Dấu ấn giao lưu văn hóa Đông - Tây trong trang phục áo dài Việt Nam

Phạm Thị Phương Thái và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 98(10): 163 - 166<br /> <br /> DẤU ẤN CỦA GIAO LƯU VĂN HÓA ĐÔNG – TÂY<br /> TRONG TRANG PHỤC ÁO DÀI VIỆT NAM<br /> Phạm Thị Phương Thái1 – Lee Mi Jung2<br /> 1<br /> <br /> 2<br /> <br /> Trường Đại học Khoa học - ĐH Thái Nguyên<br /> Viện Việt Nam học và Khoa học phát triển – ĐH Quốc gia Hà Nội<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Bài viết đã tóm lược những đặc điểm cơ bản nhất cho thấy dấu ấn phương Đông và phương Tây<br /> trong thiết kế áo dài – một loại trang phục truyền thống, biểu trưng cho vẻ đẹp của phụ nữ Việt<br /> Nam. Từ sự nhận diện văn hóa Đông – Tây đó bài viết phần nào khái quát quá trình hình thành và<br /> phát triển của áo dài Việt Nam từ truyền thống tới hiện đại.<br /> Từ khóa: Trang phục, áo dài, giao lưu văn hóa, Đông – Tây, truyền thống.<br /> <br /> DẪN NHẬP*<br /> Giao lưu văn hóa là quá trình diễn ra sự gặp<br /> gỡ, trao đổi tìm hiểu, đối thoại về các giá trị<br /> văn hóa, lịch sử, các thành tựu văn minh giữa<br /> các vùng lãnh thổ, giữa các quốc gia. Có<br /> những nền văn hóa tự tìm đến nhau, tự giao<br /> lưu với nhau trong hòa bình tự nguyện nhưng<br /> ngược lại có những nền văn hóa lại gặp nhau<br /> từ sự cưỡng bức. Trước đây, đa phần các ý<br /> kiến cho rằng đã nói đến giao lưu thông<br /> thường là nói đến sự học hỏi, tiếp thu một<br /> cách hòa bình tự nguyện nhưng trên thực tế<br /> quá trình giao lưu văn hóa còn được hình<br /> thành từ chính vó ngựa xâm lăng. Việt Nam<br /> không thể phủ nhận dấu ấn văn hóa Trung<br /> Hoa trong nền văn hóa của mình và chắc chắn<br /> dấu ấn đó được hình thành từ quá trình gặp<br /> gỡ, trao đổi giữa hai nền văn hóa. Do vậy, dù<br /> cưỡng bức hay tự nguyện thì bản chất của<br /> giao lưu văn hóa chính là quá trình giới thiệu,<br /> quảng bá (có thể dưới dạng áp đặt) các giá trị,<br /> sản phẩm văn hóa của mình ra với các nền<br /> văn hóa khác và tiếp thu, chọn lọc (chấp<br /> nhận) các giá trị văn hóa từ bên ngoài.<br /> Quá trình giao lưu văn hóa luôn luôn được<br /> hình thành trên hai yếu cố căn cốt: yếu tố nội<br /> sinh và yếu tố ngoại sinh. Yếu tố nội sinh ở<br /> đây chúng tôi muốn nhắc tới những thành tố,<br /> những giá trị văn hóa đã tồn tại trong vùng<br /> lãnh thổ, đã ghi dấu trong nền văn hóa đó từ<br /> lâu đời, những thành tố đó cấu thành bản sắc<br /> *<br /> <br /> Tel: 0913 354944, Email: phamphuongthai@gmail.com<br /> <br /> văn hóa quốc gia. Yếu tố ngoại sinh là những<br /> giá trị, những thành tố văn hóa được du nhập<br /> từ bên ngoài. Quá trình giao lưu văn hóa<br /> chính là sự kết hợp hài hòa yếu tố nội sinh và<br /> ngoại sinh, thống nhất nó trong một nền văn<br /> hóa mà đôi khi người ta không thể phân tách<br /> được. Trong giao lưu văn hóa của Việt Nam<br /> tồn tại một vấn đề và cũng là một khái niệm<br /> cho tới hiện nay vẫn chưa thật rõ ràng đó là<br /> khái niệm văn hóa Đông – Tây. Đông và Tây<br /> được coi là khái niệm về mặt địa lý dùng để<br /> chỉ phương hướng – phương Đông và phương<br /> Tây. Về sau này khái niệm phương Đông và<br /> phương Tây được các nước châu Âu sử dụng<br /> nhiều để phân biệt các nước phương Tây –<br /> châu Âu các nước phát triển với các quốc gia<br /> phương Đông, phụ thuộc và kém phát triển.<br /> Từ đó trong văn hóa cũng xuất hiện thuật ngữ<br /> văn hóa phương Đông và văn hóa phương<br /> Tây. Văn hóa phương Đông để chỉ văn hóa<br /> của các nước châu Á (Đông Á, Đông Nam Á)<br /> và một số nước châu Phi, các tiểu vương quốc<br /> Ả Rập và phương Tây để chỉ văn hóa Âu – Mỹ.<br /> Trong xu hướng toàn cầu hóa và hội nhập văn<br /> hóa giai đoạn hiện nay, nghiên cứu giao lưu<br /> văn hóa nói chung và quá trình hội nhập<br /> Đông – Tây nói riêng là một hướng đi rộng và<br /> mở được giới nghiên cứu quan tâm. Trong bài<br /> viết này chúng tôi muốn góp một phần nhỏ<br /> trong nghiên cứu sự giao lưu văn hóa Đông –<br /> Tây ở Việt Nam thông qua khảo sát dấu ấn văn<br /> hóa Đông - Tây trong trang phục áo dài – một<br /> loại trang phục truyền thống của Việt Nam.<br /> 163<br /> <br /> Phạm Thị Phương Thái và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> DẤU ẤN CỦA VĂN HÓA PHƯƠNG<br /> ĐÔNG TRONG ÁO DÀI VIỆT<br /> Nguồn gốc áo dài luôn là một vấn đề lớn đặt<br /> ra cho các chuyên gia nghiên cứu trang phục<br /> cũng như các chuyên gia văn hóa. Áo dài Việt<br /> Nam cố nhiên có dấu ấn của trang phục<br /> truyền thống Việt Nam là chiếc áo tứ thân và<br /> năm thân. Song chúng ta đánh giá như thế nào<br /> về dấu ấn của chiếc Qi Pao/ Xường xám/Sườn<br /> xám Trung Hoa và những thiết kế táo bạo tôn<br /> vinh đường cong cơ thể người phụ nữ của<br /> phương Tây? Do vậy, trong quá trình nghiên<br /> cứu về áo dài, nguồn gốc của áo dài cũng như<br /> những giá trị biểu trưng của áo dài trong văn<br /> hóa Việt chúng tôi nhận thấy áo dài không chỉ<br /> mang dấu ấn của nền văn hóa phương Đông ý<br /> nhị, kín đáo mà còn mang dấu ấn của nền văn<br /> hóa phương Tây táo bạo và phá cách.<br /> Bắt nguồn từ nhà nước cổ đại của Việt Nam<br /> cho đến ngày nay, Việt Nam đã nhiều phen bị<br /> Trung Quốc xâm lược và thống trị. Trong<br /> suốt gần 10 thế kỉ bị Trung Quốc đô hộ, văn<br /> hóa Trung Quốc đã dần dần du nhập vào Việt<br /> Nam. Văn hóa phục trang cũng không nằm<br /> ngoài điều này. Sự Trung Quốc hóa về phục<br /> trang là một hiện trạng chung tại Đông Nam<br /> Á, văn hóa Việt Nam đã pha trộn và chịu ảnh<br /> hưởng từ Trung Quốc, đặc biệt có thể thấy<br /> được những ảnh hưởng to lớn từ Trung Quốc<br /> đối với phần quần của áo dài. Có thể dễ dàng<br /> tìm được trong suốt chiều dài lịch sử Việt<br /> Nam, những chứng cứ về sự ảnh hưởng của<br /> Trung Quốc đến văn hóa phục trang Việt Nam.<br /> Trung Quốc bắt đầu xâm lược Việt Nam từ<br /> thời nhà Hán, tiếp tục đến thời nhà Tống, nhà<br /> Minh và nhà Thanh. Lúc này theo sự du nhập<br /> văn hóa của Trung Quốc, tại Việt Nam đã lặp<br /> đi lặp lại 2 xu hướng đối đầu và du nhập đối<br /> với nền văn hóa này.<br /> Vua Lý Thái Tông (1028 ~ 1054) vào năm<br /> 1040 đã gìn giữ phương pháp dệt truyền<br /> thống của Việt Nam cho các cung nữ để tránh<br /> việc lệ thuộc vào phương pháp dệt của nhà<br /> Tống Trung Quốc.<br /> Nhà Minh xâm lược Việt Nam (1407) đã thực<br /> hiện chính sách đồng hóa và muốn thay đổi<br /> trang phục theo phong cách của Trung Quốc,<br /> sau khi đánh tan sự xâm lược của nhà Minh<br /> 164<br /> <br /> 98(10): 163 - 166<br /> <br /> vào thời vua Lê Huyền Tông (1663 ~ 1671),<br /> để giữ gìn văn hóa phục trang đặc trưng của<br /> dân tộc, năm 1666 nhà vua đã ra lệnh “Từ nay<br /> về sau đàn bà con gái không được mặc quần,<br /> không được đeo thắt lưng”. Vì vậy việc mặc<br /> quần được phổ biến ở Việt Nam từ sau khi bị<br /> nhà Hán Trung Quốc đô hộ, đã bị cấm ở khu<br /> vực miền Bắc.<br /> Hoàng đế Quang Trung (1788 ~ 1792) đã<br /> tuyên bố kháng chiến chống lại Trung Quốc<br /> với lí do “Đánh cho để dài tóc, đánh cho để<br /> đen răng”, xuất phát từ mong muốn giữ gìn<br /> bản sắc văn hóa của mình - ‘gìn giữ mái tóc<br /> dài, cầm gươm đánh giặc để giữ gìn điều này’<br /> Việt Nam đã bị chia thành 2 miền Nam Bắc,<br /> Nguyễn Phúc Khoát thống trị khu vực miền<br /> Trung, để tách biệt với quyền lực của phía<br /> Bắc, năm 1774 đã ra lệnh cấm mặc kiểu váy<br /> “thô bỉ” của người phía Bắc, mà phải mặc<br /> quần giống như người Tàu. Kể từ đó những<br /> người phụ nữ miền Nam đã không còn mặc<br /> váy nữa.<br /> Sau khi nhà Nguyễn thống nhất 2 miền Nam<br /> Bắc, năm 1832 vua Minh Mạng (1820 ~<br /> 1840) đã bắt tất cả đàn bà con gái phải mặc<br /> quần theo lối phục trang của nhà Thanh, tuy<br /> nhiên chỉ ở thành thị mệnh lệnh này mới được<br /> tuân theo còn những người nông dân phía Bắc<br /> vẫn tiếp tục mặc váy. Lúc này Qi Pao y phục<br /> của nhà Thanh Trung Quốc đã du nhập và<br /> được phản ánh trên Áo Năm Thân y phục của<br /> người Việt Nam, và hình dáng trang phục này<br /> chính là nguồn gốc hình dáng cơ bản của Áo<br /> Dài hiện đại.<br /> Qi Pao của dân tộc Mãn Châu – một dân tộc<br /> sống trên lưng ngựa nên trang phục được thiết<br /> kế với kiểu dáng dài có đường xẻ từ eo xuống<br /> dưới ở hai bên chân để thuận tiện hơn khi cưỡi<br /> ngựa, vốn lẽ với trang phục bắt nguồn từ Mãn<br /> Châu khu vực có khí hậu lạnh thì phải sử dụng<br /> loại vải dày, nhưng tại Việt Nam y phục này đã<br /> trở thành áo năm than y phục được tạo nên từ<br /> sự cải biến cho phù hợp với khí hậu, phong thổ<br /> và tính cách dân tộc Việt Nam. Về hình dáng<br /> thì áo năm thân và Qi Pao gần như là giống<br /> nhau. Với đặc trưng là thân áo phía bên sườn<br /> từ eo có đường xẻ dài xuống đến hết thân áo,<br /> <br /> Phạm Thị Phương Thái và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> cổ áo theo kiểu Chinese collar, phía dưới là<br /> quần dài được thắt nịt ở eo. Vốn dĩ đây là y<br /> phục của giai cấp quý tộc nhưng đã được phổ<br /> biến thành quần áo thường phục và lễ phục.<br /> Tất cả mọi nền văn hóa đều phát triển và thay<br /> đổi cùng với sự du nhập. Cũng giống như<br /> vậy, áo tứ thân trang phục truyền thống của<br /> Việt Nam đã chịu ảnh hưởng trực tiếp từ Qi<br /> Pao của Trung Quốc và được thay đổi hình<br /> dáng. Đặc biệt phần quần của Qi Pao đã ảnh<br /> hưởng đến áo tứ thân và tạo nên một kiểu<br /> trang phục mới gọi là áo năm thân. Nói một<br /> cách cụ thể, áo năm thân chịu ảnh hưởng theo<br /> phương pháp nối liền cổ áo và thay đổi từ váy<br /> sang quần của Qi Pao.Quá trình giao thoa đó<br /> đã ảnh hưởng dần tới những thiết kế may mặc<br /> của áo tứ thân cho đến năm thân (loại trang<br /> phục này đến cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX<br /> vẫn được mặc phổ biến ở miền Bắc Việt<br /> Nam). Từ chiếc áo tứ thân, năm thân, mớ ba<br /> mớ bảy truyền thống của người Việt kết hợp<br /> với đường xẻ eo táo bạo của chiếc Xường<br /> xám Trung Quốc – Qi Pao, đặc biệt là sự kết<br /> hợp với chiếc quần của cư dân du mục đã tạo<br /> nên một chiếc áo dài Việt Nam đẹp hoàn hảo<br /> trong thiết kế vừa tinh tế, gợi cảm nhưng vẫn<br /> vô cùng kín đáo. Có thể nói áo dài Việt Nam<br /> là sự kết hợp hài hòa của nhiều loại trang<br /> phục khác nhau nhưng những dấu ấn của Qi<br /> Pao/ Xường Xám Trung Hoa trên bộ áo dài<br /> Việt Nam là một điều không thể phủ nhận và<br /> thực tế đây là sự giao lưu tiếp biến văn hóa rất<br /> độc đáo của người Việt. Người Việt luôn<br /> thông minh trong việc khai thác những nét<br /> đẹp của người khác kết hợp với nét đẹp của<br /> mình để tạo nên một sản phẩm hoàn hảo.<br /> DẤU ẤN CỦA VĂN HÓA PHƯƠNG TÂY<br /> Nước Pháp từ những năm 1800 đến nay chính<br /> là trung tâm của thời trang cận đại. Những<br /> năm 1860 Việt Nam đã bị thực dân pháp xâm<br /> lược, sau bản hiệp ước Patenôtre năm 1884<br /> văn hóa Pháp đã dồn dập du nhập vào Việt<br /> Nam. Đặc biệt lấy trung tâm là các thành phố<br /> lớn văn hóa Pháp đã lan tỏa ra nhanh chóng,<br /> làm thay đổi cả những sinh hoạt hàng ngày<br /> của người dân Việt Nam. Khi đó, trong văn<br /> hóa ăn mặc đã xuất hiện những người mặc âu<br /> phục, đeo ca vát, đi tất và đi giầy da.<br /> <br /> 98(10): 163 - 166<br /> <br /> Từ sau khi chính phủ Pháp thành lập trường<br /> đại học Mĩ Thuật tại Hà Nội, công cuộc cải<br /> cách, cải tiến trang phục truyền thống đã tạo<br /> ra rất nhiều điều mới mẻ bởi một bộ phận<br /> những người có lòng nhiệt huyết. Về màu sắc<br /> đã thay đổi từ những tông màu tối như màu<br /> nâu, màu đen... sang màu nguyên thủy tươi<br /> sáng. Những thay đổi này khi đó có tính đột<br /> phá và gây rất nhiều sự ngạc nhiên, sửng sốt.<br /> Trong thời kì mà văn hóa quần áo lót vẫn<br /> chưa phát triển, kiểu áo dài mới với hình thức<br /> y phục gần như là 1 lớp, có thể nhìn thấy cơ<br /> thể người phụ nữ xuất hiện khiến cho người<br /> Việt Nam cảm nhận được tính chất Tây Âu.<br /> Đó là bởi vì những y phục truyền thống vẫn<br /> đang được mặc ở thời kì đó có phần nách<br /> rộng, với kiểu áo khoác ngoài có 4 vạt áo dài,<br /> được cố định bằng thắt lưng làm từ vải, phía<br /> trong áo mặc yếm chính là một loại áo che<br /> ngực và quần khiến cho những đường cong<br /> của người phụ nữ không được lộ ra.<br /> Kiểu áo dài mới được cắt sát cơ thể với vạt áo<br /> được may ngắn, tất cả những điều này chịu<br /> ảnh hưởng từ Pháp với phong cách Châu Âu<br /> là để thể hiện đường cong của cơ thể người<br /> phụ nữ. Có thể thấy rằng các nhà thiết kế thời<br /> kì Pháp thuộc đã nhấn mạnh cách thể hiện cơ<br /> thể của áo dài mới, để làm vừa mắt của những<br /> người đàn ông trong giai cấp thống trị tuy<br /> nhiên thực tế thì không được như vậy. Bởi vì<br /> dù là đến thời kì này thì đây cũng chưa phải là<br /> loại áo thể hiện được toàn bộ hình dáng cơ thể<br /> giống như áo dài hiện đại.<br /> Le mur và Lê Phổ là kiểu áo dài mới của<br /> những năm 1930 được tạo ra bằng sự kết hợp<br /> với áo năm thân, tuy nhiên thực tế sự thể hiện<br /> cơ thể người phụ nữ rõ ràng hơn chính là vào<br /> những năm 1960, khi mà một nhà may gọi là<br /> Dakao của Sài Gòn đã ứng dụng những<br /> đường ly trên áo để tạo nên áo dài. Những<br /> người Việt Nam theo chủ nghĩa dân tộc đang<br /> muốn thoát khỏi thuộc địa Pháp đã bài trừ và<br /> coi áo dài mới được tạo nên từ những ảnh<br /> hưởng của Pháp là thứ làm tổn hại đến văn<br /> hóa và tư tưởng của Việt Nam.<br /> Tuy nhiên không thể ngăn được những nỗ lực<br /> muốn cải biến áo năm thân - trang phục<br /> truyền thống từ việc tiếp nhận những yếu tố<br /> 165<br /> <br /> Phạm Thị Phương Thái và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> mới của văn hóa Tây Phương. Áo dài kiểu<br /> mới vừa chứa đựng vẻ đẹp và sự cao quý<br /> truyền thống, đồng thời cũng đạt được những<br /> nét rất hiện đại. Áo dài trang phục truyền<br /> thống biểu trưng cho sự kết hợp hài hòa giữa<br /> truyền thống và hiện đại đã được lan tỏa một<br /> cách phổ biến chỉ trong thời gian ngắn.<br /> KẾT LUẬN<br /> Áo dài Việt đã xuất hiện mọi nơi trong nền<br /> văn hóa từ truyền thống đến hiện đại và ăn<br /> sâu vào cảm thụ thẩm mỹ của người Việt. Nó<br /> tạo nên niềm tự hào, trở thành biểu tượng của<br /> Việt Nam.<br /> Áo dài Việt Nam không chỉ đơn giản là vấn<br /> đề mỹ học. Nó còn là đại sứ văn hóa, lịch sử,<br /> truyền thống của người Việt trên đường hội<br /> nhập mà sự hiện diện của chúng tại phim<br /> trường Hollywood và kinh đô thời trang Paris<br /> qua bàn tay thiết kế của những tên tuổi thuộc<br /> hàng top như Christian Lacroix, Karl<br /> Lagerfeld, Ralph Lauren, Claude Montana và<br /> <br /> 98(10): 163 - 166<br /> <br /> Richard Tyler là những minh chứng hùng<br /> hồn. Không nghi ngờ gì nữa, áo dài Việt Nam<br /> là mẫu thiết kế độc đáo, duy nhất, vượt thời<br /> gian và cả không gian".<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> [1]. Nhiều tác giả (2004), Áo dài xưa và nay, Nxb<br /> Mũi Cà Mau, Cà Mau.<br /> [2]. Nhiều tác giả(1999) , Phong tục tập quán<br /> các dân tộc Việt Nam , Nxb Văn hóa dân tộc,<br /> Hồ Chí Minh.<br /> [3]. Nhiều tác giả (2006), Outstanding Vietnamese<br /> Women before the 20th Century , Nxb Thế giới,<br /> Hà Nội.<br /> [4]. Thiên Kim(2003) , Áo dài xưa & nay, Nxb Mỹ<br /> thuật, Hà Nội.<br /> [5]. Đoàn Thị Tình(2006) , Trang Phục Việt<br /> Nam(Dân Tộc Việt) Xuất bản lần thứ hai có bổ<br /> sung , Nxb Mỹ Thuật , Há Nội<br /> [6]. Kim Hong Gu, Choi Jae Hyeon, Bae Yang Su,<br /> (2001), “Văn hóa và con người Đông Nam Á”,<br /> Nhà xuất bản Đại học ngoại ngữ Pusan,<br /> <br /> SUMMARY<br /> THE STAMP OF WESTERN – EASTERN CULTURAL EXCHANGE IN AO DAI<br /> – VIETNAM’ S TRADITIONAL COSTUME<br /> Pham Thi Phuong Thai*, Lee Mi Jung<br /> College of Sciences – TNU,<br /> Vietnam Institute of Science and Development - Hanoi National University,<br /> <br /> The article summarizes the most basic characteristics that mark the East and the West in the design<br /> Ao dai – the Vietnam’s traditional costume, symbolizing the beauty of Vietnamese women. From<br /> cultural identification East - West that article somewhat generalize the process of formation and<br /> development of the Vietnamese ao dai from traditional to modern.<br /> Key words: Costumes, long-dress, cultural exchange, Eastern – Westernt, tradition.<br /> Từ khóa: Trang phục, áo dài, giao lưu văn hóa, Đông – Tây, truyền thống.<br /> <br /> Ngày nhận bài:17/10/2012, ngày phản biện:24/10/2012, ngày duyệt đăng:12/11/2012<br /> *<br /> <br /> Tel: 0913 354944, Email: phamphuongthai@gmail.com<br /> <br /> 166<br /> <br />