Dạy tạo lập văn bản dựa trên tiến trình - những bài học kinh nghiệm cho dạy tạo lập văn bản ở Việt Nam

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP HỒ CHÍ MINH<br /> <br /> HO CHI MINH CITY UNIVERSITY OF EDUCATION<br /> <br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC<br /> <br /> JOURNAL OF SCIENCE<br /> <br /> KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN<br /> SOCIAL SCIENCES AND HUMANITIES<br /> ISSN:<br /> 1859-3100 Tập 14, Số 4b (2017): 116-126<br /> Vol. 14, No. 4b (2017): 116-126<br /> Email: tapchikhoahoc@hcmue.edu.vn; Website: http://tckh.hcmue.edu.vn<br /> <br /> DẠY TẠO LẬP VĂN BẢN DỰA TRÊN TIẾN TRÌNHNHỮNG BÀI HỌC KINH NGHIỆM<br /> CHO DẠY TẠO LẬP VĂN BẢN Ở VIỆT NAM<br /> Nguyễn Thị Hồng Nam*, Trần Nguyên Hương Thảo<br /> Trường Đại học Cần Thơ<br /> Ngày Tòa soạn nhận được bài: 28-01-2017; ngày phản biện đánh giá: 15-02-2017; ngày chấp nhận đăng: 15-4-2017<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Ở nhiều nước, việc tạo lập văn bản (VB) được tiếp cận theo quan điểm viết là một tiến trình<br /> (writing as a process) trong khi Việt Nam vẫn xem viết là tạo ra một sản phẩm (writing as a<br /> product). Vì thế dẫn đến hai cách dạy tạo lập VB khác nhau: dạy viết dựa trên tiến trình (process<br /> based approaches) và dạy viết dựa trên sản phẩm (product based approaches). Trong bài viết này,<br /> chúng tôi trình bày những vấn đề sau (1) đặc điểm của tiến trình tạo lập VB; (2) phương pháp dạy<br /> tạo lập VB dựa trên tiến trình; (3) những bài học kinh nghiệm cho việc dạy tạo lập VB ở Việt Nam.<br /> Từ khóa: dạy viết dựa trên sản phẩm, dạy viết dựa trên tiến trình, tạo lập văn bản.<br /> ABSTRACT<br /> Process-based Teaching of Text Composition:<br /> Empirical Lessons for Teaching Text Composition in Vietnam<br /> In many countries, text composition is approached under the viewpoint that writing is a<br /> process while in Vietnam writing is still considered as a product. This leads to two ways of text<br /> composition: process-based and product-based teaching of writing. The paper examines the<br /> following issues: (1) Characteristics of the process of text composition; (2) Methodology of<br /> process-based teaching of text composition; (3) Empirical lessons for teaching text composition in<br /> Vietnam.<br /> Keywords: text composition, process-based teaching of writing, product-based teaching of writing.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Đặt vấn đề<br /> Trong ba phân môn Đọc hiểu, Tiếng<br /> Việt và Làm văn trong trường phổ thông<br /> hiện nay, dạy Làm văn hay dạy tạo lập VB<br /> được coi là một nhiệm vụ mang tính thử<br /> thách nhất đối với giáo viên (GV). Vì để có<br /> thể dạy học sinh (HS) tạo lập VB, GV cần<br /> phải có kiến thức, kĩ năng về nhiều lĩnh<br /> vực. Đó là kiến thức về thể loại VB được<br /> *<br /> <br /> Email: nhnam@ctu.edu.vn<br /> <br /> 116<br /> <br /> tạo lập, đặc điểm của tiến trình tạo lập VB,<br /> kĩ năng tạo lập VB, các phương pháp (PP)<br /> dạy HS cách tạo lập VB… Tuy nhiên, ở<br /> Việt Nam, cho đến nay, ngoài một số công<br /> trình viết về thể loại VB, các vấn đề còn lại<br /> hầu như bị bỏ ngỏ, GV cũng không được<br /> đào tạo kĩ về những vấn đề trên. Kết quả là<br /> HS hầu như không có kĩ năng tạo lập VB,<br /> vì không có kĩ năng nên các em phải sao<br /> <br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC - Trường ĐHSP TPHCM<br /> <br /> chép văn mẫu. Trong khi ở các nước, việc<br /> dạy VB được thực hiện dựa trên tiến trình<br /> tạo lập VB kết hợp với một số PP như quan<br /> sát, phân tích mẫu và dạy dựa trên đặc<br /> điểm thể loại thì ở VN cách dạy vẫn chủ<br /> yếu là dựa trên sản phẩm.<br /> 2.<br /> Đặc điểm của tiến trình tạo lập VB<br /> Nhiều nhà nghiên cứu đã xem tạo lập<br /> VB là một tiến trình tư duy phức tạp,<br /> không theo một đường thẳng, gồm nhiều<br /> giai đoạn. Theo Murray (1972), đó là các<br /> giai đoạn:<br /> - Trước khi viết: người viết thực<br /> hiện các hoạt động như nhận biết về<br /> đề tài và chủ đề VB, người đọc, chọn<br /> lựa hình thức phù hợp cho VB. Giai<br /> đoạn này có thể bao gồm các hoạt<br /> động như tìm kiếm thông tin, phác<br /> thảo đề cương, xác định tên VB và<br /> hướng viết.<br /> - Viết: là hành động tạo lập bản<br /> nháp thứ nhất.<br /> - Sau khi viết: người viết xem lại<br /> chủ đề, hình thức và người đọc.<br /> Trong giai đoạn này, người viết phải<br /> suy nghĩ lại, tái thiết kế và viết lại.<br /> <br /> Tập 14, Số 4b (2017): 116-126<br /> <br /> (dẫn theo Villanueva (Eds), 2003,<br /> tr.4)<br /> Mô hình tạo lập VB của Hayes và<br /> Flower (1981) giúp chúng ta hiểu rõ hơn về<br /> các giai đoạn tạo lập VB. Đó là:<br /> - Truy xuất hoặc kích hoạt kiến thức<br /> nền trong bộ nhớ dài hạn của người viết<br /> (writer’s long-term memory), gồm các loại<br /> kiến thức về chủ đề VB sẽ được viết, kiến<br /> thức về người đọc tương lai, về cách lập kế<br /> hoạch cho loại VB cần tạo lập và các<br /> nguồn tài liệu tham khảo.<br /> - Lập kế hoạch (planning): bao gồm<br /> nảy sinh ý tưởng (generating), tổ chức các<br /> ý tưởng (organizing), hình dung mục đích<br /> của VB cần được tạo lập để đáp ứng yêu<br /> cầu về thể loại và yêu cầu của người đọc<br /> (goal setting).<br /> - Chuyển dịch ý tưởng thành VB<br /> (translating).<br /> - Chỉnh sửa (revising): bao gồm các<br /> hoạt động chỉnh sửa và biên tập VB.<br /> Hoạt động giám sát (monitor) được<br /> thực hiện trong suốt tiến trình trên để đảm<br /> bảo bài viết đạt chất lượng (Hình 1)<br /> (tr.370).<br /> <br /> Task Environment<br /> WRITING ASSIGNMENT<br /> <br /> Text<br /> Produced<br /> So far<br /> <br /> Topic<br /> Audience<br /> <br /> Planning<br /> Generating<br /> <br /> - Knowledge of<br /> topic<br /> - Knowledge of<br /> audience<br /> - Stored writing<br /> plans<br /> - Knowledge of<br /> source based on<br /> literature search<br /> <br /> Organizing<br /> Goal<br /> setting<br /> <br /> Translating<br /> <br /> Writer’s long<br /> term memory<br /> <br /> Revising/ reviewing<br /> <br /> Reading<br /> <br /> Editing<br /> <br /> Monitor<br /> Hình 1. Mô hình tạo lập VB của Hayes và Flower (1981)<br /> <br /> 117<br /> <br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC - Trường ĐHSP TPHCM<br /> <br /> Mặc dù tên gọi và cách giải thích các<br /> hoạt động trong từng giai đoạn của các tác<br /> giả trên có những điểm khác nhau nhưng<br /> đều thống nhất về quan điểm viết là một<br /> tiến trình tư duy. Điều cần lưu ý là các hoạt<br /> động trong giai đoạn này không hoàn toàn<br /> được thực hiện theo trình tự thời gian mà là<br /> sự đan xen của các hoạt động: viết, xem<br /> lại, chỉnh sửa, viết... Nói cách khác là trong<br /> quá trình tạo lập VB, người viết thường<br /> xuyên trở đi trở lại các giai đoạn để xem<br /> lại, chỉnh sửa, kiểm soát các hoạt động<br /> viết. Hoạt động tạo lập VB được xem là<br /> tiến trình khám phá các ý tưởng và phát<br /> triển cấu trúc của VB.<br /> Murray (1972) giải thích về các hoạt<br /> động tư duy xảy ra trong tiến trình viết như<br /> sau: “Đó là tiến trình khám phá thông qua<br /> ngôn ngữ, khám phá cái ta biết và cảm<br /> nhận của ta về cái ta biết. Đó cũng là tiến<br /> trình sử dụng ngôn ngữ để học về thế giới<br /> xung quanh, để đánh giá và giao tiếp cái ta<br /> học về thế giới” (tr.4).<br /> Nghiên cứu của Weijen, Huub van<br /> den Bergh, Rijlaarsdam, & Sanders (2008)<br /> đã đưa ra ba kết quả đáng chú ý:<br /> - Mỗi hoạt động nhận thức có vai<br /> trò khác nhau trong suốt tiến trình<br /> viết.<br /> - Tác động của mỗi hoạt động nhận<br /> thức đối với hiệu quả VB khác nhau<br /> ở mỗi người viết khác nhau.<br /> - Mỗi hoạt động nhận thức có<br /> những ảnh hưởng khác nhau đối với<br /> từng người viết trong các nhiệm vụ<br /> (task) viết khác nhau mà người viết<br /> được giao.<br /> <br /> 118<br /> <br /> Nguyễn Thị Hồng Nam và tgk<br /> <br /> - Sự thay đổi VB phụ thuộc vào<br /> mỗi người viết hơn là đề tài bài viết<br /> được giao. (tr.218)<br /> Hyland (2003) cho rằng cách tiếp cận<br /> tiến trình tác động mạnh mẽ đến sự hiểu<br /> biết về bản chất của hoạt động tạo lập VB<br /> và cách dạy tạo lập VB.<br /> Dựa trên đặc điểm của tiến trình tạo<br /> lập VB, các nhà giáo dục đã đề xuất PP dạy<br /> tạo lập VB dựa trên tiến trình.<br /> 3.<br /> Dạy tạo lập VB dựa trên tiến trình<br /> (Process-based learning)<br /> 3.1. Khái niệm PP dạy tạo lập VB dựa<br /> trên tiến trình<br /> Nunan (1991) cho rằng PP dạy viết<br /> dựa trên tiến trình tập trung vào từng bước<br /> tạo lập từng đoạn VB và tiến trình này cho<br /> phép những sai sót và không có VB nào<br /> hoàn hảo, nhưng người viết sẽ tiến tới sự<br /> hoàn hảo bằng cách viết, suy ngẫm về cái<br /> đã viết, thảo luận và viết lại nhiều lần các<br /> bản nháp của VB.<br /> Theo Stanley (1993) PP dạy viết trên<br /> tiến trình xem viết là một hành động sáng<br /> tạo, đòi hỏi phải có thời gian và những<br /> phản hồi tích cực (của GV và bạn học) để<br /> tạo ra bài viết tốt hơn.<br /> Murray (1972) giải thích như sau về<br /> cách dạy viết dựa trên tiến trình:<br /> “Thay vì dạy tạo ra sản phẩm cuối<br /> cùng, chúng ta nên dạy cho HS hiểu<br /> tạo lập VB là một tiến trình không có<br /> điểm dừng. Chúng ta làm việc với<br /> từng từ ngữ. Chúng ta chia sẻ với<br /> người học sự hứng khởi của việc lựa<br /> chọn từ này thay vì từ khác, của việc<br /> tìm kiếm những từ ngữ thực sự thể<br /> <br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC - Trường ĐHSP TPHCM<br /> <br /> hiện được suy nghĩ, cảm xúc của<br /> chúng ta” (tr.4).<br /> Các định nghĩa về PP dạy viết dựa<br /> trên tiến trình đều nhấn mạnh việc tổ chức<br /> hoạt động dạy viết dựa trên các bước của<br /> quá trình tạo lập VB và các hoạt động tư<br /> duy xảy ra trong tiến trình đó, vai trò của<br /> sự tương tác giữa GV và HS-người viết,<br /> giữa những HS-người viết trong lớp học<br /> đối với hoạt động tạo lập VB.<br /> 3.2. Đặc điểm của cách dạy tạo lập VB<br /> dựa trên tiến trình<br /> Cách dạy viết dựa trên tiến trình<br /> được xem là khác hẳn với cách dạy viết<br /> truyền thống là dạy hướng đến sản phẩm<br /> (product-oriented method of teaching<br /> writing).<br /> Dạy viết dựa trên tiến trình chú trọng<br /> vào từng cá nhân người học – người viết để<br /> phát triển quan điểm, cách nhìn của họ về<br /> chủ đề bài viết về cách viết qua từng giai<br /> đoạn tạo lập VB. Cách dạy này thể hiện<br /> quan điểm “kiến thức là một tiến trình,<br /> không phải là một sản phẩm” (Bruner,<br /> 1966, tr.72). Thay vì chỉ tập trung vào<br /> chính tả, ngữ pháp, GV cần hướng dẫn và<br /> tạo cơ hội cho HS tập trung vào chính quá<br /> trình tạo lập VB, bao gồm việc lập kế<br /> hoạch, viết nháp, biên tập và chỉnh sửa sản<br /> phẩm của họ (Hillocks, 1987; Murray,<br /> 1982). Việc chỉnh ngữ pháp và chính tả chỉ<br /> xảy ra trong giai đoạn chỉnh sửa còn chỉnh<br /> sửa nội dung được thực hiện trong suốt tiến<br /> trình VB được tạo lập.<br /> Vì “viết là một tiến trình” nên GV<br /> không áp đặt quan điểm của mình, không<br /> lập dàn ý mẫu cho HS copy mà tổ chức cho<br /> <br /> Tập 14, Số 4b (2017): 116-126<br /> <br /> HS học cách viết trong suốt tiến trình tạo<br /> lập VB với sự trợ giúp của GV, sự tương<br /> tác với các bạn học. Các hoạt động dạy học<br /> được tổ chức “xung quanh những trải<br /> nghiệm cá nhân của người học và những ý<br /> kiến và viết được xem là một hành động<br /> sáng tạo của sự tự khám phá. Điều này<br /> giúp làm nảy sinh sự tự ý thức về hoạt<br /> động viết ở vai trò xã hội và năng lực văn<br /> chương cũng như giúp suy nghĩ thông suốt<br /> và tự thể hiện một cách hiệu quả” (Hyland,<br /> 2003, tr.9).<br /> Vì viết là một tiến trình tư duy phức<br /> tạp, là hành động khám phá ý tưởng của<br /> chính bản thân người viết nên GV phải<br /> kích thích ý tưởng của HS qua các giai<br /> đoạn trước, trong và sau khi viết, tổ chức<br /> cho HS lập kế hoạch, viết nháp, chỉnh sửa<br /> để HS có cơ hội khám phá tiến trình viết<br /> của chính họ. Trong tiến trình này, người<br /> viết được đóng vai người đọc, đọc lại sản<br /> phẩm của mình để hiểu cách người đọc tiếp<br /> nhận VB của mình, từ đó chỉnh sửa VB.<br /> Qua đó, người học được phát triển các<br /> năng lực tư duy như phân tích, đánh giá, tái<br /> đánh giá, khái quát, suy ngẫm, tự điều<br /> chỉnh, đồng thời học cách nắm bắt, định<br /> hình và diễn đạt ý tưởng. Thực nghiệm của<br /> Nguyễn Thị Hồng Nam (2011) đã chứng<br /> minh việc GV tổ chức cho HS tự chỉnh sửa<br /> và chỉnh sửa VB của người khác đã có tác<br /> động tốt đối với sự thay đổi về nội dung và<br /> hình thức VB ở những mức độ khác nhau<br /> đồng thời cũng chứng minh là khả năng “tự<br /> phát hiện lỗi sai của chính mình để khắc<br /> phục, nảy ra những ý mới hợp lí hơn, cắt<br /> bỏ những ý chưa hay” của người viết tăng<br /> <br /> 119<br /> <br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC - Trường ĐHSP TPHCM<br /> <br /> lên (tr.14).<br /> Vai trò của người GV trong dạy học<br /> viết dựa trên tiến trình là “trợ giúp, tư vấn,<br /> người đọc, người lắng nghe, là người tạo ra<br /> môi trường để HS cảm thấy thoải mái, tự<br /> tin tìm ra giọng điệu của chính mình để<br /> chia sẻ sản phẩm của họ” (Hyland, 2003,<br /> tr.8). GV cần tạo cho HS cơ hội chọn lựa<br /> chủ đề VB, tự thực hiện hoạt động viết,<br /> xem xét, khám phá sự phát triển của những<br /> ý tưởng của chính họ và bạn học, viết<br /> nháp, thử nghiệm các hình thức VB khác<br /> nhau mà họ cho là hình thức đó sẽ giúp họ<br /> giao tiếp tốt hơn. Qua đó, họ học cách tạo<br /> lập VB. Điều này hoàn toàn khác với cách<br /> dạy tập trung vào việc phân tích những bài<br /> mẫu có sẵn và copy các bài mẫu.<br /> Để làm được điều này, GV phải tạo<br /> ra môi trường học tập thoải mái, không tạo<br /> áp lực cho HS, khuyến khích, trợ giúp họ<br /> trong suốt tiến trình viết. Sản phẩm của HS<br /> <br /> Nguyễn Thị Hồng Nam và tgk<br /> <br /> cần được thảo luận xem họ có thể làm gì để<br /> bài viết tốt hơn. GV cần làm cho HS hiểu<br /> là hoạt động viết là hoạt động tiếp diễn, sự<br /> thay đổi, phát triển ý tưởng tiếp tục xảy ra<br /> cho đến khi sản phẩm cuối cùng. Đồng<br /> thời, GV cần phải kiên nhẫn, cho HS đủ<br /> thời gian để nảy sinh ý tưởng, thu thập<br /> thông tin, đọc lại và chỉnh sửa.<br /> Nhiệm vụ của HS không chỉ là tạo<br /> lập VB mà còn là phản hồi, tự đánh giá,<br /> đánh giá bài viết của bạn, chỉnh sửa nhiều<br /> lần để tạo ra VB tốt hơn.<br /> Trong khi đó, dạy viết dựa trên sản<br /> phẩm là cách GV cung cấp lí thuyết về<br /> cách viết cho HS, cung cấp bài mẫu, sau đó<br /> giao đề tài cho HS, HS copy bài mẫu<br /> (Nunan, 2001).<br /> Các nhà nghiên cứu đã chỉ ra sự khác<br /> nhau giữa PP dạy viết dựa trên tiến trình<br /> với dạy viết hướng đến sản phẩm như sau<br /> (Bảng 1):<br /> <br /> Bảng 1. So sánh dạy tạo lập VB dựa trên tiến trình và dựa trên sản phẩm<br /> Dạy dựa trên tiến trình<br /> Viết cho người đọc<br /> Viết để học tiến trình/cách viết<br /> Tập trung vào từng bước tạo lập VB:<br /> - GV hướng dẫn HS làm từng bước.<br /> - GV trợ giúp HS trong suốt tiến trình viết.<br /> <br /> Mục đích: phát triển năng lực lập kế hoạch, suy<br /> ngẫm, thảo luận, viết lại để có những bản nháp tiếp<br /> theo tốt hơn, qua đó, học cách tạo lập VB.<br /> <br /> 120<br /> <br /> Dạy hướng đến sản phẩm<br /> Viết cho bản thân người viết<br /> Viết để trình bày sản phẩm<br /> Tập trung vào sản phẩm cuối cùng là bài<br /> viết:<br /> - GV cung cấp bài mẫu<br /> - HS bắt chước, sao chép, biến đổi<br /> mẫu mà GV cung cấp.<br /> Nhằm tạo ra một VB hoàn chỉnh.<br /> <br />