Đánh giá khả năng tổn thương sinh kế của cộng đồng khai thác thủy sản – trường hợp hai thôn Ngọc Diêm và Tân Đảo, xã Ninh Ích, thị xã Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa

Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> <br /> Số 4/2017<br /> <br /> THOÂNG BAÙO KHOA HOÏC<br /> <br /> ĐÁNH GIÁ KHẢ NĂNG TỔN THƯƠNG SINH KẾ CỦA<br /> CỘNG ĐỒNG KHAI THÁC THỦY SẢN - TRƯỜNG HỢP HAI THÔN<br /> NGỌC DIÊM VÀ TÂN ĐẢO, XÃ NINH ÍCH, THỊ XÃ NINH HÒA,<br /> TỈNH KHÁNH HÒA<br /> ASSESSING LIVELIHOOD VULNERABILITY OF<br /> TWO FISHING COMMUNITIES - CASE STUDY OF NGOC DIEM AND TAN DAO VILLAGES, NINH ICH COMMUNE, NINH HOA TOWN, KHANH HOA PROVINCE<br /> Nguyễn Văn Quỳnh Bôi1<br /> Ngày nhận bài: 7/10/2017; Ngày phản biện thông qua: 10/12/2017; Ngày duyệt đăng: 29/12/2017<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Mô phỏng theo chỉ số tổn thương sinh kế (Livelihood Vulnerability Index – LVI) được đề xuất bởi Haln<br /> và cộng sự (2009), nghiên cứu đánh giá mức độ tổn thương sinh kế của hai cộng đồng khai thác tại thôn Ngọc<br /> Diêm và Tân Đảo, xã Ninh Ích, thị xã Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa được thực hiện theo phương pháp nghiên<br /> cứu có sự tham gia (Participatory research). Kết quả nghiên cứu cho thấy chỉ số LVI đối với hai cộng đồng<br /> phụ thuộc tăng dần theo thứ tự các yếu tố chính từ đặc điểm hộ, sức khỏe, vốn tài chính, chiến lược sinh kế,<br /> đến mạng lưới xã hội, và suy giảm nguồn lợi và những thay đổi bất lợi của vùng khai thác. Riêng yếu tố xung<br /> đột/mâu thuẫn trong hoạt động khai thác thể hiện trái ngược nhau ở hai cộng đồng. Chỉ số LVI của hai cộng<br /> đồng lần lượt bằng 0,406 và 0,316 cho thấy tính dễ tổn thương cao và giá trị các yếu tố chính thay đổi trong<br /> khoảng từ 0 (mức tổn thương thấp nhất) đến 1 (mức tổn thương cao nhất) với khoảng dao động là 0,2. Chỉ số<br /> LVI-Fishing của hai cộng đồng khai thác thủy sản tại thôn Ngọc Diêm và Tân Đảo lần lượt bằng 0,0529 và<br /> 0,0448 cho thấy khả năng tổn thương trước những ảnh hưởng đến hoạt động khai thác ở mức cao.<br /> Từ khóa: Chỉ số tổn thương sinh kế, Cộng đồng khai thác thủy sản, Nghiên cứu có sự tham gia<br /> ABSTRACT<br /> Imitating Livelihood Vulnerability Index (LVI) raised by Haln et al. (2009), a study of assessing livelihood<br /> vulnerability of two fishing communities at Ngoc Diem and Tan Dao villages, Ninh Ich commune, Ninh Hoa<br /> town, Khanh Hoa province was conducted applying Participatory Research method. Result of the study shows<br /> that LVI of two communities increasingly dependent on major components of socio-demographic profile, health,<br /> financial asset, livelihood strategy, social networks and aquatic resource degradation and adverse changes of<br /> fishing ground. Only component of conflicts in fishing activities presents contrastingly for two communities.<br /> The LVIs of two communities at Ngoc Diem and Tan Dao villages are respectively 0.406 and 0.316 showing<br /> high livdelihood vunerability and values of major component fluctuate from 0 (lowest vulnerability) to 1<br /> (highest vulnerability) with fluctuating step of 0.2. The LVIs-Fishing of two fishing communities at Ngoc Diem<br /> and Tan Dao villages are respectively 0.0529 and 0.0448 indicating high vulnerability under effects on fishing<br /> activities.<br /> Key words: Livelihood vunerability index, Fishing community, Participatory research<br /> 1<br /> <br /> Viện Nuôi trồng Thủy sản, Trường Đại học Nha Trang<br /> <br /> 14 • TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> I. ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> <br /> Số 4/2017<br /> Sinh kế, theo định nghĩa của Chambers và<br /> <br /> Là một thủy vực giàu dinh dưỡng với đa<br /> <br /> Conway (1992) bao gồm các khả năng, nguồn<br /> <br /> dạng hệ sinh thái, đầm Nha Phu được xem là<br /> <br /> lực và những hoạt động cần thiết cho việc kiếm<br /> <br /> môi trường thuận lợi cho sự phân bố, sinh sản<br /> <br /> sống. Một sinh kế bền vững khi nó có thể thích<br /> <br /> và sinh trưởng của nhiều loài sinh vật biển<br /> <br /> ứng với những thay đổi đột ngột và phục hồi<br /> <br /> [3, 8]. Nhờ vào sự giàu có và đa dạng nguồn<br /> <br /> trở lại, và duy trì hoặc nâng cao các khả năng<br /> <br /> lợi thủy sản, đầm Nha Phu cung ứng nguồn<br /> sống trực tiếp và gián tiếp cho hàng nghìn<br /> cư dân của các thôn thuộc 6 xã/phường của<br /> thị xã Ninh Hòa (các xã Ninh Ích, Ninh Lộc,<br /> Ninh Giang, Ninh Phú, Ninh Vân và phường<br /> Ninh Hà). Tuy nhiên, đầm Nha Phu đã và<br /> đang hứng chịu những tác động gây suy thoái<br /> môi trường và suy giảm nguồn lợi thủy sản<br /> do việc khai thác bằng các công cụ, phương<br /> tiện mang tính hủy diệt và nhiều họat động<br /> kinh tế khác như phá rừng ngập mặn, chất<br /> thải dân sinh, .... [6, 7, 8]. Theo đó, tình hình<br /> suy thoái nguồn lợi thủy sản chắc chắn sẽ gây<br /> ảnh hưởng đến sinh kế của các cộng đồng<br /> khai thác có đời sống phụ thuộc trực tiếp vào<br /> nguồn lợi này.<br /> Các kết quả nghiên cứu của Võ Thiên<br /> Lăng (2001), Lại Văn Hùng (2004), Nguyễn<br /> <br /> và nguồn lực cả ở hiện tại và trong tương lai<br /> mà không làm suy thoái cơ sở tài nguyên thiên<br /> nhiên [10].<br /> Phương pháp tiếp cận sinh kế cho phép<br /> đánh giá ảnh hưởng của những yếu tố khác<br /> nhau đến sinh kế của con người, đặc biệt là<br /> những yếu tố gây khó khăn hay tạo ra cơ hội<br /> trong sinh kế (dự án IMOLA, 2006). Trên cơ<br /> sở này, việc áp dụng phương pháp pháp pháp<br /> tiếp cận sinh kế sẽ giúp đánh giá được vai<br /> trò của nguồn lợi thủy sản đối với đời sống<br /> cộng đồng khai thác vùng đầm Nha Phu, tỉnh<br /> Khánh Hòa mà cụ thể ảnh hưởng của sự suy<br /> thoái nguồn lợi thủy sản đến sinh kế cộng<br /> đồng nhằm định hướng chiến lược phát triển<br /> kinh tế - xã hội đối với cộng đồng trong tương<br /> lai. Bài viết này trình bày các kết quả khảo sát<br /> <br /> Văn Quỳnh Bôi và cộng sự (2009) cho thấy<br /> <br /> khả năng tổn thương sinh kế tại hai thôn Tân<br /> <br /> mặc dù đã có nhiều giải pháp được đề xuất<br /> <br /> Đảo và Ngọc Diêm thuộc xã Ninh Ích, thị xã<br /> <br /> nhưng nhìn chung tình hình vẫn chưa được<br /> <br /> Ninh Hòa.<br /> <br /> cải thiện. Nghiên cứu của những tác giả này<br /> chỉ ra rằng cùng với ô nhiễm môi trường và<br /> nhận thức của cộng đồng thấp, hoạt động<br /> <br /> II. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU<br /> 1. Cơ sở khoa học và khung phân tích<br /> <br /> khai thác quá mức, thậm chí mang tính hủy<br /> <br /> Cơ sở khoa học của nghiên cứu dựa những<br /> <br /> diệt đã làm cuộc sống cư dân địa phương<br /> <br /> nguồn lực (còn gọi là tài sản sinh kế - assets)<br /> <br /> ngày càng khó khăn do cạn kiệt nguồn lợi.<br /> <br /> có sẵn đối với cộng đồng (để mưu sinh). Theo<br /> <br /> Do vậy, cần thiết phải nghiên cứu mức độ<br /> <br /> đó, việc phân tích khả năng tổn thương sinh kế<br /> <br /> ảnh hưởng của sự suy thoái nguồn lợi thủy<br /> <br /> được thực hiện dựa trên cơ sở “Khung sinh kế<br /> <br /> sản đối với sinh kế của những cộng đồng<br /> <br /> bền vững” (Sustainable Livelihood Framework<br /> <br /> khai thác vùng đầm nhằm định hướng chiến<br /> <br /> - SLF) đề xuất bởi Cơ quan phát triển quốc tế<br /> <br /> lược phát triển kinh tế - xã hội khu vực trong<br /> <br /> Vương quốc Anh (Department for International<br /> <br /> thời gian đến.<br /> <br /> Development – DFID) năm 2001.<br /> TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG • 15<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> <br /> Số 4/2017<br /> <br /> Hình 1. Khung sinh kế bền vững (DFID, 2001; dẫn theo bản dịch của dự án IMOLA, 2006)<br /> <br /> Các nhân tố đóng góp đến khả năng tổn thương của cộng đồng khai thác được tóm tắt qua<br /> bảng sau:<br /> Bảng 1. Sự đóng góp của các nhân tố “khai thác thủy sản” đến các yếu tố tổn thương chính<br /> Các tác nhân đóng góp theo khai thác thủy sản đối với các yếu tố chính của khả năng tổn thương<br /> <br /> Sự phô bày (sự thể hiện<br /> của tác động)<br /> <br /> Sự suy giảm nguồn lợi và những thay đổi bất lợi của<br /> vùng khai thác thủy sản<br /> Các xung đột nảy sinh trong hoạt động khai thác<br /> <br /> Khả năng thích ứng<br /> <br /> Đặc điểm hộ<br /> Chiến lược sinh kế<br /> Mạng lưới xã hội<br /> <br /> Tính dễ tổn thương<br /> <br /> Sức khỏe<br /> Vốn tài chính<br /> <br /> (Nguồn: Mô phỏng theo Hahn và cộng sự, 2009)<br /> <br /> 2. Phương pháp nghiên cứu<br /> Dựa theo cách tiếp cận của Haln và cộng sự<br /> (2009); cho đến nay, đã có một số nghiên cứu<br /> về khả năng tổn thương sinh kế được công bố<br /> ở Việt Nam như các công bố của Nguyễn Văn<br /> Quỳnh Bôi và Đoàn Thị Thanh Kiều (2012), Lê<br /> Thị Diệu Hiền và cộng sự (2014), Nguyễn Quốc<br /> Nghị (2016),… Nhìn chung, cách tính toán chỉ<br /> số tổn thương sinh kế của các tác giả này đều<br /> được mô phỏng theo công thức được đề xuất<br /> của Haln và cộng sự (2009) với một vài thay<br /> đổi về các yếu tố đóng góp để phù hợp với đối<br /> tượng và tình hình thực tế của mỗi nghiên cứu.<br /> Nghiên cứu được thực hiện từ 02/2017<br /> đến 8/2017 tại hai thôn Ngọc Diêm và Tân Đảo,<br /> xã Ninh Ích, thị xã Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa<br /> áp dụng phương áp nghiên cứu có sự tham<br /> gia (Participatory research) sử dụng kỹ thuật<br /> <br /> 16 • TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG<br /> <br /> phỏng vấn bán cấu trúc (semi-structured<br /> interview) đối với hộ gia đình và người cung<br /> cấp thông tin chủ chốt (key-informant). Cộng<br /> đồng khai thác trong nghiên cứu này bao gồm<br /> những hộ có thành viên tham gia hoạt động<br /> khai thác thủy sản với bất kỳ hình thức nào.<br /> Nguồn số liệu sơ cấp được tổng hợp dựa<br /> trên phỏng vấn trực tiếp các hộ hành nghề khai<br /> thác tại hai địa phương với số mẫu điều tra được<br /> tính theo theo công thức: n = N/(1 + N.e2) [12].<br /> Với :<br /> - n: kích cỡ mẫu<br /> - N: tổng số hộ tham gia khai thác<br /> - e: xác suất có khả năng gặp sai số loại 2<br /> (thông thường 10%)<br /> Các hộ phỏng vấn được chọn ngẫu nhiên<br /> dựa trên danh sách các hộ tham gia hoạt động<br /> khai thác trong cộng đồng.<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> <br /> Số 4/2017<br /> <br /> Hình 2. Bản đồ khu vực nghiên cứu<br /> (Nguồn: google earth)<br /> <br /> Tuy nhiên, đối với thôn Tân Đảo, do tổng<br /> điều tra được nâng lên đến 50 (thay vì 41 nếu<br /> số hộ tham gia khai thác không lớn nên số hộ<br /> tính theo công thức) nhằm làm giảm sai số.<br /> Bảng 2. Số hộ điều tra tại hai thôn Tân Đảo và Ngọc Diêm<br /> Thôn<br /> <br /> Tổng số hộ<br /> <br /> Số hộ tham gia khai thác<br /> <br /> Số phiếu điều tra<br /> <br /> Tân Đảo<br /> <br /> 263<br /> <br /> 70<br /> <br /> 50<br /> <br /> Ngọc Diêm<br /> <br /> 530<br /> <br /> 200<br /> <br /> 67<br /> <br /> - Cách tính chỉ số tổn thương LVI: Mô<br /> phỏng theo Haln và cộng sự (2009), có một vài<br /> thay đổi nhỏ trong các yếu tố chính của LVI để<br /> phù hợp với điều kiện nghiên cứu, ví dụ yếu tố<br /> lương thực - thực phẩm được thay thế bằng<br /> yếu tố vốn tài chính, yếu tố phụ khoảng cách<br /> đến bệnh viện được thay thế bằng số ngày ở<br /> bệnh viện kiểm tra/theo dõi sức khỏe.... Do mỗi<br /> yếu tố phụ (sub-component) được đo lường<br /> theo một hệ thống khác nhau nên cần thiết<br /> phải chuẩn hóa để trở thành một chỉ số theo<br /> phương trình dưới dây:<br /> <br /> Trong đó: Sd là giá trị gốc yếu tố phụ (giá<br /> trị thực) đối với địa phương (thôn) d, và Smin<br /> và Smax lần lượt là các giá trị tối thiểu và tối<br /> đa. Sau khi được chuẩn hóa, các yếu tố phụ<br /> được lấy trung bình để tính giá trị của mỗi<br /> yếu tố chính (major component) bằng cách áp<br /> dụng phương trình sau:<br /> <br /> Với: Md là một trong bảy yếu tố chính đối<br /> với địa phương (thôn) d, indexsdi thể hiện các<br /> yếu tố phụ được ghi chỉ số theo i, chúng tạo<br /> nên mỗi yếu tố chính, và n là số lượng yếu tố<br /> phụ trong mỗi yếu tố chính. Khi giá trị của các<br /> yếu tố chính được xác định, chỉ số tổn thương<br /> sinh kế cấp địa phương (thôn) được tính toán<br /> theo phương trình:<br /> <br /> Với: LVId là chỉ số tổn thương sinh kế địa<br /> phương (thôn) d, tương ứng với trung bình có<br /> trọng số tất cả 7 yếu tố chính. Trọng số của mỗi<br /> yếu tố chính WMi được xác định bằng số lượng<br /> các yếu tố phụ tạo nên các yếu tố chính.<br /> Trong nghiên cứu này, giá trị chỉ số LVI dao<br /> động trong khoảng 0 (mức tổn thương thấp<br /> nhất) đến 1 (mức tổn thương cao nhất).<br /> - Cách tính LVI-Fishing: Mô phỏng phương<br /> thức tập hợp các yếu tố theo cách tiếp cận<br /> của Ủy ban liên chính phủ về biến đổi khí hậu<br /> TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG • 17<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> (Intergovernmental Panel on Climate Change IPCC) để đánh giá tổn thương sinh kế do biến<br /> đổi khí hậu, chỉ số tổn thương sinh kế đối với<br /> hoạt động khai thác thủy sản (LVI-Fishing) của<br /> các cộng đồng trong nghiên cứu này được tính<br /> dựa theo sự suy giảm nguồn lợi và những thay<br /> đổi bất lợi của vùng khai thác thủy sản, và các<br /> xung đột nảy sinh trong hoạt động khai thác.<br /> Thay vì hợp nhất các yếu tố chính vào LVI<br /> trong một bước, cách tiếp cận này kết hợp các<br /> yếu tố chính theo Bảng 2 bằng cách sử dụng<br /> công thức:<br /> <br /> Số 4/2017<br /> phương (thôn) d được ghi chỉ số theo i, WMi là<br /> trọng số của mỗi yếu tố chính và n là số yếu tố<br /> chính trong mỗi tác nhân đóng góp. Sau đó 3 yếu<br /> tố trên được tính toán qua phương trình sau:<br /> LVI-Fishing = (e – a) * s<br /> Trong nghiên cứu này, giá trị của LVIFishing dao động từ -1 (mức tổn thương thấp<br /> nhất) đến 1 (mức tổn thương cao nhất).<br /> <br /> III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN<br /> Dựa trên nguồn số liệu sơ cấp và thứ cấp,<br /> kết quả nghiên cứu được thể hiện qua Bảng<br /> 3. Bảng 3 cho thấy chỉ số của các yếu tố phụ<br /> được xem xét thuộc cộng đồng khai thác thủy<br /> sản tại thôn Ngọc Diêm khá lớn so với chỉ số<br /> của cùng yếu tố phụ thuộc cộng đồng khai thác<br /> Trong đó CFd là một tác nhân “đóng góp”<br /> thủy sản tại thôn Tân Đảo. Kết quả này chỉ ra<br /> theo hoạt động khai thác thủy sản (Exposure<br /> tính nhạy cảm đối với các tác động đến sinh kế<br /> – e: sự phô bày, Sensitivity – s: sự nhạy cảm/<br /> của cộng đồng khai thác tại thôn Ngọc Diêm so<br /> tính dễ bị tổn thương, và Adaptive Capacity – a:<br /> với cộng đồng khai thác tại thôn Tân Đảo.<br /> khả năng thích ứng), Mdi là yếu tố chính cho địa<br /> Bảng 3: Giá trị các yếu tố phụ, giá trị lớn nhất và nhỏ nhất - của chỉ số LVI đối với<br /> cộng đồng khai thác tại thôn Ngọc Diêm và thôn Tân Đảo<br /> Các yếu tố<br /> chính<br /> <br /> Các yếu tố phụ<br /> <br /> Đơn vị tính<br /> <br /> Chỉ số<br /> <br /> Tỷ lệ phụ thuộc<br /> %<br /> 32,12 - 35,78<br /> Tỷ lệ số hộ có chủ hộ thất học<br /> %<br /> 8,96 - 4,00<br /> Tỷ lệ số hộ có trẻ em mồ côi<br /> %<br /> 2,99 - 0,00<br /> Tỷ lệ số hộ có chủ hộ là nữ<br /> %<br /> 5,97 - 0,00<br /> Tỷ lệ hộ không có nguồn thu ổn định<br /> %<br /> 74,63 - 44,00<br /> Chiến lược<br /> Tỷ lệ hộ không có khả năng tích lũy<br /> %<br /> 22,39 - 0,00<br /> sinh kế<br /> Tỷ lệ hộ có lao động làm thuê<br /> %<br /> 37,31 - 50,00<br /> Thời gian thất nghiệp<br /> Tháng/năm<br /> 3-2<br /> Số ngày ở cơ sở y tế để kiểm tra/theo dõi sức khỏe Ngày/năm<br /> 5-4<br /> Sức khỏe<br /> Tỷ lệ số hộ có thành viên mắc bệnh kinh niên<br /> %<br /> 14,9 - 14,00<br /> Tỷ<br /> lệ<br /> số<br /> hộ<br /> không<br /> được<br /> hỗ<br /> trợ<br /> (ở<br /> bất<br /> kỳ<br /> hình<br /> thức<br /> nào)<br /> %<br /> 100 - 100<br /> Mạng lưới<br /> xã hội<br /> Tỷ lệ số hộ có nhu cầu hỗ trợ (dưới bất kỳ hình thức nào)<br /> %<br /> 8,96 - 32,00<br /> Vốn tài chính<br /> Tỷ lệ số hộ có vay vốn ngân hàng<br /> %<br /> 14,93 - 38,00<br /> %<br /> 49,25 - 100<br /> Suy giảm nguồn Mức độ bắt gặp các hình thức khai thác hủy diệt<br /> lợi và những thay Tỷ lệ số hộ đánh giá sản lượng khai thác giảm so<br /> %<br /> 100 - 100<br /> đổi bất lợi của<br /> với trước đây<br /> vùng khai thác<br /> Tỷ lệ số hộ đánh giá môi trường vùng khai thác bị ô nhiễm<br /> %<br /> 100 - 100<br /> Xung đột/mâu Tỷ lệ số hộ đánh giá rằng có xảy ra xung đột trong<br /> %<br /> 83,58 - 0,00<br /> hoạt động khai thác<br /> thuẫn trong<br /> Tỷ lệ số hộ đánh giá xung đột chưa được giải quyết triệt để<br /> %<br /> 53,73 - 0,00<br /> hoạt động<br /> khai thác<br /> Tỷ lệ số hộ đánh giá rằng xung đột chỉ thể hiện ngấm ngầm<br /> %<br /> 80,60 - 0,00<br /> Đặc điểm hộ<br /> <br /> Giá trị<br /> Giá trị<br /> lớn nhất nhỏ nhất<br /> <br /> 100<br /> 100<br /> 100<br /> 100<br /> 100<br /> 100<br /> 100<br /> 12<br /> 360<br /> 100<br /> 100<br /> 100<br /> 100<br /> 100<br /> <br /> 0<br /> 0<br /> 0<br /> 0<br /> 0<br /> 0<br /> 0<br /> 0<br /> 0<br /> 0<br /> 0<br /> 0<br /> 0<br /> 0<br /> <br /> 100<br /> <br /> 0<br /> <br /> 100<br /> <br /> 0<br /> <br /> 100<br /> <br /> 0<br /> <br /> 100<br /> 100<br /> <br /> 0<br /> 0<br /> <br /> Ghi chú: Ở cột Chỉ số, giá trị đứng trước tương ứng thôn Ngọc Diêm, giá trị đứng sau tương ứng thôn Tân Đảo(Nguồn: Số<br /> liệu điều tra)<br /> <br /> 18 • TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG<br /> <br />