Địa danh xét theo đặc điểm quan đến “giang”: Cái Dâu Thượng:<br /> địa hình Thượng Thầm giang, Cái Mơng Lớn: An<br /> 2.1.1. Địa danh cửa biển, cửa sông Vĩnh Giang, Cái Mít: Ba La Giang.<br /> 2.1.1.1. Địa danh có yếu tố loại danh Địa danh chỉ tên gọi riêng: Ngao Châu,<br /> Yếu tố loại danh ở đây chính là thành Ba Rài (tỉnh Vĩnh Long), Xích Ram (tỉnh<br /> tố chung trong phức thể địa danh, là tên gọi Biên Hòa).<br /> chung cho một loại cấu tạo địa danh. Loại 2.1.2. Địa danh sông nước<br /> địa danh này thường bắt đầu các yếu tố 2.1.2.1. Địa danh có yếu tố loại danh<br /> ngôn ngữ là “cửa”, “vũng”, “cồn”, cổ. Loại địa danh này thường bắt đầu các<br /> Địa danh có yếu tố “cửa”: Cửa Lấp yếu tố ngôn ngữ là “sông”, “rạch”, “đầm”,<br /> (tỉnh Biên Hòa); Cửa Cần Giờ, Cửa Đồng “vàm”, “kinh”, “vũng”, “bưng” để biểu thị<br /> Tranh, Cửa Lôi Rạp [3], còn gọi là Cửa đặc điểm loại danh. Các yếu tố “đầm”,<br /> Xoài (Soài) Rạp (nay gọi là Lôi Lạp (Soi “vũng”, “bưng” chỉ một vùng trũng thấp<br /> Rạp), (tỉnh Gia Định); Cửa Tiểu, Cửa Đại, ngập nước và “vàm” chỉ ngã ba sông rạch<br /> Cửa Ba Lai (tỉnh Mĩ Tho); Cửa Mĩ Thanh, hoặc sông con chảy ra sông lớn. [11]<br /> Cửa Trấn Di (tỉnh An Giang); Cửa Hương Địa danh có yếu tố “sông”: Sông<br /> Úc, Cửa Rạch Giá, Cửa Đại, Cửa Đốc Đồng Nai, Sông Bé, Sông Đồng Môn,<br /> Vàng, Cửa Gành Hàu [3] (có thể đây có Sông Mô Xoài (tỉnh Biên Hòa); Sông Bến<br /> nhiều con hàu), Cửa Bồ Đề, Cửa Rạch Nghé, Sông Bến Lức, Sông Quang Hóa<br /> Cóc, Cửa Lớn, Cửa Bãi Vọp, Cửa Đầm (tỉnh Gia Định); Sông Lớn, Sông Vũng Gù,<br /> Cùng, Cửa Đá Bạc, Cửa Rạch Già, Cửa Sông Trâu Trắng, Sông Cần Lố, Sông Cái<br /> Mương Đào, Cửa Kim Qui, Cửa thứ Mười, Bè, Sông Cái Lá; (tỉnh Định Tường); Sông<br /> Cửa thứ Chín, Cửa thứ Tám, Cửa thứ Bảy, Long Hồ, Sông Vàm Tuần, Sông Hàm<br /> Cửa thứ Sáu, Cửa thứ Năm, Cửa thứ Tư, Luông, Sông Sốc Sãi Hạ (còn gọi là sông<br /> Cửa thứ Ba, Cửa thứ Hai, Cửa thứ Nhứt, Tiên Thủy [2]), Sông Cái Muối, Sông Cần<br /> Cửa Bé, Cửa Rạch Sỏi, Cửa Rạch Đóng, Thay, Sông Láng Thé (tỉnh Vĩnh Long);<br /> Cửa Đại Kim Dự, Cửa Tiểu Kim Dự, Cửa Sông Sau, Sông Sa Đéc, Sông Long Phụng,<br /> Cà Ba, Cửa Sa Hào, Cửa Phì Phạt, Cửa Sa Sông Châu Đốc, Sông Trường Tiền (tỉnh<br /> Ngao, Cửa Tân Dương (tỉnh Hà Tiên). An Giang).<br /> Địa danh có yếu tố “vũng”, “cổ”, Địa danh có yếu tố “rạch”: Rạch Vắp,<br /> “cồn”: Vũng Tàu (tỉnh Biên Hòa); Cổ Rạch Đông, Rạch Cát, Rạch Choại, Rạch<br /> Chiên [3] (hình dạng cửa sông như cái cổ Lá Buôn, Rạch Bà Kí (tỉnh Biên Hòa);<br /> trong “cổ cò”), (tỉnh Vĩnh Long); Cồn Rạch Bà Nghè, Rạch Ông Lớn, Rạch Ông<br /> Trăng, Thủy Cồn, (tỉnh Vĩnh Long). Nhỏ, Rạch Cát, Rạch Đôi Ma, Rạch Lá,<br /> 2.1.1.2. Địa danh không có yếu tố Rạch Gò Công, Rạch Khe Răng (tỉnh Gia<br /> loại danh Định); Rạch Bát Đông, Rạch Bát Chiêm,<br /> Địa danh có yếu tố “cái” (từ chỉ đơn vị Rạch Gằm, Rạch Xoài Mút, Rạch Cái Thia<br /> đứng trước danh từ), trong các nghĩa của từ (tỉnh Định Tường); Rạch Trà Ôn (tỉnh<br /> này chưa thấy nói chỉ “sông”: Cái Cát (tỉnh Vĩnh Long); Rạch Gỗ Đền (tỉnh An<br /> Vĩnh Long). Nhưng “cái” có thể mang Giang).<br /> <br /> 6<br />  Địa danh có yếu tố “kinh”, “vàm”: yếu tố ngôn ngữ là “hòn”, “cù lao”, “cồn”,<br /> Kinh qua Gò Công, Kinh Trà Cú (tỉnh Gia “bãi”, “đảo” để biểu thị đặc điểm loại danh<br /> Định); Kinh Bà Kèo hay Rạch Chanh, phần đất đá nổi lên giữa sông biển. Riêng<br /> Kinh Vũng Gù (tỉnh Định Tường); Kinh “đảo” là yếu tố Hán -Việt tương ứng với<br /> Vĩnh Tế, Ba Lạch hay Kinh Rạch Giá (tỉnh “cù lao”. Có thể yếu tố “đảo” xuất hiện sau<br /> An Giang); Vàm Bến Nghé, Vàm Bát Tân để chỉ loại cù lao lớn.<br /> (tỉnh Gia Định); Vàm Gia (tỉnh Định Địa danh có yếu tố “hòn”: Hòn Kim<br /> Tường); Vàm Ông Chưởng, Vàm Nao, Dự Lớn, Hòn Kim Dự Nhỏ, Hòn Tre<br /> Vàm Ray (tỉnh An Giang). Trong, Hòn Tre ngoài, Hòn Châu, Hòn<br /> Địa danh có yếu tố “vũng”, “đầm”, Dầu Rái, Hòn Đá Lửa, Hòn Tre, Hòn Thổ<br /> “bưng”: Vũng Gù (tỉnh Gia Định); Vũng Châu, Hòn Cổ Son, Hòn Cổ Công, Hòn Cổ<br /> Liêm (tỉnh Vĩnh Long); Đầm Gò Vấp (tỉnh Cốt (tỉnh Hà Tiên).<br /> Gia Định); Địa danh có yếu tố “bưng”: Địa danh có yếu tố “cù lao”: Cù Lao<br /> Bưng Ca Âm (tỉnh An Giang). Phú Quốc [3], (tỉnh Hà Tiên); Cù Lao Cát,<br /> 2.1.2.2. Địa danh không có yếu tố Cù Lao Đất, Cù Lao Nai, Cù Lao Bần, Cù<br /> loại danh Lao Trầu, Cù Lao Lớn, Cù Lao Ba Động,<br /> Lá Buông, La Nha, An Hòa, Nước Cù Lao Cái Cấm, Cù Lao Bãi Ngao, Cù<br /> Lộn, Thủy Vọt, Ngã Bảy (tỉnh Biên Hòa); Lao Phụ Long, Cù Lao Dài, Cù Lao Tân<br /> Ngã tư Ba Cụm, Châu Phê, Thuộc Lãng, Cù, Cù Lao Vĩnh Tùng (tỉnh Vĩnh Long);<br /> Giồng Bầu, Xá Hương (tỉnh Gia Định); Trà Cù Lao Ba Lăng, Cù Lao Qụa, Cù Lao<br /> Hôn hay Cà Hôn, Ba Lai Bắc, Ba Lai Nam Long Ẩn, Cù Lao Cái Thia, Cù Lao Trà<br /> (tỉnh Định Tường); Mĩ Lồng, Cái Dâu Luộc, Cù Lao Bãi Đám, Cù Lao Họ, Cù<br /> Thượng (còn gọi Thượng Thầm Giang [2]), Lao Cồn Tàu, Cù Lao Rồng (tỉnh Định<br /> Cái Mơng Lớn (còn gọi An Vĩnh Giang Tường); Cù Lao Tân Phụng, Cù Lao Nga,<br /> [2]), Mỏ Cày, Cái Mít (còn gọi Ba La Cù Lao Giêng, Cù Lao Trâu, Cù Lao Tòng<br /> Giang [2]), Ba Tri Ớt (còn gọi Vĩnh Đức Sơn-Vàm Cái Tàu Thượng, Cù Lao Tây,<br /> Giang[2]), Ba Tri Cá (còn gọi Châu Thới Cù Lao Nai Đông, Cù Lao Nai Tây, Cù<br /> Giang [2]), Ba Tri Rơm, Mân Thít, Trà Lao Heo Bắc, Cù Lao Giao Lửa Nam, Cù<br /> Vinh (tỉnh Vĩnh Long); Cái Tàu Hạ, Nha Lao Táng Dù, Cù Lao Chà Và, Cù Lao<br /> Mân, Nước Xoáy (còn gọi Hồi Luân Thủy Nang Gù, Cù Lao Bí, Cù Lao Giung (tỉnh<br /> Tam Kì [2]), Cái Bè Cạn (còn gọi Tân An Giang); Cù Lao Côn Lôn (tỉnh Gia<br /> Đông Giang [2]), Đất Sét (còn gọi Mĩ An Định)[3]; Cù Lao Phố, Cù Lao Ngô Đông,<br /> Giang [2]), Cái Tàu Thượng (còn gọi Hội Cù Lao Tân Triều Tây, Cù Lao Tân Chánh<br /> An Giang [2]), Cái Mới (còn gọi Tân hay Đồng Sứ, Cù Lao Cái Tắc (tỉnh Biên<br /> Giang [2]), Cái Đầm, Lấp Vò (còn gọi Hòa).<br /> Cường Thành Giang [2]), Lai Vung (còn Địa danh có yếu tố “cồn”, “bãi”: Cồn<br /> gọi Cường Oai Giang [2), Bò Ót, Cần Thơ, Ngao Tùng (tỉnh Vĩnh Long); Bãi Bà Lúa<br /> Cái Vồn, Ba Láng, Cái Chàm, Ba Thắc, (tỉnh An Giang).<br /> Sốc Trăng, Búa Thảo (tỉnh An Giang). 2.1.3.2. Địa danh không có yếu tố<br /> 2.1.3. Địa danh đảo, cồn trên sông biển loại danh<br /> 2.1.3.1. Địa danh có yếu tố loại danh Vĩnh Tùng Ba hay ngang Long Hồ<br /> Loại địa danh này thường bắt đầu các (tỉnh Vĩnh Long).<br /> <br /> 7<br />  2.2 Địa danh thể hiện đặc điểm Cù Lao Bí (tỉnh An Giang); Hòn Tre<br /> cấu tạo và đặc trưng sản vật Trong, Hòn Tre ngoài , Hòn Dầu Rái (tỉnh<br /> 2.2.1.1. Địa danh thể hiện đặc điểm Hà Tiên).<br /> cấu tạo 2.3. Địa danh thể hiện danh nhân và<br /> Về độ lớn của địa danh: Cửa Tiểu, Cửa vị trí địa lí<br /> Đại (tỉnh Mĩ Tho), Cửa Lớn, Cửa Bé, Hòn 2.3.1. Địa danh thể hiện danh nhân<br /> Kim Dự Lớn, Hòn Kim Dự Nhỏ (tỉnh Hà Rạch Bà Nghè, Rạch Ông Lớn, Từ<br /> Tiên); Sông Bé (tỉnh Biên Hòa); Sông Lớn Rạch Ông Nhỏ (tỉnh Gia Định);Vàm Ông<br /> (tỉnh Định Tường); Cù Lao Lớn (tỉnh Vĩnh Chưởng, Kinh Vĩnh Tế, Tắt Ông Thục<br /> Long). (tỉnh An Giang); Kinh Bà Kèo (tỉnh Định<br /> Về hình dạng của địa danh: Sông Vũng Tường).<br /> Gù, Kinh Vũng Gù, Cù Lao Long Ẩn, Cù 2.3.2. Địa danh thể hiện vị trí địa lí<br /> Lao Rồng (tỉnh Định Tường); Kè Đôi, Ba Ngã Ba Nhà Bè, Ngã Bảy, Cù Lao Ngô<br /> Kè, Cù Lao Ba Động, Cù Lao Dài (tỉnh Đông, Cù Lao Tân Triều Tây (tỉnh Biên<br /> Vĩnh Long); Sông Trường Tiền (tỉnh An Hòa); Ngã tư Ba Cụm (tỉnh Gia Định);<br /> Giang); Hòn Cổ Son, Hòn Cổ Công, Hòn Sông Sau, Sông Trường Tiền, Cù Lao Nai<br /> Cổ Cốt (tỉnh Hà Tiên). Đông, Cù Lao Nai Tây (tỉnh An Giang);<br /> Về trạng thái của địa danh: Nước Hòn Tre Trong, Hòn Tre ngoài (tỉnh Hà<br /> Xoáy, Cái Bè Cạn (tỉnh An Giang); Nước Tiên).<br /> Lộn, Thủy Vọt (tỉnh Biên Hòa). 2.4. Địa danh xét theo đặc điểm<br /> 2.2.1.2. Địa danh thể hiện đặc trưng ngôn ngữ<br /> sản vật 2.4.1. Địa danh có hai ngôn ngữ<br /> Địa danh biểu thị nơi có các loại động 2.4.1.1. Dịch chuyển yếu tố địa danh<br /> vật đặc trưng: Cửa Gành Hàu (có thể nơi Việt sang Hán- Việt<br /> đây có nhiều con hàu) [3] Cửa Rạch Cóc, a. Dịch chuyển yếu tố địa danh chỉ loại<br /> Cửa Bãi Vọp (có thể nơi đây nhiều con (tên chung)<br /> vọp) thuộc tỉnh Hà Tiên; Sông Đồng Nai “Dịch” ở đây dùng để chỉ cách gọi tên<br /> (tỉnh Biên Hòa); Sông Trâu Trắng (tỉnh đất có yếu tố tiếng Hán bên cạnh yếu tố<br /> Định Tường); Sông Bến Nghé, Vàm Bến tiếng Việt mà hai yếu tố ngôn ngữ có nghĩa<br /> Nghé (có thể là nơi có nhiều con ghé tương đương.<br /> xuống uống nước, trằm mình) thuộc tỉnh Yếu tố “cửa” dịch thành “môn” và<br /> Gia Định; Cù Lao Nai, Cồn Ngao, Cù Lao “hải môn”: Cửa Tiểu: Tiểu Hải Môn, Cửa<br /> Bãi Ngao, Ba Tri Cá (tỉnh Vĩnh Long); Cù Đại: Đại Hải Môn, Cửa Ba Lai: Ba Lai<br /> Lao Trâu, Cù Lao Nai Đông, Cù Lao Nai Môn (tỉnh Mĩ Tho); Cửa Đại: Đại Môn<br /> Tây, Cù Lao Heo Bắc (tỉnh An Giang)…. (tỉnh Hà Tiên).<br /> Địa danh biểu thị nơi có các loại thực Yếu tố “sông” dịch thành “giang”:<br /> vật đặc trưng: Rạch Lá Buông, Sông Mô Sông Đồng Nai: Phước Long Giang, An<br /> Xoài (tỉnh Biên Hòa); Giồng Bầu (tỉnh Gia Hòa: An Hòa giang, Sông Đồng Môn:<br /> Định); Rạch Xoài Mút (tỉnh Định Tường); Đồng Môn giang, Sông Mô Xoài: Hương<br /> Cái Dâu Thượng, Cái Mít, Ba Tri Ớt, Ba Phước Giang, Sông Bé: Tiểu Giang (tỉnh<br /> Tri Rơm, Cù Lao Bần, Cù Lao Trầu (tỉnh Biên Hòa); Sông Bến Nghé: Tân Bình<br /> Vĩnh Long); Tắt Cây Sung, Rạch Gỗ Đền, giang, Sông Bến Lức: Thuận An Đại<br /> <br /> 8<br /> Giang, Sông Quang Hóa: Quang Hóa Bình Dương Giang, Vũng Gù: Hưng Hòa<br /> Giang (tỉnh Gia Định); Sông Lớn: Mĩ Tho Giang, Kinh Gò Công: Khâu Giang, Vàm<br /> Giang, Sông Vũng Gù: Hưng Hòa Giang, Bát Tân: Bát Tân Giang (tỉnh Biên Hòa);<br /> Sông Trâu Trắng: Bạch Ngưu giang, Sông Vàm Gia Giang, Kinh Bà Kèo: Đăng<br /> Cần Lố: Cần Lố giang, Sông Cái Bè: An Giang (tỉnh Định Tường); Kè Đôi: Song<br /> Bình giang, Sông Cái Lá: Hiệp Đức Giang Tông Giang, Ba Kè: Kiên Thắng Giang,<br /> (tỉnh Định Tường); Sông Long Hồ: Long Vũng Liêm: An Phú Giang (tỉnh Vĩnh<br /> Hồ Giang, Sông Vàm Tuần: Đại Tuần Long); Vàm Ông Chưởng: Lễ Công giang,<br /> Giang, Sông Hàm Luông: Hàm Luông Vàm Nao: Vàm Giao Giang, Vàm Ray: An<br /> Giang, Sông Sốc Sãi Hạ: Tiên Thủy Giang, Thới Giang (tỉnh An Giang); Kinh Vũng<br /> Sông Cái Muối: Binh Phụng Giang, Sông Gù: Bảo Định Hà (tỉnh Định Tường); Rạch<br /> Cần Thay: Cần Thay giang, Sông Láng Cát: Sa Hà, Kinh Trà Cú: Lợi Tế Hà (tỉnh<br /> Thé: Láng Thé giang (tỉnh Vĩnh Long); Biên Hòa).<br /> Sông Sau: Hậu Giang, Sông Sa Đéc: Sa Yếu tố “cù lao” dịch thành “châu”: Cù<br /> Đéc Giang, Sông Long Phụng: Long Phụng Lao Cát: Sa Châu, Cù Lao Đất: Thổ Châu,<br /> Giang, Sông Châu Đốc: Châu Đốc Giang, Cù Lao Nai: Lộc Châu, Cù Lao Bần: Thủy<br /> Sông Trường Tiền: Tiền Trường Giang Liễu Châu, Cù Lao Trầu: Phù Châu, Cù<br /> (tỉnh An Giang). Lao Lớn: Đại Châu, Cù Lao Ba Động: Tam<br /> Yếu tố “rạch” dịch thành “giang”: Động Châu, Cù Lao Cái Cấm: Thanh Sơn<br /> Rạch Vắp: Kiên Giang, Rạch Đông: Đông Châu, Cù Lao Bãi Ngao: Ngao Châu, Cù<br /> Giang, Rạch Choại: Trạch Đằng giang, Lao Phụ Long: Phụ Long Châu, Cù Lao<br /> Rạch Bà Kí: Kí giang, Rạch Bà Nghè: Bình Dài: Trường Châu,…(tỉnh Vĩnh Long); Cù<br /> Trị Giang, Rạch Ông Lớn: Đại Phong Lao Ba Lăng: Ba Lăng Châu, Cù Lao Qụa:<br /> Giang, Rạch Cát: Sa giang, Rạch Đôi Ma: Ô Châu, Cù Lao Long Ẩn: Long Ẩn Châu,<br /> Tình Trinh Giang, Rạch Lá: Tra giang, Cù Lao Cái Thia: Thi Hàn Châu, Cù Lao<br /> Rạch Khe Răng: Khe Răng Giang, Rạch Lá Trà Luộc: Kiến Lợi Châu, Cù Lao Bãi<br /> Buôn: Bối Diệp giang (tỉnh Biên Hòa); Đám: Phú An Châu, Cù Lao Họ: Thới Sơn<br /> Rạch Bát Đông: Bát Đông Giang, Rạch Bát Châu, Cù Lao Cồn Tàu: Quới Sơn Châu,<br /> Chiêm: Bát Chiêm giang, Rạch Gằm: Gằm Cù Lao Rồng: Long Châu (tỉnh Định<br /> Giang, Rạch Xoài Mút: Tị Thập Giang, Tường); Cù Lao Nga: Nga Châu, Cù Lao<br /> Rạch Cái Thia: Thi giang (tỉnh Định Giêng: Dinh Châu, Cù Lao Trâu: Ngưu<br /> Tường); Rạch Trà Ôn: Trà Ôn Giang (tỉnh Châu, Cù Lao Tây: Tê Châu, Cù Lao Nai<br /> Vĩnh Long); Rạch Gỗ Đền: Thượng Cần Đông: Lộc Châu, Cù Lao Nang Gù: Năng<br /> Thơ Giang (tỉnh An Giang). Gù Châu, Cù Lao Bí: Qua Châu, Bãi Bà<br /> Yếu tố “vàm”, “kinh”, “kè”, “rạch” Lúa (Tân Dinh Châu, Cù Lao Giung:<br /> dịch thành “giang”. ở đây chỉ là tương đối, Huình Dung Châu… (tỉnh An Giang); Cù<br /> có thể người dân gốc Hoa ở vùng này Lao Phố: Đại Phố Châu, Cù Lao Ngô<br /> chuyển dịch các yếu tố vừa nêu thành Đông: Ngô Châu, Cù Lao Tân Triều Tây:<br /> “giang” hoặc “hà”. Thực ra thì “hà” mới là Tân Triều Châu, Cù Lao Tân Chánh: Tân<br /> yếu tố ngôn ngữ Hán còn “giang” là ngôn Chánh Châu (tỉnh Biên Hòa).<br /> ngữ Nam Á của cư dân Bách Việt): Đầm Yếu tố “bãi” dịch thành “châu”: Bãi Bà<br /> Gò Vấp: Lão Đống Giang, Vàm Bến Nghé: Lúa: Tân Dinh Châu (tỉnh An Giang). Yếu<br /> <br /> 9<br /> tố “cù lao” dịch thành “đảo”: Cù Lao Côn “đất” thuần Việt, “thổ” Hán –Việt; Cù Lao<br /> Nôn/Lôn: Côn Nôn đảo (tỉnh Gia Định); Nai: Lộc Châu, “nai” thuần Việt, “lộc” Hán<br /> Cù Lao Phú Quốc: Phú Quốc Đảo (tỉnh Hà –Việt; Cù Lao Dài: Trường Châu, “dài”<br /> Tiên). thuần Việt, “trường” Hán –Việt (tỉnh Vĩnh<br /> Yếu tố “hòn” dịch thành “dự”: Hòn Long); Cù Lao Qụa: Ô Châu, “quạ” thuần<br /> Tre Trong: Nội Trúc Dự, Hòn Tre ngoài: Việt, “ô ” Hán –Việt); Cù Lao Rồng: Long<br /> Ngoại Trúc Dự, Hòn Châu: Châu Dự, Hòn Châu, “rồng” thuần Việt, “long” Hán –<br /> Dầu Rái: Mãnh Hỏa Dự, Hòn Đá Lửa: Việt, (tỉnh Định Tường).<br /> Thạch Hỏa Dự, Hòn Tre: Trúc Dự, Hòn c. Dịch chuyển cả hai yếu tố địa danh<br /> Thổ Châu: Thổ Châu Dự, Hòn Cổ Son: Cổ chung và riêng<br /> Son Dự, Hòn Cổ Công: Cổ Công Dự, Hòn Thường dịch chuyển địa danh thuần<br /> Cổ Cốt: Cổ Cốt Dự (tỉnh Hà Tiên). Việt sang Hán-Việt: Hòn Đá Lửa: Thạch<br /> b. Dịch chuyển yếu tố địa danh chỉ Hỏa Dự, Hòn Tre: Trúc Dự, (tỉnh Hà Tiên);<br /> tên riêng Cù Lao Qụa: Ô Châu (tỉnh Định Tường)…<br /> Rạch Cát: Sa Hà, “cát” thuần Việt, 2.4.1.2. Thêm yếu tố “giang” chỉ sông<br /> “sa” Hán –Việt; Nước Lộn: Thủy Hiệp nước<br /> Giang, “nước lộn” thuần Việt, “Thủy Lá Buông: Bồng Giang, La Nha: La<br /> Hiệp” Hán -Việt (tỉnh Biên Hòa); Sông Nha giang, An Hòa: An Hòa giang, Nước<br /> Trâu Trắng: Bạch Ngưu giang, “trâu trắng” Lộn: Thủy Hiệp Giang, Thủy Vọt: Thủy<br /> thuần Việt, “bạch ngưu” Hán –Việt (tỉnh Vọt giang, Ngã Bảy: Thất Kì Giang, Châu<br /> Định Tường); Sông Sau: Hậu Giang, “sau” Phê: Châu Phê giang, Thuộc Lãng: Thuộc<br /> thuần Việt, “hậu” Hán –Việt; Nước Xoáy: Lãng giang, Xá Hương: Xá Hương<br /> Hồi Luân Thủy Giang, “nước xoáy” thuần Giang… (tỉnh Biên Hòa); Trà Hôn hay Cà<br /> Việt, “hồi luân thủy” Hán –Việt”; Cái Mới: Hôn: Kì Hôn Giang, Ba Lai Bắc: Ba Lai<br /> Tân Giang, “mới” thuần Việt, “tân” Hán- Bắc Giang, Ba Lai Nam: Ba Lai Nam<br /> Việt; Sốc Trăng: Nguyệt Giang, “trăng” Giang (tỉnh Định Tường); Mĩ Lồng: Mĩ<br /> thuần Việt, “nguyệt” Hán-Việt (tỉnh An Lồng Giang, Cái Mít: Ba La Giang, Ba Tri<br /> Giang). Ớt: Vĩnh Đức Giang, Ba Tri Cá: Châu Thới<br /> Hòn Tre Trong: Nội Trúc Dự, “tre giang, Ba Tri Rơm: Châu Bình Giang, Mân<br /> trong” thuần Việt, “nội trúc” Hán –Việt; Thít: Mân Thít Giang, Trà Vinh: Trà Vang<br /> Hòn Tre ngoài: Ngoại Trúc Dự, “tre ngoài” Giang… (tỉnh Vĩnh Long); Nha Mân: Nha<br /> thuần Việt (“ngoài” có thể biến âm từ Mân Giang, Cái Bè Cạn: Tân Đông Giang,<br /> “ngoại”, “ngoại trúc” Hán –Việt; Hòn Đá Đất Sét: Mĩ An Giang, Cái Tàu Thượng:<br /> Lửa: Thạch Hỏa Dự, “đá lửa” thuần Việt, Hội An Giang, Cái Mới: Tân Giang, Cái<br /> “thạch hỏa” Hán –Việt; Hòn Tre: Trúc Dự, Đầm: Đầm Giang, Bò Ót: Bầu Ót Giang,<br /> “tre” thuần Việt, “trúc” Hán-Việt… (tỉnh Cần Thơ: Cần Thơ Giang, Cái Vồn: Bồn<br /> Hà Tiên). Giang, Ba Thắc: Ba Thắc Giang, Sốc<br /> Cù Lao Trầu: Phù Châu, “trầu” thuần Trăng: Nguyệt Giang, Búa Thảo: Phụ Đầu<br /> Việt, “phù” Hán-Việt; Cù Lao Lớn: Đại Giang… (tỉnh An Giang).<br /> Châu, “lớn” thuần Việt, “đại” Hán-Việt; 2.4.1.3. Tên chung thuần Việt,<br /> Cù Lao Cát: Sa Châu, “cát” thuần Việt, tên riêng Hán - Việt<br /> “sa” Hán-Việt; Cù Lao Đất: Thổ Châu, Cửa Tiểu, Cửa Đại (thuộc tỉnh Mĩ Tho<br /> <br /> 10<br /> cũ); Cửa Đại Kim Dự, Cửa Tiểu Kim Dự Sông Mô Xoài (tỉnh Biên Hòa); Sông Bến<br /> (tỉnh Hà Tiên); Sông Long Hồ (tỉnh Vĩnh Nghé, Rạch Bà Nghè, Đầm Gò Vấp, Vàm<br /> Long); Sông Long Phụng, Sông Trường Bến Nghé, Rạch Ông Lớn, Rạch Ông Nhỏ,<br /> Tiền (tỉnh An Giang)… Rạch Cát, Ngã tư, Ba Cụm, Sông Bến Lức,<br /> Cù Lao Phú Quốc (tỉnh Hà Tiên); Cù Rạch Đôi Ma, Vũng Gù, Rạch Lá, Rạch Gò<br /> Lao Phụ Long (tỉnh Vĩnh Long); Cù Lao Công, Giồng Bầu, Kinh Gò Công, Sông<br /> Long Ẩn (tỉnh Định Tường); Cù Lao Tân Bến Lức, Rạch Khe Răng (tỉnh Gia Định).<br /> Phụng (tỉnh An Giang)… Sông Lớn, Sông Vũng Gù, Rạch Bát<br /> 2.4.1.4. Tên riêng vừa thuần Việt vừa Chiêm, Sông Trâu Trắng, Sông Cần Lố,<br /> Hán-Việt Sông Cái Bè, Sông Cái Lá, Kinh Bà Kèo<br /> Thủy Cồn: “thủy” Hán -Việt, “cồn” hay Rạch Chanh, Rạch Gằm, Rạch Xoài<br /> thuần Việt (tỉnh Vĩnh Long), Thủy Vọt: Mút, Kinh Vũng Gù, Rạch Cái Thia (tỉnh<br /> “thủy” Hán-Việt, “vọt” thuần Việt (tỉnh Định Tường); Sông Cái Muối, Cái Mơng<br /> Biên Hòa); Vàm Gia: “vàm” thuần Việt, Lớn, Mỏ Cày, Cái Mít, Kè Đôi, Ba Kè,<br /> “gia” Hán-Việt (tỉnh Định Tường); Mĩ Sông Láng Thé (tỉnh Vĩnh Long).<br /> Lồng: “mĩ” Hán-Việt, “lồng” thuần Việt; Sông Sau, Rạch Gỗ Đền, Sông Sa Đéc,<br /> Cái Dâu Thượng: “cái dâu” thuần Việt, Nước Xoáy, Cái Bè Cạn Đất Sét, Vàm Ông<br /> “thượng” Hán-Việt (tỉnh Vĩnh Long); Cái Chưởng, Vàm Nao, Tắt Cây Sung, Cái<br /> Tàu Hạ: “cái” thuần Việt, “tàu hạ” Hán- Mới, Cái Đầm, Ba Lạch hay Kinh Rạch<br /> Việt (tỉnh An Giang)… Gía Lấp Vò, Bò Ót, Cần Thơ, Cái Vồn, Ba<br /> Hòn Kim Dự Lớn: “kim dự” Hán-Việt, Láng, Tắt Ông Thục, Cái Chàm, Ba Thắc,<br /> “lớn” thuần Việt (tỉnh Hà Tiên); Cù Lao Sốc Trăng (tỉnh An Giang).<br /> Cồn Tàu: “cồn” thuần Việt, “tàu” Hán-Việt c. Địa danh hòn cồn<br /> (tỉnh Định Tường); Nai Đông: “nai” thuần Hòn Tre Trong, Hòn Tre ngoài, Hòn<br /> Việt, “Đông” Hán-Việt; Cù Lao Heo Bắc: Dầu Rái, Hòn Đá Lửa, Hòn Tre, Hòn Cổ<br /> “heo” thuần Việt, “bắc” Hán-Việt; Cù Lao Công (tỉnh Hà Tiên); Cù Lao Cát, Cù Lao<br /> Giao Lửa Nam: “giao nam” Hán-Việt, Đất, Cù Lao Nai, Cù Lao Bần, Cù Lao<br /> “lửa” thuần Việt (tỉnh An Giang)… Trầu, Cù Lao Lớn, Cồn Ngao, Bãi Ngao,<br /> 2.4.2. Địa danh chỉ có một ngôn ngữ Cù Lao Ba Động, Cù Lao Cái Cấm, Cù<br /> 2.4.2.1. Địa danh thuần Việt Lao Bãi Ngao, Cù Lao Dài (tỉnh Vĩnh<br /> a. Địa danh cửa sông, biển Long ).<br /> Cửa Cần Giờ (tỉnh Gia Định); Cổ Cù Lao Ba Lăng, Cù Lao Qụa, Cù Lao<br /> Chiên, Ba Rài, Cái Cát, Cồn Trăng (tỉnh Cái Thia, Cù Lao Bãi Đám, Cù Lao Họ, Cù<br /> Vĩnh Long); Cửa Gành Hàu, Cửa Bồ Đề, Lao Rồng (tỉnh Định Tường); Cù Lao Nga,<br /> Cửa Rạch Cóc, Cửa Lớn, Cửa Bãi Vọp, Cù Lao Giêng,Cù Lao Trâu, Cù Lao Chà<br /> Cửa Đầm Cùng, Cửa Rạch Già, Cửa Và, Cù Lao Nang Gù, Cù Lao Bí, Bãi Bà<br /> Mương Đào, Cửa thứ Nhất,… Cửa thứ Lúa, Cù Lao Giung (tỉnh An Giang); Cù<br /> Mười, Cửa Bé, Cửa Cà Ba (tỉnh Hà Tiên). Lao Côn Nôn (Lôn) (tỉnh Gia Định); Cù<br /> b. Địa danh sông rạch Lao Cái Tắc (tỉnh Biên Hòa).<br /> Sông Đồng Nai, Lá Buông, Rạch Vắp 2.4.2.2. Địa danh Hán -Việt<br /> Sông Bé, Rạch Cát, Rạch Choại, Rạch Bà Loại địa danh dùng tiếng Hán –Việt,<br /> Kí, Nước Lộn, Ngã Ba Nhà Bè, Ngã Bảy, chủ yếu ở tên riêng như Cửa Mĩ Thanh,<br /> <br /> 11<br /> Cửa Trấn Di, Cù Lao Tân Phụng, Cù Lao Giá (Kiên Giang), Cửa Đốc Vàng (Đốc<br /> Tòng Sơn, Sông Long Phụng, Bưng Ca Huình)…<br /> Âm, Sông Trường Tiền, Cái Tàu Hạ, (tỉnh Bớt tên riêng thuần Việt: Rạch Bà Kí<br /> An Giang)… (Kí giang), Rạch Cái Thia (Thi giang), Cái<br /> Cửa Đại, Cửa Hương Úc, Cửa Kim Dâu Thượng (Thượng Thầm giang), Cái<br /> Qui, Cửa Đại Kim Dự, Cửa Tiểu Kim Dự, Mơng Lớn (An Vĩnh Giang), Ba Tri Ớt<br /> Cửa Sa Hào, Cửa Phì Phạt, Cửa Tân (Vĩnh Đức Giang), Ba Tri Cá (Châu Thới<br /> Dương, Hòn Thổ Châu, Cù Lao Phú Quốc giang), Ba Tri Rơm (Châu Bình Giang)…<br /> (tỉnh Hà Tiên)… Bớt một yếu tố Hán - Việt trong địa<br /> An Hòa, Xá Hương, Vàm Bát Tân, danh có lặp nghĩa yếu tố Hán và Việt như<br /> Sông Quang Hóa, Cù Lao Tân Triều Tây, “hòn” và “dự”: Hòn Kim Dự Lớn (Đại<br /> Cù Lao Tân Chánh, (tỉnh Gia Định); Sông Kim Dự), Hòn Kim Dự Nhỏ (Tiểu Kim<br /> Hàm Luông, Trà Vinh, Cù Lao Phụ Long, Dự). Hoặc bớt một yếu tố Hán - Việt: Cù<br /> Cù Lao Tân Cù, Cù Lao Vĩnh Tùng (tỉnh Lao Heo Bắc: Trư Châu. [3]<br /> Vĩnh Long); Cù Lao Long Ẩn (tỉnh Định b. Mở rộng<br /> Tường)… Thêm yếu tố Hán - Việt chỉ tên chung:<br /> 2.4.3. Cấu trúc ngôn ngữ địa danh Cửa Tiểu (Tiểu Hải Môn), Cửa Đại (Đại<br /> 2.4.3.1. Cấu trúc âm tiết Hải Môn), La Nha (La Nha giang), An Hòa<br /> a. Tên riêng có một âm tiết (An Hòa giang), Rạch Choại (Trạch Đằng<br /> Có 43 địa danh tên riêng trong tổng số giang), Nước Lộn (Thủy Hiệp Giang),<br /> 216 địa danh chỉ có 1 âm tiết, ví dụ: Cửa Thủy Vọt (Thủy Vọt Giang), Ngã Bảy<br /> Lấp, Cửa Lớn, Cửa Bé, Sông Bé, Sông Sau, (Thất Kì Giang), Ba Lai Bắc (Ba Lai Bắc<br /> Rạch Cát, Hòn Tre, Cù Lao Nai, Cù Lao Giang), Ba Lai Nam (Ba Lai Nam Giang),<br /> Rồng…Phần lớn địa danh 1 âm tiết là địa Mĩ Lồng (Mĩ Lồng Giang)…<br /> danh thuần Việt. Thêm yếu tố Hán - Việt chỉ tên riêng:<br /> b. Tên riêng có hai âm tiết trở lên Sông Bến Lức (Thuận An Đại Giang),<br /> Có 173 trong tổng số 216 địa danh từ 2 Giồng Bầu (Trúc Giồng Bầu), Sông Lớn<br /> âm tiết trở lên, trong đó phần lớn là 2 âm tiết, (Mĩ Tho Giang), Rạch Gỗ Đền (Thượng<br /> ví dụ: Cửa Lôi Rạp, Cửa Rạch Gía, Đầm Gò Cần Thơ Giang), Nước Xoáy (Hồi Luân<br /> Vấp, Kinh Trà Cú, Sông Bến Nghé, Mỏ Cày, Thủy Giang)<br /> Hòn Tre Trong, Hòn Dầu Rái, Cù Lao Ba 2.4.3.3. Song hành hai tên gọi<br /> Lăng, Cù Lao Long Ẩn…Chỉ có 7 đơn vị địa Địa danh sông nước vùng này thường<br /> danh có 3 âm tiết: Cửa Đại Kim Dự, Cửa song hành tên gọi Việt và Hán –Việt, xen<br /> Tiểu Kim Dự, Hòn Kim Dự Lớn, Hòn Kim kẽ Hán-Việt, Việt-Việt, có thể nêu một số<br /> Dự Nhỏ, Vàm Cái Tàu Thượng, Cù Lao ví dụ tiêu biểu: Cửa Lấp hay Giếng Bộng,<br /> Giao Lửa Nam. Duy nhất có 1 địa danh 4 âm Vũng Tàu hay Thuyền Úc, Vũng Gù: Hưng<br /> tiết: Ngã Ba Nhà Bè. Hòa Giang, (tỉnh Biên Hòa), Kinh Bà Kèo<br /> 2.4.3.2. Cấu trúc tên riêng hay Rạch Chanh (tỉnh Định Tường), Vĩnh<br /> a. Rút gọn Tùng Ba hay Ngang Long Hồ (tỉnh Vĩnh<br /> Bớt tên chung thuần Việt: Cửa Cần Long), Cù Lao Tòng Sơn hay Vàm Cái Tàu<br /> Giờ (Cần Giờ), Cửa Đồng Tranh (Đồng Thượng, Cù Lao Táng Dù hay Cù Lao Chà<br /> Tranh), Cửa Lôi Rạp (Lôi Rạp), Cửa Rạch Và (tỉnh An Giang), Cù Lao Tân Chánh<br /> <br /> 12<br /> hay Đồng Sứ (tỉnh Biên Hòa) Kinh Rạch dòng chảy: “sông”, “rạch”, “kè”, “đầm”,<br /> Gía sau gọi là Thoại Hà; Kinh Vĩnh Tế còn “vàm”, “kinh”, “vũng”, “bưng”. Loại hình<br /> gọi Vĩnh Tế Hà [3](tỉnh An Giang); Cù Lao nổi lên giữa biển sông hoặc bên biển và<br /> Côn Nôn (lôn) hay Côn Nôn đảo (tỉnh Gia sông: “hòn”, “cù lao”, “cồn”, “bãi”.<br /> Định).… Đây là vùng đất mới hợp lưu nhiều<br /> 3. KẾT LUẬN dòng văn hóa: Việt Kinh, Chăm, Khmer,<br /> Địa danh sông nước Nam Kì thời triều Hoa nên địa danh sông nước cũng phản<br /> Nguyễn phản ánh đặc điểm vùng đất đồng ánh sự hợp lưu về ngôn ngữ. Một địa danh<br /> bằng sông nước mênh mông, kinh rạch vừa mang tên thuần Việt vừa mang tên Hán<br /> chằng chịt. Loại địa danh sông nước vùng Việt, xen trong tên một địa danh cũng vừa<br /> đất này phản ánh đầy đủ và đa dạng các Hán vừa Việt, có cả tên địa danh có nguồn<br /> loại hình sông nước: sông rạch, cồn đảo. gốc Khme được Việt Hóa. Địa danh cũng<br /> Mỗi loại có nhiều tên gọi phong phú biểu biểu hiện đặc điểm cấu tạo, sản vật, tôn<br /> hiện đặc điểm từng loại. Loại hình mở ra vinh con người xây dựng và khai phá vùng<br /> biển từ đất liền và cửa sông: “cửa”, đất này.<br /> “vũng”, “cổ”, “cồn”. Loại hình có nước và<br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> <br /> 1. Lê Đức An (2009), Hệ thống đảo ven bờ Việt Nam, tài nguyên và phát triển, Viện Khoa<br /> học và Công nghệ Việt Nam, Nxb Khoa học tự nhiên và Công nghệ, Hà Nội.<br /> 2. Trịnh Hoài Đức, Gia Định thành thông chí (1820), Lý Việt Dũng dịch, Huỳnh Văn Tới<br /> hiệu đính (2006), Nxb Tổng hợp Đồng Nai.<br /> 3. Trương Vĩnh Ký P.J.B., Petit cours de Géographie de la Basse-Cochinchine (1875), Tiểu<br /> giáo trình địa lý Nam kỳ, Nguyễn Đình Đầu lược dịch (1997), Nxb Trẻ<br /> 4. Nguyễn Văn Kim (chủ biên, 2011), Người Việt với biển, Nxb Thế giới, Hà Nội.<br /> 5. L.m. An-tôn Trần Văn Kiệm (2004), Giúp đọc Nôm và Hán Việt, Hội Bảo tồn di sản chữ<br /> Nôm Hoa Kỳ - Nxb Đà Nẵng. Nguyễn Đình Tư (2008), Từ điển địa danh hành chính<br /> Nam Bộ, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội.<br /> 6. Lê Trung Hoa (2011), Địa danh học Việt Nam, Nxb KHXH, Hà Nội.<br /> 7. Hội Khoa học lịch sử Việt Nam (2008), Lược sử vùng đất Nam Bộ Việt Nam,<br /> nxb Thế Giới.<br /> 8. Sơn Nam (2009), Lịch sử khẩn hoang Miền Nam, Nxb Trẻ, TP. HCM.<br /> 9. Trần Thanh Phương (1985), Minh Hải địa chí, Nxb Mũi Cà Mau.<br /> 10. Quốc Sử quán, Đại Nam nhất thống chí (bản Tự Đức), Phạm Trọng Điềm dịch, Đào Duy<br /> Anh hiệu đính, Viện Sử học (1992), Nxb Thuận Hoá, Huế.<br /> 11. Vũ Trung Tạng (2009), Sinh thái học các hệ cửa sông Việt Nam, Nxb Giáo Dục, Hà Nội.<br /> 12. Viện Ngôn ngữ (2005), Từ điển tiếng Việt, Nxb. Đà Nẵng-Trung tâm từ điển học,<br /> Đà Nẵng.<br /> 13.<br /> * Ngày nhận bài: 13/3/2015. Biên tập xong: 24/4/2015. Duyệt đăng: 04/5/2015.<br /> <br /> 13<br />