DAU AN VIET HOA TRONG NHO GIAO THdl TRAN<br />
<br />
D6 HirONG THAO*<br />
<br />
<br />
<br />
1. TU viec dUa ngUdi Viet N a m v a o ldm Vdn Mieu, ddp tUcfng Khdng Tit, Chu<br />
p h d i t h d d V a n Mieu T h a n g L o n g Cdng vd Td phdt, ve tUcfng Thdt thap nhi<br />
Cd mat d Viet Nam tQ trUde Cdng hien, bd'n miia cdng ti'. Hodng thdi til den<br />
nguyen (1) cung vdi thdi diem ngUdi Han hgc d ddy" (Q).<br />
ddn Viet Nam va tidp tyc dUde truyen ba Diing 300 nfim sau khi thfinh lfip, den<br />
trong thdi ky Bfic thupe, Nho giao dupc du thdi T r i n , Vfin Mieu Thfing Long mang<br />
nhfip vao Viet Nam nhfim dap Qng yeu ciu trong minh n6t mdi vdi viec ba ngudi Vi$t<br />
thdng trj ciia chinh quyen phUdng Bic. Vdi Nam Ifi Chu Vdn An, TrUcfng Hdn Siiu vfi<br />
tu each la san pham cua chinh quyen Dd Tie Binh dUdc dUa vfio phoi thd b day,<br />
phUdng Bac, dudi dang thQc tidp xuc vfi ngofii nhQng dai dipn cua Nho giao Trung<br />
giao luu van hda cUdng bQc nen anh hudng Hoa da dUde nhfi L^ cho thd phyng.<br />
ciia Nho giao trong xa hpi Viet Nam luc<br />
nfiy cdn rat ban chd. Cho den d i u thd ky X, NgUdi Vipt Nam d i u tien dupc nhfi Trin<br />
gidi Nho sT vfin cdn it di vfi ehUa trd thfinh dua vao phdi thd cl Vfin Mieu Ifi Chu Vfin<br />
mpt lUc lUdng xa hpi dang ke (2). An. Nfim 1370, thdi vua T r i n Nghp Tong,<br />
sau khi mfit, Chu Vfin An "dUcfc truy tdng<br />
Den the ky XI, van la he qua cua qua<br />
tudc Vdn Trinh cdng, ban cho tdng tU d Van<br />
trinh tidp xuc va giao lUu vdi van hda Han,<br />
Mieu" (7).<br />
nhUng b dang thQc tiep xuc vfi giao luu ty<br />
nguyen/ty nhien, khi viec xay dyng va phat Chu Vfin An (1292 - 1370) Ifi ngUdi lfing<br />
trien da't nude thdi dpc lfip tU chu trd thfinh thdn Van, xa Quang Lipt, huypn Thanh<br />
mpt yeu ciu cap bach thi nhfi Ly da chu Tri, nay thupc qufin Hofing Mai, Hfi Npi.<br />
dpng tidp nhfin, sQ dyng Nho giao Ifim cho 6 n g Ifi t h i y giao cua Thai tvf T r i n Vupng -<br />
dya cho viee td chQc nha nudc, quan ly xa sau Ifi vua T r i n Hien Tdng vfi Ifi mpt trong<br />
hpi, xay dung va cung cd' ehd dp quan chu nhQng vj Tu nghipp d i u tien ciia trUdng<br />
tfip quyen. Mpt trong nhQng bieu hien dd Ifi Quoc Tvt Giam. Ong cdn Ifi tac gia ciia bO<br />
viec trieu Ly cho dung Van mieu b Thfing Td thu thuyet Udc, tdm tfit bdn bp sach ldn<br />
Long thd Khdng TQ - ngudi sang Ifip ra hpc Ifi \jugn NgQ, Dgi hgc, Trung Dung, vfi<br />
thuyet Nho giao va cac hpe trd xuat sic eua Manh Tic dung lfim giao trinh giang d^y<br />
dng (TQ phdi (3), Thap triet (4) vfi Thfi't cho ngQdi Viet. Cd the ndi Chu Vfin An Ifi<br />
thfip nhi hien (5)): "Mua thu, thdng Tdm ngudi cd nhQng ddng gdp khdng nhd cho sy<br />
<br />
<br />
'Th.S. Khoa Lich sQ - Trudng Dai hpc KHXH&NV - DHQGHN<br />
D5U fin Vi^t hda h-ong Rho gi6o. 27<br />
<br />
nghiep giao dye thdi T r i n . Ong cung Ifi mdt Ong cung Ifi mdt trong nhQng dai dien<br />
nhfi Nho khfing khai, dung cam vfi trung eua Nho giao thdi Trin, dQng tren lap<br />
tryc bdi chfnh dng la ngUdi tQng dang Thdt trUdng, quan diem cua Nho giao de phe<br />
trdm sd, de nghj nhfi vua cho ch^m bay ten phan hp tu tUdng khae trong dd cd Phat<br />
njnh t h i n de giQ yen tinh hinh chfnh sU giao. Trong bfii bia b chua Khai Nghiem,<br />
trong nUdc. Bic Giang do dng soan ed doan viet: "Hien<br />
Ca ngpi dng, Ngd Si Lien viet: "Hay Idy nay thdnh trieu dem gido hod nhd vua nhU<br />
Vdn Trinh md ndi, thd vua td't thang thdn ccfn gid thdi lin di chdn chinh phong tuc<br />
can ngdn, xudt xit thi ldm theo nghia ly, ddi bgi, thi di doan cdn bo, chinh dgo nen<br />
ddo tgo nhdn tdi thi cdng khanh diu d cita theo. Phdm ke si phu khdng phdi dgo<br />
dng md ra, tii't thdo cao thUcfng thi thiin tit Nghiiu Thudn khdng nen tdu d trUdc vua;<br />
cung thi'bdt ldm tdi dUdc. Huong chi tU thi khdng phdi dgo Khdng Mgnh khdng nen<br />
dudng hodng md dgo ldm thdy dUcic chep thdnh sdch; thi' md [nhieu ke khdng<br />
nghiim, gigng ndi ldm Hit md bgn ninh hdt ldm the] cd cham cham ldm rdm niem Phdt<br />
phdi so. Ngdn ndm vi sau, nghe phong do thi hdng ndi ddi ai?" (10).<br />
cua dng, hd khdng ldm cho ke diiu ngoa<br />
TrUdng Han Sieu tho'ng linh quan Than<br />
thdnh liim chinh, ngUdi yiu hen ba't tii ldp<br />
Sach trfi'n thu Hoa Chau, sau mac benh, trd<br />
dUcfc hay sao? ... Ong thiic ddng dUOc coi Id<br />
ve roi ehdt, dupe tfing Thai phd (11).<br />
dng td cua cdc nhd nho nUdc Viet ta md thd<br />
vdo Vdn Mii'u" (8). Nfim 1380, dudi trieu vua Trin Phe Dd,<br />
ngUdi Vipt Nam thQ 3 va la ngudi Vipt Nam<br />
Mpt nfim sau khi Chu Vfin An dupc dUa<br />
cuoi cQng dupe dua vao phdi thd d Vfin<br />
vfio thd t^i Vfin Mieu Thfing Long, nfim<br />
Mieu. Dd la Do Tu Binh (12).<br />
1371, cung dudi thdi vua T r i n Nghp Tdng,<br />
ngudi Vipt Nam thQ 2 Ifi TrUdng Han Sieu NhQng ghi eh6p trong Dgi Viet sd ky<br />
tidp tyc dupc ban cho "tdng tU d mieu todn thu ve Do TQ Binh chi eho biet dng Ifi<br />
Khdng Tii' (9). ngudi da tQng trai qua cac chQc Ngy tien<br />
TrUdng Han Sieu, ty Ifi Thfing Phu, hpc sinh, Thj giang, giQ viec Vien Xu mfit,<br />
ngUdi xa Phuc Am, huypn Yen lOianh, tinh dong Tri mdn Ha Binh ChUdng sU, Hanh<br />
Ninh Binh. Ong tQng lfim quan dudi bdn khien vfi cd nhiem vy tra'n gid d Hda Chau<br />
trieu vua nha T r i n Ifi: T r i n Anh Tdng, de ngfin ngQa Chiem Thanh qua'y rd^i.<br />
Trin Minh Tdng, T r i n Hien Tdng, vfi T r i n Tuy nhien, Khdm dinh Viet sd thong<br />
Dy Tdng. gidm cUcfng mue da cung cfi'p them thdng<br />
TrUdng Han Sidu da tCmg giQ chQc Hfin tin ve que quan cua Do TQ Binh. O mue "Idi<br />
lam vipn hpc si, Ifi ngUdi cQng coi, gidi vfin chua" cua sy kien nfim 1348 khi Do TQ<br />
ehUdng chfnh sy. Ong cQng Nguyen Trung Binh dupc bd dung lam Thi giang cd ghi:<br />
Ngan bien djnh bp Hodng triiu dgi diin, "Tit Binh: ChUa rd ngUdi d ddu. Sdch An<br />
khao soan bp Hinh thU. Ong Ifi tae gia cua Nam chi cua Cao Hung TrUng. nhd Minh<br />
bfii phu Sdng Bgch Dang, khai quat chien chep: "d huyen Co Lan cd vUdn Td Binh,<br />
cdng cua quan dan nhfi T r i n chdng quan trong vUdn cd mai, true, khe sudi vd hd ao,<br />
Nguyen. Vdi uy tin vfi hpc vfi'n eua minh, Id mdt chd thdng cdnh trong huyen de du<br />
TrUdng Han Sieu da dupc cac vua Trfin thudng". Nhu the cd le Tu: Binh Id ngUdi<br />
tQng gpi b i n g Thiy. huyin Co Lan? Huyen Co Lan tdc Id Ddng<br />
28 HghlSn curu Lich sir, sg 8.2009<br />
<br />
Quan ngdy nay, thugc tinh Nam Dinh (13)" qud'e da tiep nhfin vfi khai thac nhQng yeu<br />
(14). td Nho giao eho phu hdp vdi xa hpi vfi dfi't<br />
nUdc minh, phai 'Taan dja hda" (18). Nho<br />
Nhu vfiy, chi rieng trong mpt trieu dai -<br />
giao dUdc ngUdi Viet tidp nhfin "khdng bfin<br />
trieu T r i n - cung mpt luc da cd 3 ngUdi<br />
nhieu ve ly lufin phQc tap, mfi ehu trpng<br />
Viet dupe dUa vao phdi thd d Van Mieu ben<br />
vao cung cd'nhan luan hieu de, cung cdnen<br />
canh cac nhfi Nho Trung Hoa. Tuy nhien,<br />
khdng phai ca ba ngUdi nfiy deu dUde tiep kinh td ndng nghiep, cung cd khdi cpng<br />
tyc thd ty cho den ngay nay. NhQng ghi dong gia dinh - hp tpc - xdm lfing, cung cd<br />
ch6p eua Ngd Thi Si trong Dgi Viet sii ky viee hpe hfinh khoa cQ" (19). Npi hfim cua<br />
tiin biin cho biet ddn khoang thd ky XVIII, chQ "trung", "hieu", "nghia"... cua Nho giao<br />
TrUdng Han Sieu vfi Do TQ Binh khdng cdn Viet Nam khdng hofin toan gidng vdi nghia<br />
dupc tiep tyc thd b Vfin Mieu (15), duy nhfi't gdc ban d i u khi nd dUde du nhfip tQ Trung<br />
cdn mpt minh Chu Van An tidp tyc dupc Qud'e sang.<br />
phdi thd tai giai vu phfa tay nhfi Vfin Mieu 2.2. Tuy nhien, khi ndi ddn dfi'u fi'n Vipt<br />
cung vdi Thfi't thfip nhj hien. hda cua Nho giao Vipt Nam thdi Trin,<br />
ehung tdi mud'n nhfi'n manh ddn sy kipn<br />
Trong p h i n d i u cua bai viet nfiy, ehung<br />
nhfi nUdc phong kien chfnh thQc dQa ngUdi<br />
toi khdng di sau vfio viee lufin giai ly do vi<br />
Viet vao phoi thd tai Vfin Mieu Thfing Long<br />
sao cac nhfi Nho Vipt Nam dUdc chpn vfio<br />
- ndi thd ty hfing d I u trong hp thdng cac di<br />
phdi thd vfi sau nfiy khdng dupe tidp tyc<br />
tich thupc Nho giao.<br />
phdi thd d Vfin Mieu (16) ma chi mud'n<br />
nhfin manh den sy kien nha T r i n da dUa Dfi'u fin Viet hda quan trpng cua Nho<br />
ba ngUdi Vipt Nam vfio phdi thd cung vdi giao b thdi T r i n se the hipn rd n6t hdn khi<br />
nhQng nhfi Nho Trung Hoa - nhQng ngUdi dat trong tUdng quan so sanh vdi trieu L^<br />
da cd cdng sang lap va phat trien Nho giao va trieu Le, nhQng trieu dai dupe coi Ifi dfit<br />
- vfi nhin nd nhU la da'u an Vipt hda cua nen mdng cho sU hinh thfinh vfi phat trien<br />
Nho giao Vipt Nam thdi T r i n . cua Nho giao Viet Nam.<br />
2. D e n d a u a n Viet h o a ciia Nho giao TrUdc tien ehung ta hay diem lai nhQng<br />
d thdfi T r a n dfi'u mdc quan trpng cua nhfi L^ trong vipc<br />
tao dung nhQng cd sd d i u tien cho sy hinh<br />
2.1. Dieu dau tien ein khfing djnh la<br />
thanh Nho giao b Viet Nam.<br />
khdng phai ddn nha Trin, Nho giao d Viet<br />
Nam mdi dupe Viet hda. NhU mpt thupc Nfim 1070, nha L^ cho dUng Van Midu<br />
tfnh cua qua trinh tidp xuc va giao lUu van thd Khdng TQ. Mieu thd Khdng Tii nguyen<br />
hda, Nho giao cung nhu cac thfinh td vfin gd'e ed d Trung Qudc. Nam thQ 27, nien<br />
hda khae khi vao Vipt Nam ludn ed xu hipu Khai Nguyen thdi DUdng, Khdng Tii<br />
hudng dupc Vipt hda, dUde bien ddi cho phu dupe phong Ifi Vdn Tuyin VUcfng nen mieu<br />
hdp tu duy, each thQc, ldi sdng eua ngUdi thd Khdng TQ gpi Ifi Vdn Tuyin VUcfng<br />
Vipt. Nhieu khai nipm/quan niem ban d i u mieu. TQ thdi Nguyen, Minh ve sau phd<br />
ciia Nho giao b Trung Hoa da dUde "eai bien gpi la Van mieu (20). Nhu Vfin mieu<br />
bien, mang tinh dan tpc, nhan dan" (17). Thfing Long ciia thdi Ly cd npi dung vfi ten<br />
Ndi each khae la "cac nha Nho Vipt Nam vi gpi gid'ng vdi Vfin midu/Khdng TQ mieu b<br />
cong cupc xay dyng xa hpi vfi bao ve To Trung Qud'e.<br />
Pgu gn Viit h6a h'ong Rho gi6o. 29<br />
<br />
Nfim 1076, Qudc TQ Giam dUde xay vipe de eao Nho giao cua nha Le the hi$n<br />
dyng, trieu L5' chpn "quan viin vdn chdc, tren nhieu Iinh vUe: trieu dinh eho mien<br />
ngUdi ndo biit chd cho vdo Qudc Td Gidm" lao djch vdi nhiing ngudi thi do vfi hpc tap cl<br />
(21). Qudc Tu Giam cung la ten gpi cd Qudc TQ Giam; dinh rd the le, thdi gian cho<br />
nguon gdc sau xa tQ eae trUdng hpc cd tQ cac ky thi HUdng, thi Hpi, thi Dinh; dfit cae<br />
thdi Ha, ThUdng, Chu b Trung Hoa. TQ chQc Ngu Kinh Bac si, ban cfi'p cae ban in<br />
nam 276 TCN, nha Tay Tfi'n, nien hieu Ngu Kinh cua nha nUdc cho Qudc TQ<br />
Hfim Ninh thQ 2, Qudc TQ Giam la trUdng Giam... Trong do vi vua cd nhieu ddng gdp<br />
dfinh rieng cho quy tpc, con em quan lai tQ nha't phai ke den vua Le Thanh Tdng vdi<br />
ngu phdm trd len vfio hpe tfip (22). Nhu vfiy nhQng sQ kipn dang ghi nhfin:<br />
vipe cho xay dyng Van Midu - Qudc TQ<br />
Nfim 1472, vua Le Thanh Tdng cho djnh<br />
Giam eua nhfi Ly ed ban gid'ng vdi md hinh<br />
le tu each eua Tien si (25).<br />
dfi ed b Trung Hoa.<br />
Nfim 1483, nhfi Le eho sua Vfin Mieu -<br />
Nfim 1075, l l n d i u tien trong lich sQ<br />
Qud'e TQ Giam: "ldm dien Dgi Thdnh, ddng<br />
khoa cQ Viet Nam, vua Ly Thanh Tdng cho<br />
vu, tay vu d Vdn Mii'u, cung dien Canh<br />
td chQc khoa thi Minh kinh Bac hpe vfi thi<br />
Phuc, kho chda vdn in, kho chda dd ti'le,<br />
Nho hpc tam trUdng (23) de tuyen lya nhan<br />
ddng tay dUdng nhd Minh Ludn" (26).<br />
tfii. Vipc td chQc thi cQ ciia nha Ly cung<br />
khdng nam ngoai sy md phong eua phudng Nfim 1484, lln d i u tien vua Le Thanh<br />
phap lya chpn nhan tai cua Trung Hoa. TQ Tdng cho dyng bia da tai Vfin Midu ghi ten<br />
thdi Tuy trd ve trUdc (tQc Ifi trUde the ky tudi, que quan cua nhQng ngUdi do Tien si,<br />
VII), vipc tuyen chpn ngUdi tfii b Trung Hoa bat diu tQ khoa thi Nham Tufi't nfim D^i<br />
thi tien cQ Ifi chinh, thi cQ Ifi phy. Sau khi Bao thQ 3 (nfim 1442) trieu Le Thai Tdng<br />
thdng nhfi't Trung Qudc, nhfi Tuy sang lfip trd di (27). Hfin lam vipn ThQa chi Ddng<br />
ra khoa cQ - bude tien bp trong che dp cac Dai hpc si Than Nhan Trung da khfing<br />
tuyen chpn nhan tai (24) b thdi diem bfi'y djnh tinh t h i n de cao giao dye Nho hpc cua<br />
gid - tQc la tuyen lUa nhan tfii qua thi cQ. nhfi Le tren npi dung vfin bia: "Hiin tdi Id<br />
TQ thdi DUdng ve sau, khoa cQ d Trung Hoa nguyin khi cua qudc gia. Nguyin khi thinh<br />
ngfiy cfing ddng vai trd quan trpng trong thi the nUdc mgnh md hUng thinh. Nguyin<br />
vipc phat hipn vfi lya chpn nhan tfii cua khi suy thi thi' nUdc yeu md thdp hen. Vi<br />
chfnh quyen trung Udng. the cdc bde di'vUcfng thdnh minh khdng ddi<br />
Nhu vfiy, nhin mpt each tdng the, Nho ndo khdng coi viic gido due nhdn tdi, ken<br />
giao Vipt Nam thdi L^ ed nhieu diem tUdng chgn ke si, vun trong nguyin khi qudc gia<br />
dong vdi Nho giao Trung Hoa ea ve vipc thd ldm cdng viic cdn kip" (28). Cung trong<br />
phyng ngUdi sang lfip ra hpc thuyet Nho nfim nfiy, nhfi Le edn quy djnh ve vipe ban<br />
giao vfi ve hinh thQc td chQc khoa cQ. cfi'p tien eho sinh vien ba xa (Thupng xa<br />
sinh, Trung xa sinh va Ha xa sinh) b<br />
Thd ky XV, sau khi gianh dpc lfip dan<br />
trudng Qudc TQ Giam (29).<br />
tpc, nhfi Le da dUa Nho giao Vipt Nam phat<br />
trien len den dinh cao, trd thfinh qudc giao. Sau Le Thanh Tdng, cae vj vua tiep theo<br />
Ben c^nh vipc tiep tyc vfin thd ngUdi cua nhfi Le van tidp tyc d l cao vfi phat<br />
Vi^t trong Vfin Mieu da cd tQ thdi Trin, trien Nho hpc.<br />
20 Rghjgn curu Lich si3r. sg 8.2009<br />
<br />
Doi chieu vdi lich sQ khoa cii Trung Hoa, Cho den hdt thdi k^ phong kien cl Vi$t<br />
ehung ta tha'y, nhQng quy dinh cua nha Le Nam - cl cac trieu d?ii tidp theo (Le sd, M^c,<br />
ve viec td chQc thi HUdng, thi Hpi, thi Dinh; Le Trung Hung, Tay Sdn vfi trieu Nguyen)<br />
ve phan loai danh hieu dfinh cho nhiing - khong cd ngUdi Viet Nam nfio dupc dUa<br />
ngUdi do Tien si (Trang nguyen. Bang vfio phdi thd them cl Vfin Midu cho nen sU<br />
nhan, Tham hoa, Hofing giap vfi Dp tam kipn nfiy ciia nhfi T r i n cd the ndi Ifi sy kipn<br />
giap dong Tien si xua't than), vipc dyng bia "vo tien khoang hfiu" trong vipc ngUdi Vipt<br />
Tien si va nhieu quy djnh khae ddi vdi Nho da d i n bien Nho giao cua Trung Hoa thfinh<br />
giao va Nho hpc... b nhQng phUdng dipn Nho giao ciia Viet Nam. .,;<br />
nhfi't dinh van khdng nam ngoai sU anh Viec dUa ngUdi Viet vfio phdi thd cQng<br />
hUdng, tiep nhan cua Nho giao Trung Hoa. cac nhfi Nho Trung Hoa da khfing djnh vai<br />
trd cua nhfi T r i n trong vipc sil dyng Nho<br />
Nho giao ddi T r i n mac du it dUdc cac<br />
giao nhu bieu hipn manh me cua sy trudng<br />
nhfi nghien cQu chu y so vdi trieu L^ vfi<br />
thfinh ciia dan tpc Vipt. ,.<br />
trieu Le nhung nhQng trinh bfiy b tren cho<br />
tha'y nho giao thdi Ly vfi thdi Le cd nhieu Chpn hai nhfi Nho Ifi Chu Vfin An vfi<br />
diem tUdng phong Nho giao Trung Hoa TrUdng Han Sieu vfio phdi thd b Vfin Midu<br />
trong khi vdi viee dUa ngudi Viet Nam vfio la thdng diep cua nhfi T r i n trong vipc<br />
phdi thd d Van Mieu, Nho giao cua thdi khfing djnh Vipt Nam da cd nhQng nhfi<br />
T r i n da mang mpt tfnh chfi't khae h i n . Su Nho dich thye tidp cfin, n i m b i t cac quan<br />
kien nay cho tha'y lue nfiy Vfin mieu Vipt diem cua hpc thuydt Nho giao. Hay ndi nhU<br />
Nam ndi rieng va Nho giao Viet Nam ndi nhfi sQ hpc Phan Phu Tien thi: "Bac danh<br />
ehung khong cdn hoan toan dfip khudn theo nho cdc ddi cd bdi trU dUdc di doan, truyin<br />
gid dUc3c dgo thdng tri thi mdi dUcfc cho<br />
nguyen mau Trung Hoa.<br />
tdng tu d Vdn Mii'u, thi' la di to ro dgo hgc<br />
Ngoai ra, b thdi T r i n cdn xufi't hipn xu cd nggn ngudn" (30).<br />
hudng chd'ng chu nghia giao dieu trong Nho<br />
Tra ldi cau hoi tai sao nhfi T r i n lai dUa<br />
hpc cung nhu xu hudng mud'n sQa chQa vfi<br />
mpt vj quan vo nhU Do TQ Binh vfio phdi<br />
ud'n n i n ngay nhQng nguyen ly vfi tin dieu<br />
thd cl Vfin Midu Ifi dieu dang quan tam vfi<br />
cua Nho giao.<br />
cin dupc nghien cQu them. Nhung ft nhfi't<br />
2.3. Dat trong bdi canh cung chju anh nd cung cho thfi'y doi tUpng mfi nhfi T r i n<br />
hudng eua vfin hda Trung Hoa trong qua dUa vfio phdi thd khdng chi ddn t h u i n Ifi<br />
trinh tiep xuc va giao luu van hda b giai cac dai dipn ciia Nho giao mfi cdn cd ca dai<br />
doan dau cua thdi ky dpc lap, ty chu sau dipn cua yeu td quyen lUc cua chfnh quyen<br />
'1000 nam Bfic thupc; so sanh vdi hai trieu nha nUdc. Dieu nfiy p h i n nfio phan anh thd<br />
dai gin kd (nha Ly vfi nhfi Le), vipc dua cac gidi quan vfi nhan sinh quan cua nhfi T r i n<br />
nha Nho Viet vao phdi thd tai Vfin Midu luc bfi'y gid.<br />
Thang Long cua nhfi T r i n da ghi dfi'u dn 2.4. Nhu vfiy, ben canh nhQng ddng gdp<br />
dang ke trong viec chuyen Nho giao mang to ldn ciia nha Ly, nhfi Le doi vdi Nho giao<br />
d i m anh hudng cua vfin hda Trung Hoa Vi$t Nam, khi ndi den dfi'u fi'n Vipt hda cua<br />
sang Nho. giao mang ydu to' Vipt cl khfa Nho giao Vipt Nam khdng the khdng nhfic<br />
canh nhfi nUdc ehinh thd'ng. ddn trieu T r i n , mpt trieu dai dfic bi$t<br />
T>6\i 6n Viit h6a h^^ng Rho giao. 31<br />
<br />
<br />
khdng chi IQng danh vdi 3 l l n chidn thfing linh", "ban sic", 'Tcha nang Qng bien" (nhU<br />
quan Nguyen - Mdng, vdi vipc tao ra ddng chQ diing cua cdGS. T r i n Qudc Vudng), tinh<br />
Phat giao mang yeu td Vipt (Tnic Lam) mfi uyen chuyen cua con ngudi Viet Nam, cua<br />
edn la trieu dai cd cdng tao ra sy khae bipt van hda Vipt Nam trong qua trinh tiep xuc,<br />
cho Nho giao Viet Nam vdi Nho giao Trung giao lifu vdi van hda phUdng Bac ndi rieng<br />
Hoa. Mpt l l n nQa, dieu nay khfing djnh "ban va van hda nUdc ngoai ndi ehung.<br />
<br />
<br />
<br />
CHU THtCH<br />
<br />
(1). Vi6n Khoa hpc Xa hpi Vi§t Nam, Vi^n Tri^t 6. Tfl Ma Canh, tfl Tfl Ngflu<br />
hpc, Lich sd tU tUdng Viit Nam, tfip 1. Nxb. Khoa 7. Nhan Hanh, tfl Tfl Liiu<br />
hpc xa hoi, Hfi Npi, 1993, tr. 80.<br />
8. Vu Ma Thi, tfl Tfl Ky<br />
(2). Lich sd tu tudng Viet Nam, sdd, tr. 159.<br />
9. Tao Tufi't, tfl Tfl Tufin<br />
(3). Tfl phdi: Nhan Hoi, Tang Sam, Tfl Tfl vfi<br />
Manh Tfl. 10. Cdng Ton Long, tfl Tfl Thach<br />
(4). Thdp triet. Trong so hpc trd cua Khd'ng Tfl 11. Tfin Thfldng, tfl Phi Tu<br />
cd 10 ngfldi thfit xufi't sac tflng dflpc Khdng Tfl ndu<br />
12. Nhan Cao, tfl Tfl Kieu, co tki heu ghi Ifi<br />
ten, tieu bieu cho tflng mfit dflc hanh, ngdn ngfl,<br />
Nhan Khae<br />
vfin hpc vfi chinh sfl. Nho gia ddi sau gpi 10 vi nfiy<br />
Ifi Thfip trie't (mfldi ngfldi hign trig't, xufi't sfic nhfi't 13. NhUdng Tfl Xich, tfl Tfl Do<br />
sau hfing Tfl phdi). V$ sau, Nhan Uyen, Tfing Sam 14. Thach Tac Thuc, tfl Tfl Minh<br />
dflde nfing ldn hfing Tfl phoi, cdn lai 8 ngudi, nfing<br />
Hflu Nhflpc (thuOc hang Hiln) chpn thSm Chu Hy 15. Cdng Ha Thfl, tfl Tfl Thfing (Thfla)<br />
gpi ehung Ifi Thfip trid't. Gom: M5n Tfl Td'n, Nhilm Hfiu Xfl, tu Tfl Ly (Thach Xfl)<br />
Ung, Doan MOc Tfl, Trpng Do, Boc Thfldng, Hflu<br />
16. Hfiu Xfl, tfl Tfl Ly (Thach Xfl)<br />
Nhflpc, Nhigm Canh, Tl Dfl, Nhiim Ciu, Ngdn<br />
Yin, Chuydn Tdn Sfl, Chu Hy. 17. Hi Dung Diem, tfl Tfl Triet<br />
(5). Thdt thdp nhi hiin: 72 hpc trd gioi cua 18. Nhan To, tfl Tfl Tfldng<br />
Khd'ng Tfl Ifi theo sd' ghi trong sfich Khdng mieu<br />
19. Cau Tinh Cudng, tU Tfl Manh<br />
dd, bao gdm ca Tfl phdi vfi Thfip trid't. Ndu khdng<br />
tfnh HQu Nhflpc da xd'p len hfing Thfip nhi trid't thi 20. Tfin Td', tfl Tfl Nam<br />
cdn 61 ngfldi khfie, ke theo danh sfich ghi trong 21. Huyen Thanh, tfl Tfl Ky<br />
Tdng sd.<br />
22. Cdng Td Cu Tu, tfl Tfl Chi<br />
1. Dam Dfii Di$t Minh, tfl Tfl Vu<br />
23. Yen Cfi'p, tfl Tfl<br />
2. Nguyen Hifi'n, tfl Tfl Tfl<br />
24. Nhac Khai, tfl Tfl Thanh<br />
3. Nam Cung Qufi't, tfl Tfl Dung, hofic Nam<br />
Dung 25. Dich Hfic. tfl Tich<br />
<br />
4. Thfldng Cfl, tfl Tfl Mpc 26. Khdng Trung, tfl Tfl Miet<br />
<br />
5. Tfi't Dieu Khai, tfl Tfl Nhflpc 27. Cdng Tay Dilm, tfl Tfl ThUdng<br />
32 Rghi^ curu Ljch sJr. sg 8.2009<br />
<br />
28. Nhan Chi Bpc, tU Tfl Thuc 59. Bd Thuc Thfing, tu Tfl Xa<br />
<br />
29. Thi Chi Thfldng, tfl Tfl Hfing 60. Thfin Chfinh, tfl Chu<br />
61. Nhan Khoai, tfl Tfl Thanh<br />
30. Tin Phi, tU Tfl Chi<br />
(6). Dai Viet sd ky todn thU, tfip I, Nxb. Khoa<br />
31. Phat Bfi't Tl, tfl Tfl Tien<br />
hpc xa hdi. Ha Npi, 1993, tr. 257.<br />
32. Cdng Da Trfing, tfl Tfl Trudng (Tfl Chi) (7), (8), (9). Dai Viet sfl k^ tofin thfl, tfip II,<br />
33. Cdng Tfch Ai, tfl Qu^ Thfl (Qui^ Huong) Nxb. Khoa hpc xa hpi, Hfi Npi, 1993, tr. 151. 152-<br />
153, 156.<br />
34. Cao Sfii, tfl Tfl Cao<br />
(10). Phfin Huy Chu, Lich triiu hie'n chUcfng<br />
35. Phfin Tu, tfl Tfl Tri (Phfin Tri) toai chi, tfip 1, Nxb. Sfl hpc, Hfi Ndi, 1960, tr. 188.<br />
36. Cdng Tay Xi'eh, tfl Tfl Hoa (11). Thdi Nguyen, nam Minh Menh thfl 4<br />
37. Lfldng Chien, tfl Thue Ngfl (1823), Trfldng Hfin Sieu dflde cho phu thd d milu<br />
Lich dai de' vUdng.<br />
38. Nhiem Nhu, tfl TQ Lo<br />
(12). Dgi Viet sd ky todn thU, tfip II, sdd, tr. 167.<br />
39. Ba Kien, tfl TQ Tfch<br />
(13). Nay thudc huyen Ddng Hung, tinh Thai Binh.<br />
40. Nhiem Qu^, tu Tfl San<br />
(14). Quoe sfl quan trieu Nguyen, Khdm dinh<br />
41. Tfi't Dieu Xi, tfl Tfl LiSn Viit sd thdng gidm cUcfng mue, tfip 1, Nxb. Gifio<br />
42. Tfi't Dieu Do Phu, tfl Tfl Vfin due, Hfi Ndi, 1998, tr. 620-621.<br />
<br />
43. Thfldng Trach, tfl Tfl Tu (15). Ngd Thi Si, Dgi Viit sd ky tiin biin, Nxb.<br />
Khoa hpc xa hpi, Hfi Ndi, 1997, tr. 470.<br />
44. Nhfim Bfi't Tl, tu Tuyin<br />
Lfim rd hdn vl y kien nfiy, cfic sfl gia phong<br />
45. Cdng Lfldng Nhu, tfl Tfl Chinh kiln cung bfiy td quan diem khdng dong tinh trong<br />
46. Cdng Kien Dinh, tfl Tfl Trung vipe dfla Trfldng Han Sieu vfi Do Tfl Binh vfio ph^i<br />
thd b Vfin Mieu. Vdi TrUdng Han Sieu, sfl thfin<br />
47. Kilu Dan, tfl Tfl Gia<br />
Ngd Si Lien viet: "TrUcfng Hdn Siiu la dng quan<br />
48. Han Phu Hfic, tfl Tfl Sfich van hgc, vUgt hdn mgi ngUcfi, tuy cdng coi, chinh<br />
trUc nhUng lgi chcfi vdi ke khdng ddng chcfi, gd con<br />
49. Vinh Kj^, tfl Tfl Ky<br />
gdi cho ngUcfi khdng ddng gd... Thdi Minh Tdng,<br />
50. Ta Nhfin Dinh, tfl Tfl Hfinh Hdn Sieu ldm Hdnh Khien, khinh bi ngUcfi cdng<br />
51. Trinh Qud'e, tfl Tfl Do hdng, den ndi vu cho Pham Ngd, Li Duy nhdn hdi<br />
Id" [Dgi Viet sd ky todn thU, tfip II, sdd, tr. 153,<br />
52. Nguyen Khfing, tfl TQ Tieh<br />
156]. Cdn vdi Do Tfl Binh, Ngd Si Lien len fin: "Td<br />
53. Liem Khilt, tfl Dung vfi Tfl Thao Binh ten ddnh cdp vdng cdng cua Bdng Nga, tdu<br />
bdy Ida vua, de de'n ndi Due Tdng di tudn phUcfng<br />
54. Thuc Trpng H$i, tfl Tfl Ky<br />
nam khdng tra vi nda, nUdc nhd td dd liin tiip cd<br />
55. Cdng Tay Dfl Nhfl, tfl Tfl Thflpng tai hog Chiem Thdnh vdo cUdp, tgi dy giet cdng<br />
56. Bang Ton, tfl Tfl Liim chUa ddng, cbn hgc nhdm chiiu ngUcfi thi chi trdch<br />
ldm gi?" [Dgi Viet sd ky todn thu, sdd, tr. 167].<br />
57. Trfin Khfing, tfl Tfl Khfing (Tfl Cfim)<br />
58. Cfim Trfldng (Cfim Lao), tfl Tfl Khai (Xem tiep trang 72)<br />
72 Rghien cuu Lich sit, sd 8.2009<br />
<br />
(9). Trong do co ki hieu SLOTFOM V-131 (16). Viet lai ten ho ten rieng theo bai in tren<br />
(10). Cach goi khae cac nfldc thuoc dia cua bao. Thfle ra do Ifi Hofing Quang Giu ngfldi da<br />
Phap. dflde tac gia nhfic d phfin tren cila bfii (BT).<br />
(11). Hieu dinh ban dieh tfl tieng Phap: Trinh (17). Pantheon Ifi ndi de mo cua nhiing nhan<br />
Ngpc Thai. vfit vi dai cua nfldc Phap. 'i noi: Dfing trflde mot<br />
(12). Nguyen ban tieng Phap: Grace fi Son ndi trang nghiem nhfl vfiy lai eo don canh sfit (BT).<br />
Excellence Albert Sarraut. (18). Ten in trong bfii bfio: Ngo-van-Tri, Ngd-<br />
(13). Viet theo nguyen ban tieng Phfip. duc-Ke.<br />
(14). Viet theo nguyen ban tieng Phfip. (19). Nhan vfit trong huyen thoai the hita cho<br />
(15). Cac ten rieng ehfla ro phien am tieng Vi$t sflc manh cua c i bfip.<br />
dflde gifl nguyen. (20). Nguyen vfin tieng Phap: Excellence. '^<br />
<br />
<br />
DAU AN VIET HOA TRONG NHO GIAO THdl TRAN<br />
(Tiep theo trang 32)<br />
<br />
<br />
(16). Vdi trfldng hdp cua D6 Tii Binh vfi Trfldng (23). Dgi Viet sd ky todn thu, sdd, tr. 277.<br />
Hfin Sieu.<br />
(24). Trung tam Hoat dong Vfin hda khoa hoc<br />
(17). Lich sd tu tudng Viet Nam, sdd, tr.161. Van Mig'u - Quoc Tii Giam, Vdn Mieu - Qudc Td<br />
Gidm vd che do hgc hdnh thi cd Viet Nam, tldd, tr.<br />
(18). Phan Dai Doan (chii bien), Mdt sd vdn di<br />
35, 40.<br />
ve Nho gido Viet Nam, Nxb. Chinh tri Quoe gia,<br />
Hfi Noi, 1998, tr. 9. (25). De nhfi't gifip ngfldi do thfl nhfi't eho<br />
Chanh Luc ph^m, ngfldi dd thfl nhi cho Tdng Lyc<br />
(19). Phan Dai Doan. Mdt sdvdn di ve Nho gido<br />
phfi'm, ngfldi do thfl ba cho Chfinh Thfi't phfi'm, deu<br />
Viit Nam, sdd, tr. 10.<br />
dflde ban chfl "Tien si cfip de". De nhi gifip cho<br />
(20). Td dien Td Nguyen, Nhfi in sfich Thfldng Tdng Thfi't ph^m, dflde ban chfl 'Tien si xufi't<br />
vu, Trung Qudc, 1997, tr. 737. than". De tam giap cho Chfinh Bat phfi'm, dflde ban<br />
chfl "Dong Tien si xufi't than". Dgi Viet sd ky todn<br />
(21). Dgi Viet sd ky todn thU, tfip 1, sdd, tr. 280.<br />
thu, tfip II, sdd, tr. 459.<br />
(22). Trung tam Hoat dong Van hda khoa hoc<br />
(26), (27), (29), (30). Dgi Viet sd ky todn thU,<br />
Vfin Mig'u - Quo'c Tii Giam, Vdn Mii'u - Qudc Td<br />
tap II, sdd, tr. 486, 491-492, 491, 156.<br />
Gidm vd chi'do hgc hdnh thi cd Viet Nam, De tfii<br />
nghien cflu khoa hoe (ehfla xufi't ban), Hfi Noi, (28). Ngo Dflc Thp (chu bien), Vdn Mieu - Qudc<br />
1994, tr. 3. Td Gidm vd 82 bia Tii'n si, Hfi Npi, 2002, tr. 84.<br />