Đánh giá ô nhiễm mầm bệnh giun sán trên cá nuôi bằng nước thải tại thành phố và nông thôn tỉnh Nghệ An

Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 17 * Phụ bản của Số 1 * 2013<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> ĐÁNH GIÁ Ô NHIỄM MẦM BỆNH GIUN SÁN TRÊN CÁ NUÔI<br /> BẰNG NƯỚC THẢI TẠI THÀNH PHỐ VÀ NÔNG THÔN TỈNH NGHỆ AN<br /> Nguyễn Văn Đề*, Phan Thị Hương Liên*, Phạm Ngọc Minh*<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Bệnh ký sinh trùng truyền qua cá phổ biến rộng khắp ở nhiều địa phương, trong đó có Nghệ An. Việc đánh<br /> giá ô nhiễm mầm bệnh ký sinh trùng trên cá tại Nghệ An là rất cần thiết.<br /> Mục tiêu: Đánh giá tỷ lệ nhiễm và loài ấu trùng giun sán trên cá nước ngọt tại nông thôn và thành phố<br /> tỉnh Nghệ An.<br /> Phương pháp: Thu thập và xử lý mẫu cá nước ngọt bao gồm cá chép, cá mè, cá rô phi, cá trôi, cá diếc nuôi<br /> bằng nước thải tại nông thôn (xã Nghi Vạn, Nghi Lộc) và thành phố (TP. Vinh) tỉnh Nghệ An và tiêu cơ nhân<br /> tạo bằng pepsin acid tìm ấu trùng giun sán. Mỗi loài trong mỗi ao thu thập 50 cá thể.<br /> Kết quả: Trên 1.000 cá được xét nghiệm, tỷ lệ nhiễm ấu trùng sán lá gây bệnh cho người là 5,6% tại nông<br /> thôn và 2,8% tại thành phố. Thành phần loài ấu trùng thu thập được là Haplorchis taichui và Haplorchia<br /> pumilio.<br /> Kết luận: Cá nước ngọt chủ yếu nuôi bằng nước thải tại thành phố và nông thôn tỉnh Nghệ An đều bị<br /> nhiễm ấu trùng sán lá họ Heterophyidae.<br /> Từ khóa: Heterophyidae, Haplorchis pumilio, Haplorchis taichui<br /> <br /> ABSTRACT<br /> ASSESSMENT OF HELMINTHIC INFECTION IN FRESH WATER FISH IN THE WASTEWATER FISH<br /> PONDS IN THE RURAL AND URBAN IN NGHE AN PROVINCE<br /> Nguyen Van De, Phan Thi Huong Lien, and Pham Ngoc Minh<br /> * Y Hoc TP. Ho Chi Minh * Vol. 17 - Supplement of No 1 - 2013: 135 - 138<br /> Fishbone Helminthic diseases are widespread distribution in Vietnam, including Nghe An province.<br /> However, assessment of Helminthic infection in Nghe An is needed.<br /> Objectives: To assess the infection rate of Helminthic larvae in fresh water fish in rural and urban of Nghe<br /> An province.<br /> Methods: Collection and analysis of fish samples included silver carp, common carp, Tilapia, major carp and<br /> Crucial carp from wastewater fish ponds in rural area (Nghi Van commune, Nghi Loc district) and urban area<br /> (Vinh City), Nghe An province, using digestive muscle method to find the Helminthic larvae. A total 50 fishes in<br /> each species were examined.<br /> Results: The infection rate of fishbone treated in fish was 5.6% in rural and 2.8% in urban. The larval<br /> species included Haplorchis taichui and H. pumilio in Heterophyidae family.<br /> Conclusions: Fresh water fish in rural and urban were infected by Treaded metacercaria in Heterophyidae<br /> family.<br /> Key words: Heterophyidae, Haplorchis pumilio, Haplorchis taichui<br /> <br /> * Đại học Y Hà Nội<br /> Tác giả liên lạc: PGS TS. Nguyễn Văn Đề, ĐT: 0912377281, Email: ngvdeyhn@gmail.com<br /> <br /> Chuyên Đề Ký Sinh Trùng<br /> <br /> 135<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 17 * Phụ bản của Số 1 * 2013<br /> <br /> ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> <br /> loài cá nhiễm ấu trùng sán lá tại Nam Định)(4,5).<br /> <br /> Giun sán truyền qua cá (Fishborne<br /> Helminth) gây bệnh cho người bao gồm chủ<br /> yếu là sán lá gan nhỏ, sán lá ruột nhỏ, giun<br /> đầu gai. Bệnh có liên quan đến tập quán sử<br /> dụng cá sống như ăn gỏi cá, cá nấu chưa kỹ(1)<br /> Sán lá truyền qua cá chủ yếu gồm 7 loài sán lá<br /> gan nhỏ thuộc họ Opisthorchidae (gồm<br /> Clonorchis sinensis, Opisthorchis felineus,<br /> Opisthorchis viverrini, Amphimerus norverca,<br /> Amphimerus<br /> pseudofelineus,<br /> Metorchis<br /> conjunctus và Pseudamphistomum trancatum) và<br /> 69 loài sán lá ruột nhỏ (gồm có 31 loài thuộc<br /> họ Heterophyidae, 21 loài thuộc họ<br /> Echinostomatidae,<br /> 5<br /> loài<br /> thuộc<br /> họ<br /> Leicithodendriidae,<br /> 4<br /> loài<br /> thuộc<br /> họ<br /> Plagiorchiidae,<br /> họ<br /> Diplostomidae,<br /> Nanophyetidae và Paramphistomatidae mỗi<br /> họ<br /> có<br /> 2<br /> loài,<br /> họ<br /> Gastrodiscidae,<br /> Gymnophallidae, Microphllidae và Strigeidae<br /> mỗi họ có 1 loài)(6). Ngoài ra, lươn và cá có thể<br /> nhiễm giun đầu gai Gnathostoma (có trên 10<br /> loài ký sinh ở động vật, trong đó đã xác định<br /> 4 loài ký sinh ở người như Gnathostoma<br /> spinigerum, G. hispidum, G.doloresi và G.<br /> niponicum(7); ba loài G. spinigerum, G. hispidum<br /> và G.doloresi đã được xác định có mặt ở Việt<br /> Nam(1,2).<br /> <br /> Nuôi cá bằng nước thải là phổ biến ở Việt<br /> Nam nói chung và Nghệ An nói riêng. Để góp<br /> phần đánh giá ô nhiễm mầm bệnh giun sán trên<br /> thuỷ sản nuôi bằng nước thải ở thành phố và<br /> nông thôn tại Nghệ An nhằm đề xuất giải pháp<br /> nuôi trồng thuỷ sản sạch phục vụ đời sống dân<br /> sinh. Như vậy, việc thực hiện nghiên cứu này là<br /> hết sức cần thiết với mục tiêu:<br /> <br /> Tại Việt Nam, các loài giun sán đã được<br /> nghiên cứu và xác định thành phần loài cũng<br /> như phân bố. Trong đó, các loài giun sán truyền<br /> qua cá cũng đã được nghiên cứu, đặc biệt là sán<br /> lá gan nhỏ (Clonorchis và Opisthorchis) lưu hành ở<br /> ít nhất 32 tỉnh với tỷ lệ nhiễm có nơi 37% (Nam<br /> Định, Phú Yên, Hà Tây cũ), trong đó có Nghệ<br /> An (Nguyễn Văn Đề và cs, 1998, 2004, 2006),<br /> Giun đầu gai Gnathostoma cũng đã được phát<br /> hiện hàng trăm ca trên người (Lê Thị Xuân và cs,<br /> 2003) và nghiên cứu tỷ lệ nhiễm ấu trùng của<br /> chúng trên cá, lươn và trên người (Nguyễn Văn<br /> Đề và Lê Thị Xuân, 2000, 2002)(1,3). Ấu trùng sán<br /> lá gan trên cá cũng đã được nghiên cứu (Lê Văn<br /> Châu và cs, 1992, Nguyễn Văn Đề và cs, 1998,<br /> 2003, Nguyễn Văn Chương và cs, 2000, có 7/10<br /> <br /> 136<br /> <br /> - Xác định mầm bệnh giun sán trong cá<br /> được nuôi trồng bằng nước thải tại thành phố<br /> Vinh và nông thôn xã Nghi Vạn, Nghi Lộc,<br /> tỉnh Nghệ An.<br /> <br /> ĐỐI TƯỢNG - PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU<br /> Thiết kế nghiên cứu<br /> Nghiên cứu cắt ngang mô tả.<br /> <br /> Chọn điểm điều tra và cỡ mẫu<br /> + Chọn điểm có chủ đích: tại thành phố Vinh<br /> chọn ao Hưng Đông sử dụng nước thải thành<br /> phố để nuôi thuỷ sản và tại nông thôn chọn ao<br /> xã Nghi Vạn sử dụng nước thải sinh hoạt để<br /> nuôi thuỷ sản. Các hải sản được nuôi chủ yếu<br /> gồm: cá chép, cá mè, cá rô phi, cá trôi và cá diếc.<br /> + Cỡ mẫu cho mỗi nhóm đối tượng được<br /> tính theo công thức (WHO 1991):<br /> n= Z21-/2 x P (1-P)/d2. Trong đó, n = cỡ mẫu<br /> tối thiểu cần đạt được; P = Tỷ lệ nhiễm dự kiến;<br /> d = Độ chính xác mong muốn; Z21-/2 = hệ số tin<br /> cậy 95%, có giá trị 1,96; d= sai số tuyệt đối = 0,05.<br /> Tỷ lệ nhiễm ấu trùng sán trên cá khoảng 20%=P<br /> (Nguyễn Văn Đề, 2005), ta có số mẫu cá n=246,<br /> quy tròn 250 mẫu cho 5 loài chính, mỗi loài 50<br /> cá thể/ao.<br /> <br /> Phương pháp thu thập ấu trùng và định loại<br /> + Phương pháp thu thập ấu trùng sử dụng<br /> kỹ thuật tiêu cơ bằng pepsin acid.<br /> + Xác định hình thái học theo khoá định loại<br /> của Ichiro Miyazaki(7) và FIBOZOPA, 2005(8).<br /> <br /> Xử lý số liệu<br /> Bằng toán thống kê Y-sinh học sử dụng<br /> phần mềm Excel 2003.<br /> <br /> Chuyên Đề Ký Sinh Trùng<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 17 * Phụ bản của Số 1 * 2013<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> xếp hình nải chuối quanh giác bụng-sinh dục,<br /> túi bài tiết hình chữ O (Hình 2).<br /> <br /> KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU<br /> Sinh địa cảnh điểm nghiên cứu<br /> Ao/hồ cá tại 4 điểm nghiên cứu đều sử dụng<br /> nước thải sinh hoạt/y tế nuôi cá, không sử dụng<br /> phân người nuôi cá nhưng có sử dụng phân<br /> chuồng (lợn, gà/vịt) và nước thải sinh hoạt, khu<br /> phụ đổ xuống ao nuôi cá.<br /> Hầu hết các hộ gia đình nông thôn điểm<br /> nghiên cứu đều nuôi chó và mèo.<br /> <br /> Hình 1: Haplorchis pumilio metacercaria trên cá<br /> nước ngọt<br /> <br /> Đây là vùng không có tập quán ăn gỏi cá và<br /> tỷ lệ nhiễm sán lá truyền qua cá thấp (1 bệnh<br /> nhân năm 2005).<br /> <br /> Kết quả xét nghiệm cá tại ao sử dụng nước<br /> thải<br /> Bảng 1. Kết quả xét nghiệm nhóm cá nuôi chủ yếu<br /> T Loài<br /> Tên Latinh<br /> T cá<br /> <br /> Thành phố<br /> Số Nông thôn<br /> cá/ Số (+) % Số (+) %<br /> điểm AT nhiễm AT nhiễm<br /> <br /> Cá<br /> Cyprinus<br /> 1<br /> 50<br /> chép<br /> carpio<br /> Cá Hypophthalmi<br /> 2 mè<br /> chthys<br /> 50<br /> molitrix<br /> Cá rô<br /> Tilapia<br /> 3<br /> 50<br /> phi mossambica<br /> Cá<br /> Cirrhina<br /> 4<br /> 50<br /> trôi<br /> molitorella<br /> Cá<br /> Carasius<br /> 5<br /> 50<br /> diếc<br /> carasius<br /> Tổng<br /> 250<br /> số<br /> <br /> 3<br /> <br /> 6<br /> <br /> 1<br /> <br /> 2<br /> <br /> 4<br /> <br /> 8<br /> <br /> 2<br /> <br /> 4<br /> <br /> 3<br /> <br /> 6<br /> <br /> 2<br /> <br /> 4<br /> <br /> 2<br /> <br /> 4<br /> <br /> 1<br /> <br /> 2<br /> <br /> 2<br /> <br /> 4<br /> <br /> 1<br /> <br /> 2<br /> <br /> 14<br /> <br /> 5,6<br /> <br /> 7<br /> <br /> 2,8<br /> <br /> Nhận xét: Tỷ lệ nhiễm ấu trùng sán lá trên cá<br /> tại ao sử dụng nước thải nông thôn cao hơn tỷ lệ<br /> nhiễm ấu trùng sán lá trên cá nuôi ở ao sử dụng<br /> nước thải thành phố (5,6% so với 2,8%), sự khác<br /> biệt này có ý nghĩa thống kê với p