Đặc trưng tín ngưỡng thờ Thiên Hậu đồng bằng sông Cửu Long

SCIENCE & TECHNOLOGY DEVELOPMENT, Vol 17, No.X4-2014 ð c trưng tín ngư ng th Thiên H u ð ng b ng sông C u Long • Nguy n Ng c Thơ Trư ng ð i h c Khoa h c Xã h i và Nhân văn, ðHQG-HCM TÓM T T: Tín ngư ng th Thiên H u xu t phát t Phúc Ki n (Trung Qu c), theo bư c chân di dân ngư i Hoa Nam ñã lan t a ñ n nhi u vùng ñ t t i Nam b Vi t Nam. T i ð ng b ng sông C u Long (ðBSCL) có hơn 50 mi u Thiên H u do ngư i Hoa và ngư i Vi t xây d ng và t ch c sinh ho t tín ngư ng. Trong tâm th c ngư i dân ñ ng b ng, Thiên H u v a là h i th n, th n b o v , mà còn là phúc th n, v thánh m u t bi, ñư c ngư i Vi t ti p nh n qua ng Ph t giáo và tín ngư ng th M u dân gian. Sinh ho t tín ngư ng Thiên H u t i ðBSCL v a th hi n ñ c trưng mang tính b n s c văn hóa ngư i Hoa v a là m t minh ch ng s ng ñ ng cho quá trình h n dung ña văn hóa c a cư dân vùng ñ t này. Bài vi t này kh o sát hi n tr ng t ch c sinh ho t tín ngư ng Thiên H u ñ làm n i b t các ñ c trưng cơ b n c a t c th này t i ðBSCL. T khóa: Thiên H u, ðBSCL, th M u, b n s c, h n dung văn hóa 1. Tín ngư ng th Thiên H u và quá trình truy n bá ñ n Vi t Nam Bàn v khái ni m “tín ngư ng”, T ñi n ti ng Vi t (Nguy n Như Ý, cb. 2004: 1646) ñ nh nghĩa là “lòng tin và s tôn th m t tôn giáo”, t c cho tín ngư ng ch t n t i trong m t tôn giáo. Theo t nguyên, “tín (信)” là ñ c tin, ni m tin, s trông c y, còn “ngư ng (仰)” là s ngư ng m , s ngư ng v ng. Theo ðào Duy Anh (1957: 283), tín ngư ng là “lòng ngư ng m , mê tín ñ i v i m t tôn giáo ho c m t ch nghĩa”. Ngô ð c Th nh thì th o lu n c th hơn: “Tín ngư ng ñư c hi u là ni m tin c a con ngư i vào cái gì ñó thiêng liêng, cao c , siêu nhiên, hay nói g n l i là ni m tin, ngư ng v ng vào “cái thiêng”, ñ i l p v i cái “tr n t c”, hi n h u mà ta có th s mó, quan sát ñư c… Ni m tin c a tín ngư ng là ni m tin vào “cái thiêng”. Do v y, ni m tin vào cái thiêng thu c v b n ch t c a con ngư i, nó là nhân t cơ b n t o nên ñ i s ng tâm linh c a Trang 88 con ngư i, cũng như gi ng ñ i s ng v t ch t, ñ i s ng xã h i tinh th n, tư tư ng, ñ i s ng tình c m...” (Ngô ð c Th nh, 2001: 16). Trong khi ñó, Pháp l nh v tín ngư ng tôn giáo c a Nhà nư c Vi t Nam (2007) ghi rõ: “Tín ngư ng là ho t ñ ng th hi n s tôn th t tiên; tư ng ni m và tôn vinh nh ng ngư i có công v i nư c, v i c ng ñ ng; th chúng th n, thánh, bi u tư ng có tính truy n th ng và các ho t ñ ng tín ngư ng dân gian khác tiêu bi u cho nh ng giá tr t t ñ p v l ch s , văn hóa, ñ o ñ c xã h i”. Như v y, thu t ng chung “tín ngư ng” có th hi u nôm na là h th ng giá tr ni m tin mang tính tâm linh ñư c con ngư i t o ra nh m g i g m nh ng ư c v ng t t ñ p cũng như mong mu n ñư c các th l c siêu nhiên che ch ñ tránh ñư c nh ng tai h a hay nh ng n i s hãi t th gi i khách quan. Tín ngư ng mang ngu n g c c a s b t l c c a con ngư i trư c th gi i khách quan và quy lu t c a nó do con ngư i th n thánh hóa các hi n TAÏP CHÍ PHAÙT TRIEÅN KH&CN, TAÄP 17, SOÁ X4-2014 tư ng y thành các th l c siêu nhiên và tôn th (xem thêm Edward L. Shaughnessy, 2005: 102). T i khu v c ðông Á, y u t tín ngư ng ñóng vai trò r t l n trong h u h t các n n văn hóa. Nó ñi vào ñ i s ng tâm linh m t cách sâu s c, chi ph i nhi u m t c a ñ i s ng xã h i và tinh th n như phong t c, l h i, chiêm b c, ngh thu t, v.v… Tín ngư ng dân gian vùng này mang các ñ c trưng cơ b n như tính ña th n, tính thiên v th M u, nh t là t vùng Hoa Nam ñ n ðông Nam Á (Nguy n Ng c Thơ, 2009). Bàn v các ch c năng cơ b n c a tín ngư ng như m t hi n tư ng văn hóa, nhà xã h i h c ngư i M Robert K.Merton (1968) cho r ng các hi n th c văn hóa có hai t ng ch c năng, g m (1) ch c năng th hi n (manifest function) và (2) ch c năng ti m n (latent function). ch c năng ti m n vai trò c a các nhân t xã h i không thư ng ñư c n tích dư i b m t c a các hành ñ ng văn hóa (cultural practice), khó có th nh n th c ñ n n u không quan tâm sâu s c. Ch c năng xã h i ñôi khi ñư c nâng thành ho c g n k t ch t ch v i ch c năng tâm linh. Còn theo Malinowski (Malinowski, 1994), s t n t i c a m t hi n tư ng văn hóa sau ñó ph thu c vào s c nh hư ng c a nó ñ n s thích ng c a văn hóa, hay còn g i là “giá tr t n t i”. Các hi n th c văn hóa thư ng mang trong mình kh năng các ñáp ng các nhu c u sinh h c th c t cũng như ñáp ng hai ch c năng ch c năng tâm lý xã h i (giáo d c xã h i) và ch c năng tâm linh. L y l h i tâm linh c a các mi u thiêng làm thí d tiêu bi u, ngoài ch c năng kho l p nhu c u tâm linh (th hi n s kính tr ng ñ n th n thánh, c u mong th n thánh) là các ch c năng ñoàn k t c ng ñ ng và tho mãn các nhu c u sinh h c như ngh ngơi, ăn u ng, g p g trò chuy n, làm quen, liên k t... Tín ngư ng Ma T - Thiên H u hình thành vào th i T ng t i ñ o Mi Châu, B ði n, Phúc Ki n, Trung Qu c. Bà tên th t là Lâm M c ( Lin Mo) thư ng ñư c g i là Lâm M c Nương ( 娘 Lin Moniang), sinh ngày 23 tháng 3 năm 960, là m t n vu sư n i ti ng, con gái m t ngư dân (Mã Thư ði n, Mã Thư Hi p, 2006: 8-10). Theo cu n Trung Qu c ð i Thanh h i ñi n s l . B Tát ngo i truy n（中國大清會典事例。菩薩外傳）cũng như nhi u ñ a phương chí có ghi chép: bà Lâm M c r t thông minh, tháo vát, giúp dân vư t ho n n n và d y dân cách s ng văn minh, thoát b nh t t. M t ngày n bà ng trưa, th y cha và anh trai g p bão bi n, bà dùng năng l c ñ c bi t c u ñư c anh trai. Trong khi ñang c g ng c u cha thì bà b m lay d y nên không c u ñư c cha. V sau bà thư ng dùng năng l c th n thánh c a mình ñ c u giúp dân, bao g m d y dân dùng rau rong bi n c u ñói, c u mưa, treo chi u làm bu m, hàng ph c hai th n Thu n Phong Nhĩ và Lí Thiên Nhãn, gi i tr th y tai - quái phong, thu ph c nh quái, ch a b nh c u dân, nh n bùa dư i gi ng, thăng thiên ñ o Mi Châu, v.v… Ngư i ñ i tin r ng bà là con gái Ng c Hoàng. Bà qua ñ i ngày 9 tháng 9 năm 987 tu i 28, ban ñ u dân ñ o Mi Châu d ng mi u th bà, g i là Ma T . Tương truy n bà thư ng hi n linh c u giúp ngư i ñi bi n nên dân gian ví bà là v h i th n1 (Chu Thiên Thu n 1990: 86; Lý L L 1995: 19-23; La Xuân Vinh 2006: 1-4). ð n năm 1086, nhà Nam T ng chính th c c xúy cho tín ngư ng này, ñư c vua T ng Tuyên Hoà (1119-1125) s c phong làm Linh Hu Phi (靈惠妃), nh v y ph m vi nh hư ng càng ngày càng m r ng. ð n năm 1195, vua T ng Ninh Tông ti p t c s c t “Tr Thiên” cho bà (T Hi u V ng 2007: 75), trong khi ngư i ñ i g i bà là Thánh phi. ð n th i Nguyên sơ bà ñư c phong làm Thiên phi ( , năm th 15 th i Nguyên Th T ), k t ñó tín ngư ng Ma T phát tri n lên vùng h lưu Dương T , bán ñ o Sơn ðông. T th i Minh tr v sau do nhu c u giao thương hàng h i v i khu v c ðông Nam Á, tín ngư ng này truy n bá xu ng Lĩnh Nam, ðài Loan và ðông Nam Á. ð i Thanh Khang Hy (năm 1682), bà ñư c gia phong Thiên H u 1 Có ghi trong Thiên H u chí, Lâm hi u n s th c, Thiên phi hi n thánh l c, Di Kiên Chí. Trang 89 SCIENCE & TECHNOLOGY DEVELOPMENT, Vol 17, No.X4-2014 Thánh M u (xem Lý Hi n Chương 1995; T Hi u V ng 2007: 199-201)2. Tên g i ñ c khu hành chính Macau ñư c cho là b t ngu n t danh t “Ma Các” (媽閣= mi u Ma T ). Cu n Ma T cung t p thành (媽祖宮 ) ghi chép t i Trung Qu c có hơn 450 huy n, th , thành ph có mi u Thiên H u. Ngư i Mân Nam (nam Phúc Ki n) và H i Nam thích g i bà là ð i M u ho c Ma T (媽祖Mazu), ngư i Qu ng ðông g i là ð c Bà hay Thiên H u. Hà Tiên và bán ñ o Cà Mau (Vi t Nam), nhi u ngư i dân trong vùng quen g i là Bà Mã Châu3. Trong bài vi t này chúng tôi g i bà là Thiên H u, b i l bà có m t Vi t Nam tương ñ i mu n, ñư c tuy t ñ i ña s ngư i dân g i là Thiên H u. Tín ngư ng Thiên H u t i Trung Qu c tr i qua hơn 1000 năm l ch s , t n t i trong m i dung hòa v i ð o giáo, Ph t giáo và quan h th a hi p v i Nho giáo, dung hòa ki n t o nên di n m o văn hóa Hoa Nam (La Xuân Vinh 2006). Song xét v b n ch t, t c th này cơ b n v n là tín ngư ng dân gian, mang ñ y ñ các ñ c trưng truy n th ng c a dòng văn hóa dân gian g n gũi, gi n d . m t phương di n nào ñó, ngư i Hoa Nam dùng tín ngư ng Thiên H u cùng v i các tín ngư ng th M u khác làm ñ i tr ng v i văn hóa quan phương “nam tôn n ti” phương B c (Nguy n Ng c Thơ, 2011) b i l tín ngư ng Thiên H u th m ñ m các ñ c trưng tính cách văn hóa phương Nam – nơi s n sinh ra nó. Ngư i Trung Hoa và ðài Loan th Ma T - Thiên H u, coi bà là th y-h i th n, là n th n h m nh; n th n sinh sôi, n th n khai sơn, v.v…, có khi ñ ng nh t v i Quan âm trong Ph t giáo dân gian, v i Tây vương Thánh M u trong ð o giáo, v i Lâm Th y phu nhân, Kim Hoa phu nhân trong tín ngư ng th M u vùng Hoa Nam. T i ðài Loan m t s gia ñình g c Phúc Ki n Bình ðông th Thiên H u và Quan Công t i gia ñình (tư li u ñi n dã 2013). 2 Trong gi i h c thu t hi n v n có tranh lu n cho r ng th i vua Thiên Kh i nhà Minh ñã xu t hi n phong hi u “Thiên Kh i H u” (T Hi u V ng, 2007: 200). 3 Ch ng h n như Chùa bà Mã Châu (H i quán Lôi Châu - Quỳnh Ph , H i Nam) Hà Tiên (tư li u ñi n dã c a Nguy n Ng c Thơ, 2014). Trang 90 Tín ngư ng Thiên H u du nh p vào Nam b Vi t Nam theo dòng di dân ngư i Hoa vào th i Minh Thanh, ñ c bi t là cu i Minh - ñ u Thanh. ð t 1 vào kho ng th p niên 1670, có kho ng 7000 ngư i Hoa Nam do Dương Ng n ð ch và Tr n Thư ng Xuyên (ngư i Qu ng ðông) d n ñ u vào ñ nh cư t i ð ng Nai, ð Ng n (Ch L n) và M Tho4. Trư c ñó, không lâu, tư ng Lôi Châu tên là M c C u d n ñ u khai phá ñ t Hà Tiên, sau phát tri n d n xu ng bán ñ o Cà Mau vào năm 1671 (Tr n Tr ng Kim 1992: 242; H a Văn ðư ng, T Kỳ Ý 2000: 5). T cu i th k 17 cho ñ n ñ u th k 20, nhi u dòng di dân ngư i Hoa ngư i ti p t c ñ n vùng Nam b . Theo Tsai Maw Kuey (1968: 52), riêng trong 5 năm t 1925 ñ n 1930 ñã có 237.000 ngư i ñ n và ch có 136.000 ngư i r i Vi t Nam ñ n m t nư c khác. T ñó tr ñi, ñ ng bào ngư i Hoa ñã chung s ng chan hòa cùng các c ng ñ ng b n ñ a g m Vi t, Khmer và Chăm, cùng t o d ng văn hóa Nam b . Hi n t i toàn Nam b có kho ng 800.000 ngư i dân t c Hoa (2009) trong ñó có kho ng 300.000 ngư i s ng ðBSCL, phân thành 5 nhóm h dân Qu ng ðông, Tri u Châu, Phúc Ki n, H i Nam và Khách Gia (còn g i là H ). Ngư i Qu ng ðông, theo C.William Skinner5, là nhóm chi m s ñông nh t, t p trung ch y u Tp. H Chí Minh, ðông Nam b và m t s thành ph , th xã l n b c sông Ti n, sông H u; ngư i Tri u Châu cư trú nhi u nh t bán ñ o Cà Mau (Sóc Trăng, B c Liêu, Cà Mau) và R ch Giá - Hà Tiên; ngư i Phúc Ki n sinh s ng r i rác hai bên sông Ti n, sông H u và khu v c Bình Dương, ð ng Nai; ngư i H i Nam ñ nh cư r i rác các thành ph , th xã ven bi n kh p vùng mi n, ngư i Khách Gia (H ) sinh s ng kh p vùng, nhi u nh t là vùng núi B u Long (Biên Hoà, ð ng Nai) và vùng B y Núi (An Giang). Ban ñ u c năm bang 4 Theo các tác gi Fujiwara Riichirō (1949: 379); Tr n C nh Hòa (1960: 436); Tr nh Th y Minh (1976: 25-26); H a Văn ðư ng, T Kỳ Ý (2000: 3), ð ng Thanh Nhàn (2010: 8), Mio Yuko (2008: 5). 5 D n trong Tsai Maw Kuey (1968: 76), vào năm 1950 nhóm Qu ng ðông chi m 45%, ngư i Tri u Châu chi m 30%, nhóm Hakka (H ) chi m 10%, nhóm Phúc Ki n chi m (8%), nhóm H i Nam 4%. TAÏP CHÍ PHAÙT TRIEÅN KH&CN, TAÄP 17, SOÁ X4-2014 ngư i Hoa cùng ph i h p nhau d ng các Th t ph c mi u (Biên Hoà, Tp. H Chí Minh, M Tho, Vĩnh Long, v.v…), ch y u th Thiên H u, Quan Công, B n ñ u công nhưng sau t ng nhóm tách riêng t xây c t các mi u cho riêng mình v i các s c thái ña d ng, phân bi t l n nhau. Trên ñư ng ñi bi n, h thư ng c u nguy n Thiên H u hi n linh h tr . Khi ñ nh cư ñư c bình an t i vùng Nam b , di dân l p mi u trang tr ng th Bà, ngư ng v ng và th t Bà v i t m lòng bi t ơn ñã giúp ñ h ñư c“thu n bu m xuôi gió”. Theo dòng di dân ñ n kh p nơi ðBSCL, mi u Thiên H u cũng ñư c d ng lên. V sau, ngư i Hoa còn th Bà thêm ch c năng b o an, ban phát phúc l c, th nh vư ng, ñ c bi t là h m nh cho tr sơ sinh (Tr n H ng Liên, 2005). Chính vì th r i rác các th t , th tr n, thành ph trong vùng ñ u có mi u Thiên H u v i nhi u tên g i Chùa Bà, Chùa Thiên H u, Thiên H u Cung hay mi u Thiên H u. Vùng B c Liêu, Cà Mau, Hà Tiên còn g i bà là Mã Châu (妈祖 Mazu), do v y mi u Thiên H u còn g i là Chùa Bà Mã Châu (tư li u ñi n dã 2011, 2014). Vùng Vĩnh Châu (Sóc Trăng) cũng g i là Mã Châu, phong cách tác tư ng th mang nét nh hư ng t Macau và ðài Loan, theo ñó bà Mã Châu gương m t ñen v i tay c m l nh bài ñưa ngang vai (Tr n H ng Liên, 2006). 2. ð c trưng văn hóa th hi n qua tín ngư ng Thiên H u t i ðBSCL a. ðBSCL là m t ti u vùng tr c thu c khu v c Nam b v i các ñ c trưng l i s ng sông nư c, kinh t nông nghi p lúa nư c và ngh nuôi tr ng th y h i s n làm ch ñ o. Lo i hình sinh thái - kinh t ñ c thù này c a ðBSCL d n ñ n nh ng tác ñ ng nh t ñ nh trong nh n th c, tri t h c, tôn giáo - tín ngư ng và sinh ho t c ng ñ ng c a các c ng ñ ng dân cư, trong ñó có ngư i Hoa – ch th chính c a t c th Thiên H u. Nam b Vi t Nam là nơi t p trung ngư i Hoa ñông ñ o nh t (chi m g n 90% t ng s ngư i Hoa c nư c), và do v y ñây là nơi có s mi u Thiên H u ñông ñúc nh t v i hơn 90 cái. Riêng ðBSCL ñã có 50 mi u th , h u h t ñư c xây t cu i th k XVIII ñ n cu i th k XIX, ñúng vào cao trào di dân ngư i Hoa ñ n Vi t Nam. Dư i ñây là b ng t ng k t s các mi u Thiên H u t i các ñ a phương ðBSCL6: 6 S li u th ng k ñ n ngày 26/1/2014, ch tính các mi u th Thiên H u chính th c, không tính các mi u ch ph i th . Trang 91 SCIENCE & TECHNOLOGY DEVELOPMENT, Vol 17, No.X4-2014 STT 1 T nh/thành ph Long An S mi u 2 Ti n Giang7 4 3 ð ng Tháp 2 4 B n Tre 5 Vĩnh Long 4 6 Trà Vinh 8 7 An Giang 2 8 Kiên Giang 5 9 10 C n Thơ H u Giang 2 7 Tên g i/ð a ch Chưa có s li u Mi u Thiên H u M Tho Mi u Thiên H u Cai L y Mi u Thiên H u Cái Bè Thiên H u cung Vĩnh Kim (nay ñã nh p vào H a ð c Tinh Quân Mi u) mi u Thiên H u Phúc Ki n (Sa ðéc) mi u Thiên H u Qu ng ðông (Sa ðéc) mi u Thiên H u Gi ng Trôm, mi u Thiên H u Ba Tri, Mi u Thiên H u An Thu n, Ba Tri mi u Thiên H u Tp. B n Tre Th t ph c mi u Vĩnh Long Chùa Bà Tri u Châu Mi u Thiên H u Song Phú (Tam Bình) Thiên H u Cung Bình Minh Thiên H u cung (Tp. Trà Vinh) Thiên H u cung ( p ð u B , Hoà Thu n, Châu Thành) Thiên H u cung ( p Vĩnh B o, Hoà Thu n, Châu Thành) Mi u Thiên H u Phong Phú (C u Kè), Mi u Thiên H u C u Kè Thiên H u Cung (th tr n Ti u C n) Mi u Thiên H u Hi p Hòa (C u Ngang) Mi u Thiên H u (khóm Minh Thu n A, C u Ngang) Mi u Thiên H u Khách Gia (Chùa Bà H , T nh Biên) Mi u Thiên H u Vĩnh M (Châu ð c) Mi u Thiên H u Tho i Sơn Mi u Thiên H u R ch Giá Thiên H u Cung R ch Giá Thiên H u cung T c C u Mi u Thiên H u Lôi Quỳnh (Hà Tiên) Mi u Mã Châu – Chúa X , xã L i Sơn, Nam Du Mi u Thiên H u Cái Răng, Mi u Thiên H u Ô Môn Chưa có s li u th ng kê Mi u Thiên H u Tp. Sóc Trăng, Mi u Thiên H u TX. Vĩnh Châu, Mi u Thiên H u (ngo i ô TX Vĩnh Châu), Theo Nguy n Th L H ng (2014) là 15 mi u nhưng khi kh o sát chúng tôi m i phát hi n ñư c 4 mi u, m t s mi u ñã chuy n ñ i ch c năng. Trang 92