Đánh giá sự thay đổi nồng độ dấu ấn chu chuyển xương ở phụ nữ sau mãn kinh sử dụng vitamin D, canxi và bột đậu nành trong 6 tháng

TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 5-2016<br /> <br /> ĐÁNH GIÁ SỰ THAY ĐỔI NỒNG ĐỘ DẤU ẤN<br /> CHU CHUYỂN XƢƠNG Ở PHỤ NỮ SAU MÃN INH<br /> SỬ DỤNG VITAMIN D, CANXI VÀ BỘT ĐẬU NÀNH TRONG 6 THÁNG<br /> Hoàng Văn Dũng*; Lê Bạch Mai**; Nguyễn Thị Ngọc Lan***<br /> TÓM TẮT<br /> Mục tiêu: đánh giá sự thay đổi nồng độ dấu ấn chu chuyển xương trong huyết thanh trước<br /> và sau 6 tháng sử dụng sữa bột đậu nành tăng cường vitamin D2 và canxi ở phụ nữ sau mãn<br /> kinh. Đối tượng và phương pháp: nghiên cứu tiến cứu, can thiệp cộng đồng theo dõi trước và<br /> sau can thiệp 140 phụ nữ mãn kinh ≥ 5 năm, tuổi từ 50 - 70; chia thành 2 nhóm: nhóm can<br /> thiệp (n = 70) hàng ngày uống sản phẩm soyplus (50 gram sữa đậu nành có bổ sung 800 IU<br /> vitamin D2 và 400 mg canxi); nhóm chứng (n = 70): uống sản phẩm soyplus (50 gram sữa đậu<br /> nành đơn thuần) trong 6 tháng. Kết quả: sau 6 tháng can thiệp, nồng độ osteocalcin huyết<br /> thanh giảm từ 19,7 ± 5,2 ng/ml xuống 15,4 ± 3,6 ng/ml (giảm 21,3%), nồng độ CTX huyết thanh<br /> giảm từ 0,65 ± 0,2 ng/ml xuống 0,51 ± 0,2 ng/ml (giảm 21,5%), p < 0,01. Kết luận: sau 6 tháng<br /> sử dụng sản phẩm, có sự thay đổi có ý nghĩa thống kê các dấu ấn chu chuyển xương<br /> (osteocalcin huyết thanh giảm 21,3%, CTX huyết thanh giảm 21,5%).<br /> * Từ khóa: Loãng xương; Phụ nữ sau mãn kinh; Chu chuyển xương; Osteocalcin; CTX.<br /> <br /> Evaluation of Changing Bone Tunrvover Markers in Postmenopausal<br /> Women Using Fortified Soy Milk plus Calcium and Vitamin D for<br /> 6 Months<br /> Summary<br /> Objectives: To assess changing serum bone markers after 6 months using fortified soy milk<br /> plus calcium and vitamin D2 in postmenopausal women. Subjects and methods: Prospective,<br /> community and follow-up study before and after the intervention was carried out on 140<br /> postmenopausal women in the age from 50 - 70. Intervention group (n = 70) drank 50 gram soy<br /> milk supplemented with 800 IU vitamin D2 and 400 mg calcium daily; control group (n = 70):<br /> 50 gram soy milk in 6 months. Result: After 6 months of the intervention, serum osteocalcin<br /> levels decreased from 19.7 ± 5.2 ng/ml to 15.4 ± 3.6 ng/ml (21.3%), serum CTX decreased from<br /> 0.65 ± 0.2 ng/ml to 0.51 ± 0.2 ng/ml (21.5%). The difference was statistically significant<br /> compared with the control group (p < 0.01). Conclusion: After 6 months of the intervention,<br /> serum osteocalcin concentrations decreased by 21.3%, 21.5% reduction in serum CTX.<br /> The difference compared with the control group with statistical significance (p < 0.01).<br /> * Key words: Osteoporosis; Postmenopaus; Bone turnover; Osteocalcin; CTX .<br /> * Bệnh viện Bạch Mai<br /> ** Viện Dinh dưỡng<br /> *** Đại học Y Hà Nội<br /> Người phản hồi (Corresponding): Hoàng Văn Dũng (dungnoitru26@yahoo.com)<br /> Ngày nhận bài: 25/03/2016; Ngày phản biện đánh giá bài báo: 31/05/2016<br /> Ngày bài báo được đăng: 03/06/2016<br /> <br /> 61<br /> <br /> TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 5-2016<br /> <br /> ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Chu chuyển xương là quá trình thay cũ<br /> đổi mới của xương, diễn ra liên tục. Một<br /> chu kỳ chu chuyển xương gồm 3 giai đoạn<br /> và diễn ra trong 3 - 6 tháng: giai đoạn hủy<br /> xương (resorption), giai đoạn chuyển đổi<br /> (reversal) và giai đoạn tạo xương mới<br /> (formation). Dấu ấn chu chuyển xương<br /> được bài tiết vào máu trong quá trình hoạt<br /> động của tế bào hủy cốt bào (CTX…) hay<br /> tạo cốt bào (osteocalcin, P1NP…). Do đó,<br /> việc theo dõi thay đổi các dấu ấn chu<br /> chuyển xương phản ánh sự thay đổi của<br /> quá trình tạo xương và hủy xương. Nồng<br /> độ các dấu ấn chu chuyển xương tăng<br /> thể hiện tốc độ chu chuyển xương tăng và<br /> tăng nguy cơ loãng xương (LX) cũng như<br /> gãy xương [3].<br /> Sử dụng các dấu ấn chu chuyển<br /> xương trong theo dõi điều trị LX rất hiệu<br /> quả do nồng độ các dấu ấn chu chuyển<br /> xương thay đổi phản ánh hiệu quả tác<br /> động của thuốc điều trị LX theo cơ chế<br /> tác động đặc hiệu trên chuyển hóa<br /> xương, từ đó cho biết sự cải thiện về chất<br /> lượng xương. Đồng thời cho phép đánh<br /> giá hiệu quả can thiệp sớm sau 3 - 6<br /> tháng so với thay đổi mật độ xương chậm<br /> 1 - 2 năm khi đo mật độ xương. Bình<br /> thường theo diễn biến tự nhiên, nồng độ<br /> dấu ấn chuyển xương tăng lên trong LX<br /> và giảm đi khi điều trị LX bằng thuốc<br /> chống hủy xương. Nghiên cứu ứng dụng<br /> các dấu ấn chu chuyển xương để theo<br /> dõi đáp ứng điều trị LX là một hướng<br /> nghiên cứu mới, có tính khoa học và độ<br /> chính xác cao [3]. Khuyến cáo sử dụng 1<br /> dấu ấn huỷ xương (CTX) kết hợp với một<br /> dấu ấn tạo xương (osteocalcin, P1NP,<br /> hoặc BSAP) để đánh giá một chu chuyển<br /> 62<br /> <br /> xương, cũng như tốc độ chu chuyển<br /> xương. Theo nghiên cứu của Marlena và<br /> CS (2010) về hiệu quả can thiệp của sữa<br /> công thức (Anlene) có tăng cường 400 UI<br /> vitamin D và 1.200 mg canxi mỗi ngày,<br /> theo dõi sau 4 tháng ở phụ nữ mãn kinh<br /> > 5 năm tại Indonesia và Philippine cho<br /> thấy nồng độ các dấu ấn chu chuyển<br /> xương giảm rõ rệt: CTX huyết thanh<br /> giảm 40%, osteocalcin giảm 30 - 35% [4].<br /> Tại Việt Nam, nghiên cứu về dấu ấn<br /> chu chuyển xương đang được thực hiện.<br /> Đề tài này được tiến hành với mục tiêu:<br /> Đánh giá sự thay đổi nồng độ dấu ấn chu<br /> chuyển xương trong huyết thanh sau<br /> 6 tháng sử dụng sản phẩm sữa bột đậu<br /> nành tăng cường vitamin D2 và canxi ở<br /> phụ nữ sau mãn kinh.<br /> ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP<br /> NGHIÊN CỨU<br /> 1. Đối tƣợng nghiên cứu.<br /> 140 phụ nữ mãn kinh ≥ 5 năm, tuổi<br /> 50 - 70, khẩu phần canxi ≤ 400 mg/ngày<br /> và đồng ý tham gia nghiên cứu, được<br /> chia thành hai nhóm: nhóm can thiệp<br /> (n = 70): hàng ngày uống sản phẩm:<br /> 50 gram sữa đậu nành có bổ sung 800 IU<br /> vitamin D2 và 400 mg canxi trong 6 tháng;<br /> nhóm đối chứng (n = 70): hàng ngày<br /> uống sản phẩm: 50 gram sữa đậu nành<br /> đơn thuần trong 6 tháng. Loại trừ những<br /> phụ mãn kinh do phẫu thuật, mắc các<br /> bệnh liên quan đến chuyển hóa (đái tháo<br /> đường, Basedow), người có dị tật xương khớp bẩm sinh, người mắc các bệnh: ung<br /> thư, suy thận, gãy xương, phẫu thuật<br /> xương khớp trong vòng 5 năm, đang<br /> dùng các thuốc điều trị LX: calcitonin,<br /> estrogen, corticoid trong vòng 6 tháng<br /> gần đây.<br /> <br /> TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 5-2016<br /> <br /> - Nghiên cứu tiến hành tại xã Tam Hưng,<br /> huyện Thanh Oai, Hà Nội.<br /> - Thời gian từ tháng 1 - 2013 đến 6 2013 (6 tháng can thiệp).<br /> 2. Phƣơng pháp nghiên cứu.<br /> Nghiên cứu tiến cứu, can thiệp cộng<br /> đồng, có đối chứng, theo dõi trước can<br /> thiệp (T0) và sau can thiệp 6 tháng (T6).<br /> - 2 nhóm nghiên cứu được ghép cặp<br /> tương đồng về tuổi, thời gian mãn kinh,<br /> giữ nguyên chế độ ăn, hoạt động thể lực,<br /> tiếp xúc với ánh nắng mặt trời như<br /> thường lệ trong suốt quá trình nghiên<br /> cứu.<br /> * Cỡ mẫu nghiên cứu: áp dụng công<br /> thức tính cỡ mẫu kiểm định sự khác nhau<br /> giữa nồng độ CTX huyết thanh trung bình<br /> trước và sau can thiệp của mỗi nhóm.<br /> <br /> n=2<br /> <br /> (Z + Z)2 2<br /> (dc - ct) 2<br /> <br /> Trong đó: n cỡ mẫu cho can thiệp;<br /> Z = 1,96; Z = 0,84; : độ lệch chuẩn<br /> trung bình (ước tính 0,2 ng/ml); dc: trị số<br /> khác biệt trước và sau can thiệp của<br /> nhóm đối chứng (ước tính -0,05 ng/ml);<br /> ct: trị số khác biệt trước và sau can thiệp<br /> của nhóm can thiệp (ước tính -0,15 ng/ml);<br /> từ đó tính được n = 140 đối tượng.<br /> * Nội dung và chỉ tiêu nghiên cứu:<br /> - Đo chiều cao, cân nặng, chỉ số BMI<br /> trước và sau can thiệp 6 tháng.<br /> - Đo mật độ xương bằng phương pháp<br /> siêu âm định lượng vị trí gót chân: sử<br /> dụng máy đo Sonost-2000 (Hãng Osteosys,<br /> Hàn Quốc) trước và sau 6 tháng: so sánh<br /> các chỉ số T-score, Z-score, SOS.<br /> <br /> - Một số xét nghiệm thực hiện đánh giá (bảng 1):<br /> Tên xét<br /> nghiệm<br /> <br /> Đơn vị<br /> tính<br /> <br /> Phƣơng pháp<br /> đánh giá<br /> <br /> Thiết bị sử dụng<br /> <br /> Định lượng<br /> osteocalcin<br /> <br /> ng/ml<br /> <br /> Điện hóa phát<br /> quang miễn dịch<br /> <br /> Máy Elecsys<br /> (2010, Hãng<br /> Roche)<br /> <br /> Định lượng<br /> CTX<br /> <br /> ng/ml<br /> <br /> Điện hóa phát Máy Elecsys (2010,<br /> quang miễn dịch<br /> Hãng Roche)<br /> <br /> Định lượng<br /> nmol/l<br /> 25(OHD)<br /> <br /> Phương pháp<br /> miễn dịch hóa<br /> phát quang<br /> <br /> Máy miễn dịch tự<br /> động ARCHITECT<br /> (Labo Hóa sinh,<br /> Viện Dinh dưỡng)<br /> <br /> Thời điểm<br /> đánh giá<br /> <br /> Đơn vị thực hiện<br /> <br /> Trước và sau Trung tâm Nghiên cứu Y can thiệp 6<br /> Dược học Quân sự,<br /> tháng<br /> Học viện Quân y<br /> Trước và sau Trung tâm Nghiên cứu Y can thiệp 6<br /> Dược học Quân sự,<br /> tháng<br /> Học viện Quân y<br /> Trước và sau<br /> can thiệp 6<br /> tháng<br /> <br /> Labo Hóa sinh<br /> (Viện Dinh dưỡng)<br /> <br /> * Phân tích và xử lý số liệu:<br /> - Trung bình, độ lệch chuẩn và tỷ lệ dùng để mô tả đặc điểm đối tượng nghiên cứu.<br /> - Test "χ2" dùng kiểm định sự khác biệt giữa 2 tỷ lệ.<br /> 63<br /> <br /> TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 5-2016<br /> <br /> - Test “t” dùng kiểm định sự khác biệt giữa 2 trị số trung bình.<br /> - Khoảng tin cậy 95% áp dụng cho toàn bộ các test. Sự khác biệt khi giá trị p < 0,05.<br /> KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU<br /> 1. Đặc điểm chung đối tƣợng nghiên cứu trƣớc khi can thiệp (n = 140).<br /> Bảng 2:<br /> Nhóm can thiệp<br /> <br /> Nhóm chứng<br /> <br /> (n = 70)<br /> <br /> (n = 70)<br /> <br /> Tuổi (năm)<br /> <br /> 58,5 ± 4,9<br /> <br /> 59,0 ± 5,0<br /> <br /> > 0,05<br /> <br /> Tuổi mãn kinh (năm)<br /> <br /> 48,1 ± 3,7<br /> <br /> 47,5 ± 6,8<br /> <br /> > 0,05<br /> <br /> Số năm mãn kinh<br /> <br /> 10,4 ± 5,7<br /> <br /> 10,5 ± 5,6<br /> <br /> > 0,05<br /> <br /> Số con<br /> <br /> 3,3 ± 1,4<br /> <br /> 3,1 ± 1,2<br /> <br /> > 0,05<br /> <br /> 21,6 ± 2,5<br /> <br /> 21,9 ± 2,9<br /> <br /> > 0,05<br /> <br /> Khẩu phần canxi (mg/ngày)<br /> <br /> 270,3 ± 66,8<br /> <br /> 257,0 ± 62,3<br /> <br /> > 0,05<br /> <br /> T-score<br /> <br /> -2,48 ± 0,71<br /> <br /> -2,47 ± 0,74<br /> <br /> > 0,05<br /> <br /> Biến số<br /> <br /> 2<br /> <br /> BMI (kg/m )<br /> <br /> p<br /> <br /> Không có sự khác biệt có ý nghĩa thống kê ở tất cả các yếu tố đã khảo sát ở 2<br /> nhóm nghiên cứu trước can thiệp.<br /> 2. Thay đổi T-score sau 6 tháng can thiệp.<br /> Bảng 3: Đặc điểm T-score trung bình trước và sau 6 tháng can thiệp.<br /> <br /> Thời điểm<br /> <br /> Nhóm can thiệp<br /> <br /> Nhóm chứng<br /> <br /> (n = 65)<br /> <br /> (n = 65)<br /> <br /> p<br /> <br /> X ± SD<br /> T-score tại T0<br /> <br /> -2,48 ± 0,71<br /> <br /> -2,47 ± 0,74<br /> <br /> > 0,05<br /> <br /> T-score tại T6<br /> <br /> -2,67 ± 0,67<br /> <br /> -2,72 ± 0,74<br /> <br /> > 0,05<br /> <br /> Hiệu số T6 - T0<br /> <br /> -0,15 ± 0,31<br /> <br /> -0,21 ± 0,28<br /> <br /> > 0,05<br /> <br /> -6,0%<br /> <br /> -8,5%<br /> <br /> Mức độ thay đổi (%)<br /> <br /> Sau 6 tháng can thiệp, T-score trung bình cả 2 nhóm đều giảm, giảm nhiều hơn ở<br /> nhóm chứng. Tuy nhiên, sự khác biệt không có ý nghĩa thống kê với p > 0,05.<br /> 64<br /> <br /> TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 5-2016<br /> <br /> 3. Thay đổi nồng độ osteocalcin, CTX và vitamin D huyết thanh trƣớc và sau<br /> 6 tháng can thiệp.<br /> Bảng 4: Thay đổi nồng độ osteocalcin và CTX huyết thanh trước và sau 6 tháng<br /> can thiệp.<br /> Biến số<br /> <br /> Thời điểm<br /> <br /> Nhóm can thiệp<br /> (n = 65)<br /> <br /> Nhóm chứng<br /> (n = 65)<br /> <br /> p<br /> <br /> T0<br /> <br /> 19,7 ± 5,2<br /> <br /> 20,1 ± 5,5<br /> <br /> > 0,05<br /> <br /> Osteocalcin (ng/ml)<br /> <br /> T6<br /> <br /> 15,4 ± 3,6<br /> <br /> 18,8 ± 5,1<br /> <br /> < 0,01<br /> <br /> Hiệu số T6 - T0<br /> <br /> -4,2 ± 3,8<br /> <br /> -1,3 ± 3,5<br /> <br /> < 0,01<br /> <br /> Mức độ giảm%<br /> <br /> -21,3<br /> <br /> -6,5<br /> <br /> T0<br /> <br /> 0,65 ± 0,2<br /> <br /> 0,65 ± 0,17<br /> <br /> > 0,05<br /> <br /> T6<br /> <br /> 0,51 ± 0,2<br /> <br /> 0,59 ± 0,2<br /> <br /> < 0,05<br /> <br /> Hiệu số T6 - T0<br /> <br /> - 0,14 ± 0,2<br /> <br /> - 0,07 ± 0,2<br /> <br /> < 0,05<br /> <br /> -21,5<br /> <br /> -10,7<br /> <br /> (T6 - T0)/T0<br /> CTX (ng/ml)<br /> <br /> Mức độ giảm % ((T6 - T0)/T0)<br /> <br /> - Nồng độ osteocalcin huyết thanh giảm ở cả 2 nhóm sau 6 tháng can thiệp: nhóm<br /> can thiệp giảm 21,3%; nhóm chứng giảm 6,5%. Sự khác biệt có ý nghĩa thống kê với<br /> p < 0,01.<br /> - Nồng độ CTX huyết thanh giảm ở cả 2 nhóm sau 6 tháng can thiệp: nhóm can<br /> thiệp giảm 21,5%; nhóm chứng giảm 10,7%. Sự khác biệt có ý nghĩa thống kê với<br /> p < 0,05.<br /> Bảng 5: Mối liên quan giữa thay đổi nồng độ osteocalcin (OC) sau can thiệp với<br /> T-score trước can thiệp (nhóm can thiệp).<br /> LX<br /> (T-score ≤ -2.5)<br /> <br /> Không LX<br /> (T-score > -2,5)<br /> <br /> Tổng<br /> <br /> Tăng (T6 - T0 ≥ 0 )<br /> <br /> 5 (12,5%)<br /> <br /> 10 (31,2%)<br /> <br /> 15<br /> <br /> Giảm (T6 - T0 < 0 )<br /> <br /> 28 (87,5%)<br /> <br /> 22 (68,8%)<br /> <br /> 50<br /> <br /> 33 (100%)<br /> <br /> 32 (100%)<br /> <br /> 65 (100%)<br /> <br /> T-score tại T0<br /> <br /> Thay đổi nồng độ OC<br /> sau can thiệp (T6 - T0)<br /> Tổng<br /> OR (CI:95%); p<br /> <br /> OR:2,5 (0,8 - 8,5); p > 0,05<br /> <br /> Tỷ lệ giảm nồng độ osteocalcin sau 6 tháng ở nhóm có LX tại T0 (87,5%) cao hơn<br /> nhóm không LX (68,8%), tuy nhiên sự khác biệt không có ý nghĩa thống kê với<br /> p > 0,05.<br /> 65<br /> <br />