Đảm bảo công bằng xã hội trong giáo dục - vấn đề cần quan tâm trong quản lý nhà nước về giáo dục phổ thông vùng dân tộc thiểu số ở Việt Nam hiện nay

Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc KHOA HỌC, GIÁO DỤC VÀ CÔNG NGHỆ<br /> <br /> <br /> <br /> ĐẢM BẢO CÔNG BẰNG XÃ HỘI TRONG GIÁO DỤC - VẤN ĐỀ<br /> CẦN QUAN TÂM TRONG QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ GIÁO DỤC PHỔ<br /> THÔNG VÙNG DÂN TỘC THIỂU SỐ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY<br /> <br /> Phùng Thị Phong Lan(1)<br /> <br /> <br /> T<br /> rong quá trình đổi mới toàn diện, căn bản giáo dục để có thể đáp ứng yêu cầu hội nhập như<br /> hiện nay, giáo dục Việt Nam phải đối mặt với nhiều vấn đề cấp thiết. Một trong số đó là đảm<br /> bảo công bằng xã hội trong giáo dục ở vùng dân tộc thiểu số. Điều này đặt ra những yêu cầu từ phía<br /> quản lý nhà nước nhằm xây dựng và phát triển một xã hội học tập để mọi trẻ em vùng dân tộc thiểu<br /> số đều bình đẳng trong cơ hội đến trường.<br /> Từ khóa: Công bằng xã hội trong giáo dục, quản lý nhà nước về giáo dục phổ thông, vùng dân<br /> tộc thiểu số.<br /> <br /> Chiến lược phát triển giáo dục Việt Nam hai Ban chấp hành Trung ương Đảng (khoá VIII)<br /> 2011-2020 đã khẳng định: Thực hiện công bằng đã chỉ ra: “Chưa thực hiện tốt công bằng xã hội<br /> xã hội trong giáo dục, nâng cao chất lượng giáo trong giáo dục. Con em gia đình nghèo gặp nhiều<br /> dục vùng khó để đạt được mặt bằng chung, đồng khó khăn khi muốn học lên cao. Ở các trường đại<br /> thời tạo điều kiện để các địa phương và các cơ học tỉ lệ sinh viên là con em gia đình nghèo, con<br /> sở giáo dục có điều kiện bứt phá nhanh, đi trước em xuất thân công nông, nhất là nông dân ở vùng<br /> một bước, đạt trình độ ngang bằng với các nước sâu, vùng xa, vùng dân tộc thiểu số giảm dần”.<br /> có nền giáo dục phát triển. Xây dựng xã hội học Điều này cho thấy, vấn đề thực hiện công bằng<br /> tập, tạo cơ hội bình đẳng để ai ai cũng được đi xã hội trong giáo dục vùng DTTS còn có nhiều<br /> học, học suốt đời, đặc biệt đối với người dân tộc bất cập.<br /> thiểu số, người nghèo, con em diện chính sách. 1. Thực trạng không công bằng trong<br /> Điều đó cho thấy, đối với một lĩnh vực được coi giáo dục của vùng dân tộc thiểu số ở Việt Nam<br /> là then chốt như giáo dục, việc đảm bảo công hiện nay<br /> bằng xã hội trong giáo dục được đề cập như một<br /> trong những mục tiêu trọng tâm. 1.1. Mức độ không công bằng giữa trẻ<br /> dân tộc thiểu số với trẻ vùng đồng bằng<br /> Việt Nam có 53 dân tộc thiểu số (DTTS),<br /> sống xen kẽ trên một địa bàn rộng lớn, chủ yếu là Có thể thấy, trẻ vùng DTTS ít có cơ hội<br /> khu vực miền núi phía Bắc, Tây Nguyên, duyên học tập như trẻ vùng đồng bằng, đô thị.<br /> hải miền Trung,… là vùng núi, cao nguyên, vùng Bảng 1: Tỷ trọng dân số từ 5 tuổi trở lên chưa<br /> sâu vùng xa, mức sống thấp, điều kiện sống gặp từng đi học ở các vùng kinh tế- xã hội, 2014.<br /> nhiều khó khăn, độ chênh lệch về trình độ phát (Đơn vị tính: %)<br /> triển kinh tế – xã hội ngày càng lớn nhưng lại<br /> Vùng kinh tế - xã hội Chưa từng đi học<br /> là địa bàn chiến lược về an ninh, quốc phòng.<br /> Trung du và miền núi phía Bắc 9,0<br /> Là một bộ phận không thể tách rời trong cộng<br /> Đồng bằng sông Hồng 1,6<br /> đồng các dân tộc Việt Nam, đồng bào DTTS cần<br /> Bắc Trung Bộ và duyên hải miền Trung 3,9<br /> được quan tâm, chăm lo trên mọi mặt, trong đó<br /> Tây Nguyên 7,8<br /> có giáo dục. Đảm bảo công bằng trong giáo dục<br /> Đông Nam Bộ 2,5<br /> ở vùng DTTS, do đó đã trở thành một nhiệm vụ<br /> Đồng bằng Sông Cứu Long 6,1<br /> trọng yếu.<br /> (Nguồn: Tổng cục thống kê; Kết quả Tồng điều<br /> Tuy nhiên, Nghị quyết Hội nghị lần thứ tra dân số và nhà ở năm 2014)<br /> Ngày nhận bài: 20/2/2017. Ngày phản biện: 2/3/2017. Ngày duyệt đăng: 8/3/2017<br /> (1)<br /> Học viện Hành chính Quốc gia Số 17 - Tháng 3 năm 2017<br /> Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc KHOA HỌC, GIÁO DỤC VÀ CÔNG NGHỆ<br /> <br /> Theo kết quả trên, dân số từ 5 tuổi trở lên như Tày, Nùng, Thái,... có mức độ phát triển giáo<br /> chưa từng đi học ở các vùng DTTS chiếm tỷ lệ dục khá tốt, song, trẻ em một số dân tộc, đặc biệt<br /> cao, điển hình như Trung du miền núi phía Bắc là các dân tộc rất ít người như La Ha, La Hủ, Pà<br /> là 9,0%, Tây Nguyên 7,8%, trong khi đồng bằng Thèn, Chứt, Lự, Lô Lô, Mảng, Cống, Cờ Lao,<br /> Sông Hồng chỉ là 1,6%, đồng bằng Sông Cửu Bố Y, Ngái, Si La, Pú Péo, Brâu, Rơ Măm, Ơ Đu<br /> Long là 2,5%. Cụ thể, những tỉnh có tỉ lệ “chưa (dù đã có hỗ trợ học tập theo Quyết định 2123/<br /> từng đi học” cao nhất là Lai Châu (35,1%), Điện QĐ-TTg ngày 22-11-2010 của Thủ tướng Chính<br /> Biên (31,2%), Hà Giang (28,1%), thấp nhất là phủ phê duyệt Đề án Phát triển giáo dục đối với<br /> Hà Nội (1,5%). Cũng theo kết quả điều tra này, các dân tộc rất ít người giai đoạn 2010- 2015)<br /> tỷ lệ biết đọc biết viết của dân số từ 15 tuổi trở việc học tập còn nhiều khó khăn, hạn chế. Thậm<br /> lên mặc dù đã được cải thiện nhưng đồng bằng chí hiện nay vẫn có những dân tộc rất ít người<br /> sông Hồng vẫn là vùng có tỷ lệ cao nhất 98,1%, chưa có người tốt nghiệp cao đẳng, đại học như<br /> các vùng DTTS vẫn còn thấp (miền núi phía Bắc dân tộc Brâu, Rơ Măm.<br /> đạt 89,0%)1. Điều này cho thấy sự chênh lệch<br /> - Thiếu công bằng xã hội trong giáo dục<br /> cao về cơ hội đến trường của trẻ vùng DTTS với<br /> giữa học sinh nam và nữ của vùng DTTS:<br /> các vùng đồng bằng, miền xuôi. Đặc biệt, với trẻ<br /> em gái, sự mất công bằng xã hội trong giáo dục + Chênh lệch về tình trạng biết đọc, biết<br /> giữa trẻ em gái vùng DTTS với trẻ em gái vùng viết: Khoảng cách chênh lệch về tỷ lệ biết đọc<br /> đồng bằng còn rõ rệt. Tình trạng biết đọc, biết biết viết giữa nam và nữ của vùng DTTS vẫn<br /> viết của trẻ em gái vùng DTTS luôn thấp hơn còn cao, điển hình như vùng miền núi phía Bắc<br /> so với trung bình của cả nước và với vùng đồng là 9.2 điểm %, cao nhất so với các vùng trong cả<br /> bằng. Tỷ lệ biết đọc biết viết của nữ giới vùng nước. Điều đó cho thấy khoảng cách giới trong<br /> miền núi phía Bắc là 82.8%, của nữ giới vùng tiếp cận giáo dục của vùng DTTS, tỷ lệ “chưa<br /> Tây Nguyên là 85.1% và có một khoảng cách từng đi học” của nữ vùng DTTS cũng luôn luôn<br /> xa so với vùng Đồng bằng sông Hồng (95.6%)2. cao hơn nam cho thấy sự chênh lệch rõ rệt và phổ<br /> 1.2. Mức độ không công bằng trong các biến này.<br /> nhóm trẻ ở vùng dân tộc thiểu số + Chênh lệch về cơ hội đi học ở những<br /> - Chưa có sự đồng đều trong tiếp cận giáo bậc học cao hơn: Trình độ học vấn của nam giới<br /> dục giữa các DTTS với nhau: vùng DTTS cao hơn của nữ giới tại các cấp trình<br /> độ. Tỷ lệ tốt nghiệp tiểu học và chưa tốt nghiệp<br /> Theo số liệu trong “Báo cáo Trẻ em ngoài tiểu học của nam và nữ không chênh lệch nhau<br /> nhà trường: Nghiên cứu của Việt Nam”, có tới nhiều, sự khác biệt chỉ ở các cấp học cao hơn<br /> 1,1 triệu trẻ em Việt Nam độ tuổi từ 5-14 tuổi (trung học cơ sở và trung học phổ thông), cho<br /> chưa từng được đến trường học hoặc đã bỏ học. thấy có xu hướng bỏ học khi học lên cao của nữ<br /> Tỷ lệ trẻ em chưa bao giờ đi học khá cao, đặc giới. Điều này được lý giải do: trẻ em gái nghỉ<br /> biệt cao đối với một số nhóm DTTS. Chung cả học để lấy chồng sớm (tảo hôn), làm việc nhà,<br /> nước có 2,57% trẻ em từ 5-17 tuổi chưa bao giờ khi gia đình khó khăn không đủ tài chính đi học,<br /> đi học. Dân tộc Mông có tỷ lệ trẻ em từ 5-17 trong điều kiện đông con thì các trẻ em gái sẽ<br /> tuổi chưa bao giờ đi học cao nhất trong các nhóm phải “nhường” cơ hội học tập cho các em nhỏ<br /> DTTS chính, bằng 23,02%. Nói cách khác, gần hơn, đặc biệt là anh/em trai trong nhà. Tâm lý<br /> 1/4 số trẻ em dân tộc Mông ở độ tuổi đi học chưa và nhận thức phổ biến của cha mẹ và cộng đồng<br /> từng đi học bất cứ một loại trường lớp nào3. Như người DTTS dân tộc thiểu số là con gái chỉ cần<br /> vậy, cùng là các DTTS nhưng một số tộc người biết đọc, biết viết, trọng nam khinh nữ đã khiến<br /> 1<br /> . Tổng cục Thống kê, Kết quả điều tra dân số và nhà ở cho chặng đường đi học của học sinh nữ bị rút<br /> năm 2014. ngắn lại.<br /> 2<br /> . Tổng cục Thống kê, Kết quả điều tra dân số và nhà ở<br /> năm 2014. Điện Biên và Lai Châu là 2 tỉnh có khoảng<br /> 3<br /> . Tổng cục Thống kê, Kết quả điều tra dân số và nhà ở cách chênh lệch giữa nam và nữ về tỷ lệ % dân<br /> năm 2014. số biết đọc biết viết của dân số từ 15 tuổi trở lên<br /> <br /> Số 17 - Tháng 3 năm 2017 27<br /> Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc KHOA HỌC, GIÁO DỤC VÀ CÔNG NGHỆ<br /> <br /> lớn nhất. tư vào dây. Bởi vậy, trẻ em vùng DTTS không có<br /> 2. Nguyên nhân gây không công bằng xã cơ hội tiếp cận giáo dục công bằng như ở vùng<br /> hội trong giáo dục ở vùng dân tộc thiểu số miền xuôi có điều kiện thuận lợi hơn về mọi mặt.<br /> <br /> Vùng DTTS là vùng có vị trí địa lý, điều 3. Vai trò của Nhà nước về đảm bảo<br /> kiện tự nhiên khắc nghiệt, trình độ phát triển kinh công bằng trong giáo dục phổ thông vùng dân<br /> tế - xã hội còn kém, đời sống người dân thấp. tộc thiểu số<br /> Ở nơi mà mối quan tâm đầu tiên và hàng ngày Vì những nguyên nhân trên, nếu để giáo<br /> là miếng cơm, manh áo; việc làm hàng ngày là dục phổ thông vùng DTTS phát triển tự nhiên<br /> lên nương làm rẫy, chống chọi lại sự khắc nghiệt theo cùng một chính sách, cùng một phương<br /> của tự nhiên thì con đường đến với cái chữ của thức quản lý giống như mọi vùng miền thì sự<br /> những trẻ em vùng DTTS, vùng sâu, vùng xa còn phát triển của nó sẽ gặp phải rất nhiều khó khăn;<br /> rất dài và rất gian nan. Nhiều nghiên cứu cho nếu đặt việc cung ứng dịch vụ giáo dục phổ<br /> thấy trẻ em DTTS ít đi học hơn thanh thiếu niên thông vùng DTTS vào trong sự chi phối của các<br /> người Kinh là do những rào cản về nghèo đói, quy luật kinh tế thị trường như những nơi khác,<br /> phải làm việc, cơ sở vật chất nhà trường thiếu hẳn việc dạy và học của thầy trò nơi đây vốn đã<br /> thốn và chất lượng dạy học thấp. Mặc dù các cấp gian nan, lại thêm nhiều vất vả. Nhà nước, không<br /> chính quyền đã có nhiều cố gắng để hòa nhập các ai khác, để đảm bảo sự công bằng trong cơ hội<br /> nhóm DTTS vào xu thế chung, kể cả việc miễn học tập của học sinh DTTS, bằng sự quản lý của<br /> học phí cũng như việc lập các trường nội trú, mình phải tạo nên những ưu tiên đặc biệt cho<br /> việc đi học của nhóm xã hội này vẫn ở mức thấp giáo dục nơi đây. Trước hết, Nhà nước phải là<br /> và tình trạng mù chữ vẫn còn ở mức cao. Mối chủ thể trực tiếp cung ứng dịch vụ giáo dục cho<br /> quan tâm gìn giữ phương thức sản xuất và các các em, với vai trò như một “bà đỡ” cho giáo<br /> định hướng văn hóa đã duy trì thái độ né tránh dục vùng DTTS. Đồng thời, Nhà nước quản lý<br /> việc đi học của các nhóm DTTS4. Bên cạnh đó, bằng những chính sách riêng, đặc biệt, ưu tiên<br /> những hủ tục lạc hậu, trình độ dân trí thấp cũng hơn bên cạnh hệ thống những chính sách chung<br /> gây ra sự thiếu công bằng xã hội trong giáo dục trong cả nước, nhằm tạo những “cú hích”, điều<br /> giữa học sinh vùng DTTS với học sinh miền xuôi hòa những bất bình đẳng phát sinh trong giáo<br /> cũng như giữa chính các nhóm học sinh trong dục phổ thông vùng DTTS, xây dựng những nền<br /> vùng. Tỉ lệ nhập học thấp hơn ở nhóm DTTS là tảng, tạo dựng những cơ sở vững chắc hỗ trợ<br /> do các chi phí cơ hội và chi phí tiền mặt cao hơn giáo dục phát triển. Đó là những hỗ trợ, ưu tiên<br /> và thiếu nhận thức phù hợp về giáo dục5. cho học sinh, cho giáo viên, cán bộ quản lý giáo<br /> Hơn nữa, một trong những nguyên nhân dục về chế độ học tập, sinh hoạt, cơ hội học tập,<br /> chính lại xuất phát từ phía xã hội. Trong khi giáo về cơ sở vật chất, phương tiện dạy và học, về<br /> dục phổ thông ở khu vực đô thị, đồng bằng thu tinh thần,… để giáo dục phổ thông vùng DTTS<br /> hút được xã hội hóa rất mạnh (song song với việc có cơ hội và điều kiện phát triển như những vùng<br /> cung ứng của Nhà nước ở hệ thống các trường miền khác. Điều này thể hiện một cách rõ rệt,<br /> học công thì có sự tham gia rất mạnh mẽ, hùng sinh động bản chất nhân văn, tính phục vụ của<br /> hậu của các trường ngoài công lập), thì giáo dục Nhà nước Việt Nam trong việc thực hiện mục<br /> vùng DTTS không thể huy động sự đầu tư từ tiêu xây dựng và phát triển một xã hội học tập<br /> khu vực ngoài nhà nước vì vấn đề lợi ích. Do cho tất cả mọi người.<br /> đối tượng học là học sinh DTTS luôn luôn thuộc 4. Giải pháp tiếp tục đảm bảo tính công<br /> diện nghèo, không thể hoặc hạn chế trong khả bằng xã hội trong giáo dục vùng dân tộc thiểu<br /> năng chi trả cho học tập nên các chủ thể ngoài số Việt Nam<br /> nhà nước sẽ không thể có được lợi nhuận nếu đầu - Hoàn thiện hệ thống chính sách ưu tiên,<br /> 4<br /> . Đỗ Minh Hải, Những rào cản trong việc tiếp cận giáo dục hỗ trợ giáo dục phổ thông vùng DTTS nhằm tạo<br /> của trẻ em gái vùng dân tộc miền núi phía Bắc. những điều kiện thuận lợi nhất gia tăng khả năng<br /> 5<br /> . ADB (2002), Phụ nữ ở Việt Nam, Hà Nội. tiếp cận giáo dục của học sinh vùng DTTS;<br /> <br /> 28 Số 17 - Tháng 3 năm 2017<br /> Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc KHOA HỌC, GIÁO DỤC VÀ CÔNG NGHỆ<br /> <br /> - Tiếp tục củng cố hệ thống trường lớp ở DTTS phát triển hơn, qua đó tạo thêm nhiều cơ<br /> vùng DTTS; đa dạng hóa các loại hình trường hội học tập tốt cho học sinh dân tộc thiểu số,<br /> lớp phù hợp với điều kiện tự nhiên, kinh tế xã giảm dần khoảng cách giáo dục so với các vùng<br /> hội của vùng, đặc biệt là hệ thống trường phổ thuận lợi trong cả nước.<br /> thông dân tộc nội trú, trường phổ thông dân tộc Tài liệu tham khảo<br /> bán trú, lớp ghép, các điểm trường cắm bản,... để<br /> học sinh có điều kiện cơ sở vật chất tốt, thuận lợi 1. ADB (2002), Phụ nữ ở Việt Nam, Hà Nội;<br /> phục vụ học tập; 2. Bộ Chính trị, Thông báo Số 242 – TB/<br /> - Thực hiện chương trình, nội dụng, TW Ban Chấp hành trung ương Đảng, Kết luận<br /> phương pháp dạy học phù hợp với đặc điểm của Bộ Chính trị về việc thực hiện Nghị quyết<br /> nhận thức và điều kiện học tập của học sinh dân Trung ương 2 (khóa VIII), Phương hướng phát<br /> tộc như chương trình song ngữ: dạy tiếng việt triển giáo dục và đào tạo đến năm 2020;<br /> và dạy bằng tiếng dân tộc giúp học sinh dễ hiểu, 3. Bộ GD&ĐT và UNICEF (2014), “Báo<br /> dễ nhận thức để có thể đọc thông, viết thạo cũng cáo Trẻ em ngoài nhà trường: nghiên cứu của<br /> như đạt được chuẩn đánh giá của Bộ Giáo dục và Việt Nam”;<br /> Đào tạo đặt ra; 4. Đỗ Minh Hải, Những rào cản trong<br /> - Tổ chức tốt các hình thức giáo dục đặc thù việc tiếp cận giáo dục của trẻ em gái vùng<br /> nhằm giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân dân tộc miền núi phía Bắc; (http://ilssa.org.<br /> tộc, lồng ghép vào khung chương trình chung; vn/2015/07/16/nhung rao can trong viec tiep can<br /> - Phát triển đội ngũ giáo viên và cán bộ giao duc cua tre em gai vung dan toc mien nui<br /> quản lý giáo dục, nâng cao đời sống vật chất và phia bac/);<br /> tinh thần của đội ngũ giáo viên ở các vùng DTTS 5. Geoffrey B. Hainsworth (2001), “Phát<br /> giúp giáo viên yên tâm công tác, cống hiến cho triển nguồn nhân lực”, In trong Nolwen Henaff<br /> sự nghiệp giáo dục còn nhiều khó khăn, trở ngại và Jean Yves Martin (Chủ biên), Lao động, việc<br /> nơi đây; làm và nguồn nhân lực ở Việt Nam 15 năm đổi<br /> - Nâng cao trình độ dân trí của người dân, mới, Nxb. Thế giới, Hà Nội;<br /> nhận thức, sự quan tâm của toàn xã hội về quyền 6. Trần Quý Long (2014) (Viện Nghiên<br /> học tập của trẻ em để tăng cường sự gắn kết giữa cứu Gia đình và Giới, Viện Hàn lâm Khoa học<br /> gia đình, nhà trường và xã hội trong chăm sóc, Xã hội Việt Nam) Tiếp cận giáo dục của trẻ<br /> giáo dục trẻ em vùng DTTS, tạo cơ hội học tập em Việt Nam và các yếu tố ảnh hưởng, Tạp chí<br /> ngày càng nhiều hơn cho các em. Nghiên cứu con người số 6/2014;<br /> - Tăng cường đầu tư nguồn lực, trong đó 7. Tổng cục Thống kê, Kết quả Điều tra<br /> đẩy mạnh xã hội hóa để giáo dục phổ thông vùng Dân số và nhà ở năm 2009.<br /> <br /> <br /> ABSTRACT<br /> ENSURING SOCIAL SECURITY IN EDUCATION - CONCERNING ISSUES IN STATE<br /> MANAGEMENT OF ETHNIC MINORITY GENERAL EDUCATION IN VIETNAM<br /> TODAY.<br /> In the process of fundamental and comprehensive educational reform in Vietnam, in order<br /> to meet the requirements of international integration today, education in Vietnam has coped with<br /> many urgent issues. One of the issues is ensuring social justice in education in minority areas. This<br /> required state management agencies to build and develop a learning society for all children in ethnic<br /> minorities in remote, isolated areas who will get equal chance in access to educational institutions<br /> and schools.<br /> Keywords: Social Justice in Education; State Management ò Ethnic Minority General<br /> Education; Ethnic Minority Areas.<br /> <br /> Số 17 - Tháng 3 năm 2017 29<br />