Di sản bảo tồn chiếu chèo truyền thống huyên Yên Khánh

Chia sẻ: Nguyen Lan | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:44

Thêm vào BST

Báo xấu

117
lượt xem 18
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo sách 'di sản bảo tồn chiếu chèo truyền thống huyên yên khánh', khoa học xã hội, lịch sử văn hoá phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Di sản bảo tồn chiếu chèo truyền thống huyên Yên Khánh

B p VAN HOA THONG TIN CHL/ONG TRINH BAO TON CAC Dl SAN VAN HOA PHI VAT THE • NAM 2005 Dl SAN BAO TON MM f# CHIEU CHEO TRUYEN THONG HUYEN YEN KHANH il 2^ 2 I z ^ X X H ^ s o VAN HOA THONG TIN NINH BINH Thifc hien- 2005
CHI DAO T Hl/C HIEN Biii Xuan Cii: Giam doc Sa Van hoa Thong tin Ninh Binh NHUNG NGI/CII T Hl/C HIEN -Nguyen Ditc Long Pho Giam doc So Van hoa Thong tin Ninh Binh -Nguyen Quang Hdi -Nguyen Trong Vinh
CHf£U CHSO mUV£N IHONQ HUYEN V£N kCHANH I. VUNG DAT NINH BINH VA NGHE THUAT CHEO TRUYEN THONG. Tinh Ninh Binh thuoc phia Nam dong bang BSc Bo. Phia bac: giap tinh Ha Nam, phia dong bSc giap tinh Nam Dinh, phia dong nam: giap bien Dong, phia tay va tay nam giap cac tinh Hoa Binh va Thanh Hoa. Dien tich tu nhien: tren 1.380 k m'. Dan so: 905.000 ngudi (tinh den het nam 2004) Tir diem cue BSc (thuoc xom Lac Hong, xa Xich Tho, huyen Nho Quan) den diem cue Nam (thuoc viing cua song Can, bai bien Con Thoi, huyen Kim Son), dai 65 km. Tir diem cue Tay (thuoc nui Dien d Rirng Qudc gia Cue Phuong, huyen Nho Quan) den diem cue Dong (thuoc thon Phiing Thien, xa Khanh Thien, huyen Yen Khanh) dai 58 km. Dia hinh tinh Ninh Binh rat da dang: cd ddng bang, nhieu ddi mii, cd nhitng viing ban son dia, viing chiem trung, vung ven bien. Tinh Ninh Binh tuy khdng rdng Idn ve dien tich tu nhien so vdi nhieu tinh trong ca nudc, song ve dia hinh tinh Ninh Binh hau nhu la mdt "dia ban thu nhd" cua ca khu vuc Bac Bd. Ve dan toe: tren 90% dan so cu trii tren dia ban Ninh Binh la ngudi Kinh. Dan toe Mudng hien co khoang 20 nghin ngudi (cu trii tap trung va rai rac tren dia ban huyen mien mii huyen Nho Quan). O Ninh Binh con co dong bao thuoc mot sd dan toe khac cu trii, nhu ngudi Tay, Thai, Hoa, Niing, Dao, N gai... nhung vdi sd luong it. Vua Minh Mang trong mot chuyen tuSn du ra Bac vao nam Tan Ty (1821) da cho rang: "Ddt Ninh Binh Id htai, Id co hong cua Bac Ky". Dae biet tren dia ban tinh Ninh Binh vao cudi the ky X, dau the ky XI co Kinh dd Hoa Lu cua nudc Dai Co Viet, mot qudc gia phong kien tap quyen do nha Dinh lap dung. Tdn tai trai qua hon bdn thap ky, vdi trieu dai nha Dinh, • Trar]q 1 K-HAOT/
CHi£U CH£0 muy£N IHONC; HUy£N V£N ICHANH trieu dai nha Tien Le va 5 nam dau cua trieu dai Ly Thai To. Trudc khi nha Ly ddi dd tir Hoa Lu ra Thang Long, Kinh dd Hoa Lu la trung tam chinh tri, kinh te va van hoa cua ca nudc Dai Viet. Cho den ngay nay, biet bao dau tfch ve van hoa vat the va van hoa phi vat the cua dan toe Viet Nam d the ky X, nhiing di san van hoa gan vdi Kinh dd Hoa Lu cua nudc Dai Co Viet vSn cdn la bi an, chua duoc kham pha, nghien cim, bao tdn va phat huy. Dd chang han nhu cac di san van hoa ve kien triic xay dung kinh thanh, cung dien, nha cua, vat lieu xay dung, nghe gdm su, phuc trang cua vua quan va thudng dan, nghe thuat ca miia nhac, van hoa am thuc dan gian, nhiing phong tuc tap quan trong It hdi tet va ddi thudng v.v... Rieng ve nghe thuat ca miia nhac thi Kinh dd Hoa Lu duong thdi han la trung tam cua ca nudc quy tu duoc nhung tinh hoa cua dan tdc (ma trieu dai nao cung the). Cho den nay, cdng vdi cac dia phuong tinh d khu vuc ddng bang Bac Bd thi Ninh Binh duoc xem la mot trong nhung "cai ndi" cua nghe thuat cheo- loai hinh ca miia nhac truyen thdng dae sac va tieu bieu, pho bien nha't cua dia ban Bac Bd. Loai hinh nghe thuat cheo duoc cac nghe nhan, cac nha nghien Clin cho rang da hinh thanh, luu tdn va phat trien da qua nhieu the ky. Nghe thuat cheo duoc hinh thanh tir bao gid va phat trien qua cac the ky cho den nay nhu the nao thi chua va rat khd cd duoc su tudng trinh, ly giai thoa dang duoc, vi day la mot di san van hoa phi vat the cd ngudn gdc da qua xa. Dae biet la sir bd sung, luu truyen cac lan dieu cheo, cac tich cheo co each nay hang tram nam, dudng nhu khdng the ly giai, phan tich ma ca mdt kho tang di san nghe thuat am nhac dan gian truyen thdng ham chua ca mot be day lich dai khd xac dinh. Dia ban tinh Ninh Binh, mot viing non nudc phia cue nam ddng bang Bac Bd thi day khdng chi la mot viing dat cua nghe thuat cheo ndi chung. Vdi Cd dd Hoa Lu - Kinh dd ciia nudc Dai Cd Viet tir cudi the ky X thi vung dat Ninh Binh cdn la noi timg quy tu, luu tdn nghe thuat cheo truyen thdng cua dan tdc Viet d Bac Bd, dau thdi gian a'y cdn d dang thijfc manh nha, phdi thai. KHAOTA • Trang 2
CHt£U CH£0 1ZUV£N IHONQ W/£N Y£K I^HANH Theo mdt sd nha su hoc thi the ky X la the ky diln ra nhirng dau an quan trong nha't cua qua trinh chuyen hoa mot bd phan Idn dan cu tir Mudng Viet thanh Viet Mudng- ma d kinh dd Hoa Lu la tieu bieu nhat. Nhirng nha nghien ciiru lao luyen ve nghe thuat cheo d Viet Nam nhu giao su Ha Van Cau, Giao su- Nghe sy nhan dan Tran Bang da timg tam huyet va ra't day cdng khao sat thuc te, tim hieu, nghien ciiu, vdi sir phan tich cac gia thuyet ve ngudn gdc ciia nghe thuat cheo, va hau nhu deu thdng nhat luan diem: Nghe thuat cheo duoc bat dau hinh thanh tir the ky X. Giao su Ha Van Cau viet: "Vao budi dau thdi Dinh, nhan dan ta da cd vdn hat, miia nhung cdn le te tirng ngudi, timg dia phuong, da cd nhiJng ngdn (y ndi ve am nhac- N.Q.H) nhung phan ddng cdn rdi rac, chua cd he thdng. Khi mdt sd Idn trai trang gia nhap quan ddi thap dao (10 dao quan, theo bien che quan ddi thdi Dinh- N.Q.H) thi ho mang theo vdn miia hat cua ho vao. Xa nha, xa que huong, ho yeu cau duoc giai tri, lai cd ddi tuong tap trung, ho cd dip dau vdn, dau tai vdi nhau de xay dung nen nganh nghe thuat tdng hop ca miia va trd nhai dan gian. Trudc tinh hinh dd, giai cap thdng tri da tuyen ca nu d iln vien vao quan ddi de gdp phan xay dung nghe thuat nay...". (*) Dae biet, theo "Dai Viet sir ky toan thu", vao thdi nha Dinh cd Pham Thi Tran la ngudi cd cdng truyen day miia hat cho quan sT va duoc nha vua phong chiic LTU ba. Dan gian dia phuong (xa Trudng Yen, huyen Hoa Lu, tinh Ninh Binh) cdn truyen lai rang: Khoang nam Thai Binh (?) quan cai tri dem tien ba vao cung. Ba duoc vua Dinh phong chiic LTu ba (Nhu danh hieu nghe sy thdi nay?- N.Q.H), chuyen day miia hat cho quan ddi ba'y gid. Tuong truyen: Ba Huyen Nil Pham Thi Tran phong tu mi le, gidi ve ca hat, miia va lam trd trong dam hy phudng, ndi tieng. Cd tho truyen lai (trong khu vuc Trudng Yen, Hoa Lu) ve ba Pham Thi Tran rang: (*): Ddn theo tdc gid An Viet Dam trong bai "Nghe thuat cheo tren que huang Dinh Bo LTnh "- Tap chi Vdn hod Ninh Binh, sdXudn Dinh Sicu-1997, trang 32. • '\rano^ 3 KHAOTA
CHI£U CH£0 1KUV£N IHONQ HUV£N V£N k^HANH "Hai tay dim len nhu mua qud bdn ddo Cdt tieng hat nhu moi mdy, giuc gio Keu van 1dm roi le qudn sinh Thet mdng Idm bo via ke dc ". Theo saeh Da cd luc (mot saeh cd ndi ve phep danh trdng cac thdi xua) thi each danh trdng cua quan sT thdi Dinh la theo phep "Cd am hoai thanh" (la md phdng tieng va Idi ndi xua bang tieng trdng- N.Q.H), ma theo dd, cac am thanh theo van bang duoc the hien bang each gd vao mat trdng, va nhirng am thanh theo van trac thi duoc the hien bang each gd vao tang trdng. Theo saeh nay thi thdi Dinh, quan sT cd bai trdng de bieu hien ndi dung loi nhu sau: "Nam binh sdt Bac tudng, diet Bac tudng. Nam thien sinh vuong. Nam thien sinh vuang, thdnh. Thdnh Dinh Vuong sinh de... " Day cung chinh la Idi hieu trieu ciia trieu Dinh vdi than dan thien ha ma khang dinh ddc lap, chii quyen va y chi quyet tam chdng lai su xam luoc va ach thdng tri cua ngudi phuong Bac. Theo cu An Viet Dam (hien da hon 70 tudi, nguyen la Phd giam ddc Sd Van hoa Thdng tin Ha Nam Ninh, la mot tac gia kich ban cheo rat ndi tieng d Ninh Binh va tren ca nudc), neu phien am ndi dung Idi bai trdng nhu tren theo Idi "tinh tinh tinh chat" dan gia cua trdng cheo truyen thdng thi se la: "Tinh tinh, chdt chdt chdt, hue chdl chdt. Tinh tinh tinh tinh, tinh tinh tinh tinh, chdt. Chdt tinh tinh tinh chdt... " Neu luoc bd nhiing "hoa la" thi day chinh la doan luu khdng tam cua am nhac cheo ngay nay. Day la mdi lien he - bang chiing giira mot net nghe thuat am nhac qua nhip trdng tir thdi Dinh vdi am nhac cheo truyen thdng qua ngdt mudi the ky. KflAOTA • Trang 4
CHf£U CH£0 1KUV£N IHONQ HUV£N V£N klHANH Ciing theo saeh Da cd luc, nam Minh Dao thii hai (trieu Ly-1043) ghi lai cac loai vai dien, nhung trd nao ciing cd nam loai vai la: he, lao, mu, nam. nir. Day la cac vai van dang cd d trong cac vai cheo truyen thdng. Theo cac nghe nhan cheo d Ninh Binh cho biet: cac vi td su cua nghe thuat cheo duoc cac ddi sau thd ciing la: Pham Thi Tran, Dao Van Sd, Dang Hdng Lan, Sai At, Tir Dao Hanh, Chinh Van Can, Dao Nuong... Trong sd nay thi Uu ba Pham Thi Tran tir thdi Dinh la vi td su xa xua nhat. Nam 1993, nhan dan viing thi xa Ninh Binh da ciing cac nghe nhan, nghe sy cheo tinh nha trang trong lam ll rude bai vi LTu ba tir den vua Dinh (xa Trudng Yen) ve thd tai den thd Mau (canh Trung tam Van hoa tinh va tru sd Doan Nghe thuat cheo Ninh Binh hien nay) de thuan tien cho cac nghe nhan, nghe sy va nhan dan xa gan den day chiem bai. "O Ninh Binh chua suu tam duoc cac tai lieu, dau tich ve nghe thuat cheo d cac thdi ky: Tien Le, Ly, Tran, Hau Le. Nhung den thdi Nguyin thi bang chirng cho thay nghe thuat cheo phat trien rat manh" (*). Nhieu lang, ddng ho d viing dat Ninh Binh thdi Nguyen cd ganh hat (cheo) thudng di bieu diln trong cac dip ll tet, hdi he, trong cac cuoc hieu hy ciia quan lai, nha giau cd d nhieu noi. Duong thdi, mot trong nhirng ganh hat ndi tieng la ganh hat cua nghe nhan An Van Muoc (cdn goi la "Cd Muoc") va con trai la Ky Thieng d lang Phiic Son (nay thudc xa Ninh Tien, thi xa Ninh Binh). Ganh hat nay timg bieu diln d rat nhieu noi trong va ngoai tinh, dae biet da timg vao kinh dd Hue bieu diln trong hoang cung... Tir sau Cach mang Thang tam, trong nhiing nam khang chien chdng thuc dan Phap cac "phudng cheo", "hdi cheo", "chieu cheo" duoc hinh thanh vdi sd luong phong phii va phd bien d hau het cac virng que (ciia ngudi Kinh) tren dia ban tinh Ninh Binh. Trong nhirng nam 50 cua the ky trudc, mot sd nghe nhan cheo ndi tieng duoc mdi tham du cac dot giao luu trao ddi ve nghe thuat cheo truyen thdng d Trung uong, nang cao chuyen mdn nghiep vu nghe (*}Theo tdc gid An Viet Dam- sdeh dd ddn, trang 32. K-HAOTA • Trang 5
CHi£U CH£0 JflUV£N IHONQ HUV£N V£N I^HANH nghiep de trd ve dia phuong phd bien, truyen day nhiing Idi hat, Id'i d iln. Sau hoa binh lap lai d mien Bac (1954) va trong sudt nhirng nam thang chdng My, d Ninh Binh phong trao bieu diln va thudng thiic van nghe cheo phat trien kha rdng. Thdi ky nay, cac phudng cheo, hdi cheo lang chuyen dan thanh cac ddi cheo cua hgp tac xa ndng nghiep (ma ban dau hop tac xa cd quy md lang, ve sau cd quy md lien thdn lang). Hdu nhu khdng cd may lang xa d tinh Ninh Binh lai khdng cd ddi van nghe, ma goi la ddi van nghe tiic dd la ddi cheo (ddi vdi ngudi Kinh)... Nhiing ddi cheo hinh thanh va ndi tieng thdi chdng My ciia cac dia phuong tinh Ninh Binh la: Nam Dan (xa Thuong Kiem, huyen Kim Son); ddi Khanh Thinh (huyen Yen Md); ddi cheo Thuy Lgi (huyen Gia Viln); cac ddi cheo: Yen Phong, Tam Duong, Yen Thd, Yen Mac, Yen Ddng (Huyen Yen Md); Khanh Cdng, Khanh Tien, Khanh Thien, Khanh Trung, Khanh Hdng, Khanh Lgi (huyen Yen Khanh); Gia Trung, Gia Minh, Gia Lap, Gia Phong, Gia Thinh, Lien Son (huyen Gia Viln); Lang Phong, Xich Thd, Gia Thuy, thi tran Nho Quan (huyen Nho Quan)v.v... Hdi bay gid, cac ddi cheo lang, xa dugc quy tu bdi hau het cac hat nhan van nghe dia phuong, bao gdm nhiing "con nha ndi" ciing nhiing ngudi cd khudu ca hat, diln xudng, dan, trdng, sdi ndi hang hai tap luyen. Ve ddi sdng cac diln vien, nhac cdng dugc hgp tac xa tri tra, hd trg bang cdng diem tua nhu vdi xa vien lao ddng san xuat. Cac khoan chi phi mua sam nhac cu, trang phuc, phuong tien bieu diln do hgp tac xa trich quy (nhu bang thdc, Ign, dc, bd...) de dau tu trang bi. Ngay cac budi tap diln ciia cac ddi van nghe cheo ciing dugc nhieu ngudi dan tdi xem. Hang nam, cii vao dip tet nguyen dan, dip dai hdi xa vien, dip lang xa cd "sir kien" vui thi dudng nhu khdng the thieu dem van nghe cheo do chinh cac nghe sy que nha bi^u d iln. Phuong tien cdn thd so: son phan nhieu khi dugc tu tao bang nhirng nguyen lieu san cd trong ddi thudng; anh sang bang lira cui, den bao, sau nay cd den mang-sdng. Noi bieu diln la san KHAOTA • • Trang 6
CHt£U CH£0 1^UV£N JHONQ HUYEN YEN kCHANH dinh lang, la "san ddi" (san tap ket liia, khoai cua ddi san xuat) hoac la san kho hgp tac xa... O nhirng lang que cd md hdi, cii mdi dip hdi lang (thudng la vao dip mua xuan), cac ddi cheo hay trong viing thudng dugc mdi (rude) ve diln trich doan vd cheo cd hoac hoat canh cheo, vd cheo ngan cd de tai phan anh duong dai, bieu diln d san dinh, de vira "thir thach", vira la vui xuan. Phong trao hoc hat cua cac "nghe sy" thdn que d Ninh Binh trong cac thap ky 50, 60 the ky XX kha rdng rai vdi nhu cdu Idn ve saeh va tai lieu hudng dan. Ty Van hoa Ninh Binh da bien soan va phat hanh 03 cudn saeh day hat cheo (cd cudn gidi thieu tren mdt tram lan dieu cheo), phat hanh tdi 30 nghin cudn trong mdt thdi gian ngan. Cd ddi cheo quy md lang nhu ddi Nam Dan (huyen Kim Son)) vdi nhieu vd diln hay, nhieu diln vien gidi nghe timg di bieu diln nhieu noi trong va ngoai tinh, rS't duge ham md, cam tinh. Cd nhirng ddi cheo nhu: Ninh Phong (thi xa Ninh Binh), Lang Phong (Nho Quan), Lien Sc^n (Gia Viln)... timg nhieu nam la dien hinh va lam ndng cdt phong trao van nghe (cheo) cua huyen, thudng xuyen tham gia cac hdi diln van nghe quan chiing cua huyen, tinh, Trung uong, gianh nhieu giai thudng cho tiet muc, diln vien. Ve nghe thuat cheo chuyen nghiep tinh Ninh Binh; Nam 1958, Doan Cheo Sdng Van dugc thanh lap, dugc vi nhu mdt sir ket tu tinh hoa cua nghe thuat cheo Ninh Binh, mdt "tham hoa" nlc rd tren "manh dat cheo Ninh Binh". Cac diln vien, nhac cdng dugc tuyen lira tir nhiing ddi cheo ndi tieng trong ca tinh. Cac vd diln thdi ky dau cua Doan Cheo Sdng Van nhu: "Virdn Cam", "Hirong lua tinh que", "Chi Tham anh Hong", "Tam Cam", "La cd nam xua", "Ngudi dng khac mau"... Vd diln dau tien ma Doan tham gia Hdi diln nghe thuat san khau chuyen nghiep toan qudc (mien Bac) nam 1962 la vd "Nang tien niii Thuy" gianh Huy ehuong Bac. KHAOTA • Trang 7
CHtEU CHEO TRUYEN JHONQ HUYEN YEN ICHANH Vay la cac vd diln thdi gian dau cua Doan Cheo Sdng Van- dai dien cho nghe thuat cheo chuyen nghiep ciia tinh Ninh Binh hau het la nhirng vd cheo duong dai (khdng phai la cheo cd) nhung lai vii " cheo" ma dugc ddng dao khan gia, nhan dan tan thudng. Vi tat ca trong dd: - Cai "tam hdn cheo", sir say me nghe thuat cheo truyen thdng cua cac tang Idp nhan dan trong va ngoai tinh Ninh Binh. - Tai nang, tam huyet, sir lang dgng ma nen "hdn cheo" cua cac tac gia, dao diln, diln vien, nhac cdng Doan Cheo Sdng Van (cac tac gia cua cac vd diln cheo neu tren hau het la: ngudi Ninh Binh). Vdi con mat nhin hien nay (... 2005) thi dd qua la do: thien thdi, dia lgi, nhan hoa. Trong nhirng nam 60 va nhiing nam dau thap ky 70 cua the ky XX, Doan Cheo Sdng Van lien tiep dan dung thanh cdng cac vd: "NhCrng ngirdi chien thang", "Chuyen doi ngan", "Tam voc dai hong", "Sgi to vang", "Luu Binh Duong Ll", "Suy Van", "Hoa Trudng Son", "Cd Hira Ddng Giao", "Huong budi", "Cd Son", "Thai hau Dirong Van N ga" (vd dugc phat tren Dai Truyen hinh Viet Nam)... Nhieu ngudi trong gidi cheo ndi rang dd la thdi hoang kim ciia Doan Cheo Sdng Van. Trong cai "be cheo" cua Ninh Binh, Doan da hdi tu dugc mdt ddi ngii diln vien sung sire tai nang va dugc dao tao, bdi dudng kha cdng phu. Dd la nhiing ngudi hat hay, dan gidi, lai chiu dung dugc nhiing khd khan, thieu thdn trong thdi ky chdng My vdi tinh than hang hai, vd tu. KHAOTA • TraY^q^ &
CHiEU CHEO JRiUYEN JHONQ HUYEN YEN fCHANH II. NHtJNG BIEN DONG, MAI MOT CUA CHIEU CHEO TRUYEN THONG. Tir nhirng nam cudi thap ky 70 the ky XX, nghe thuat cheo d Ninh Binh bi mai mdt dan ciing vdi nhiing bien ddng chuyen ddi cua ddi sdng nhan dan. Nhin chung, tir khi hgp tac xa ndng nghiep d mien Bac "md rdng quy md" tir hgp xa cap thdn thanh lien thdn, nang sua't ndng nghiep giam dan (do nhieu nguyen nhan: co che quan ly, tam ly cua ngudi ndng dan...). Ve ddi sdng: sau khi giai phdng mien Nam, thdng nhat Td qudc. Lien Xd, Trung Qudc... cat giam vien trg, dae biet la luong thuc (trong khi ta chua the nao tu tiic dugc) nen ddi sdng nhan dan ra't khd khan, thieu ddi. Ddi sdng vat chat qua thieu thdn va cd be tac, nen ddi sdng tinh than ciing gap nhieu khd khan. Nhu cdu thudng thirc nghe thuat cheo ndi rieng va nghe thuat ndi chung tuy khdng khac trudc, song dieu kien bieu diln va thudng thiic nghe thuat (cheo) 0 cac viing thdn que hdu nhu khdng cdn. Ba con ndng dan (chiem han 80% dan sd) chi cd the dugc nghe hat cheo tren loa truyen thanh ciia Dai Tieng ndi Viet Nam vao nhirng budi trua va nhirng budi tdi thii bay. Vay la, nghe thuat cheo trong thdi ky ay vdi nhan dan "tuy gdn ma xa", do sir giao luu gian tiep, vi "nghe ma chang thay". Chieu cheo san dinh, nhirng man cheo tren san khau van nghe thdn lang, hgp tac xa liii ddn vao dT vang. Ve khdng gian cua nghe thuat cheo truyen thdng: trong nhirng cudi thap ky 70, ddu thap ky 80 cua the ky XX, phdn nhieu cac dinh, den thd d cac lang que mien Bdc bi dd bd (sau ca mdt thdi ky dudng nhu bi bd quen). Cac ngdi dinh lang, den thd bi bd mac ndng mua, mdi trudng huy hoai ddn, rdi trd nen "vd hdn", "vd cam" trong nhirng liic ma khdp noi dang tien len hgp tac xa cap cao de "lam an Idn". Quan niem ciia khdng it ngudi cd trach nhiem vdi dan, vdi nudc khi ay la: Dinh lang, den thd... la hien than ciia che do cu, lac hau, me tin, phong kien v.v... chi la sir can trd, hoac chi it la "het vai trd", "khdng cdn thiet", "de lam gi"... Do vay ma ngay nay, bieu tugng cua cac lang que KflAOTA > Tranq 9
CHtEU CHEO JRUYEN JHONQ HUYEN YEN y^HANH Viet Nam: cay da, ben nudc, san dinh cdn rat hiem (cd giai doan, hien trang nay dugc bien hd la: do chien tranh ac liet tan pha)!? Vay la: cdng ddng lang, thdn, noi hinh thanh va luu tdn nghe thuat cheo truyen thdng bi suy yeu, nen nhirng chieu cheo bi mai mdt va vdng bdng sudt may thap ky. Nhieu nghe nhan cheo d Ninh Binh da timg thdt len bang mot cau trong Truyen Kieu rdng: 'Trdm ndm do mot trdn cudi nhu khong". Nhieu cu cdn ndi: diln cheo u? khac nao ''Day thdng dm ddnh vdt". San dinh da bao ddi timg la noi diln ra viec lang hang nam, noi hdi 11, noi quan tren kinh ly qua day chang cdn thi chieu cheo lang lam sao khdng vdng bdng. Day la thuc trang dau sdt khdng rieng d dia ban tinh Ninh Binh. Ve thi hieu nghe thuat; Trong nhirng nam cudi thap ky 70 trd di, nghe thuat cheo truyen thdng tren nhirng san khau cheo lang, xa (cd sd) dugc coi la vdng bdng, tan lui ddn. Vi: ddi, va khdng cdn thiet, vi lac hau, vi: "chdng ai cdn hoi dau ma hat hay nghe nhiing bai, dieu i a". Cd nhirng ngudi hoan thanh nghia vu, tir phia Bdc trd ve (khoang nhirng nam 80 ) ke rdng: dan tdc thieu sd nghe cheo bao la "hay thi cd hay nhung ma 1dm hi qua!? Lai cd nhirng vi tri gia tam sir: khdng hieu vi sao tdi chang thich cheo, vi "cheo" vira lac hau lai chdng ra lam sao. (Dd la vao nhirng nam cudi thap ky 70, nhirng nam ddu thap ky 80 cua the ky XX). Thdi ky nay, bieu diln san khau tren dia ban nhieu tinh d mien Bdc cd "ban ve" thi ed cai luang va ca nhac. Ve cai luong: Day la loai hinh truyen thdng Nam Bd luu hanh ra Bdc Bd sau giai phdng mien Nam, thdng nhat dat nudc. Hang thap ky, cac khan gia mien Bdc xem dd la "mdn an la, miii mdn". Cai luong mdi la mdt thdi thugng bay gid. Vdi nhirng cau "trd" ma nay kha quen thudc rdi thi khi dd dugc coi la tuyet dieu. Cac nghe sy cheo tir bao nam cua que huong xir sd "nhan hdng, mft mat" danh nhudng chd cho nhiing "xoai tugng, sdu rieng". Nhirng bang cassette ghi gigng cua Thanh Tuan va Thanh Kim Hue la mdt cua khdng ft KHAOTA ——— • Trang 10
CHtEU CHEO JRUYEN JHONQ HUYEN YEN fCHANH ngudi mien Bdc, dae biet la nhirng ngudi cd dieu kien "qudn loe, tdc dai". Theo do, cai luong mdi la hay vi cai luong mui mdn. Cdn cheo la lac hau, chi loan i a. Cung that la nghich canh, vi trudc dd, khi chien tranh chdng My chua ket thuc, cd ngudi da ndi (theo giai thoai) rdng (dai de) d mien Bdc ti vi... chay day dudng!? Khdng hieu vi sao ma sau giai phdng, thdng nhat dat nudc, tdc dai, qudn loe, xe dap (rdm) va cai luong tran ngap cac tinh Bdc Bd nhu vay. Au dd cung la sir giao thoa. Nhieu diln vien cheo, kich ndi d mien Bdc hat cai luong kha mui mdn, nhung d mien Nam thi cheo vdn la mdt "cai gi dd" xa Idc xa lo. Ve nhiing ddng nhac khac, dugc the ma luu truyen ra mien Bdc thdi ay la "nhac vang" va "nhac xanh". Dai de la: "Neu mai anh chet em cd hudn khdng...?" do Che Linh the hien, rdi: "Hat bui nao hoa kiep than tdi. De ngay mai tdi trd thanh cat bui" do Khanh Ly the hien.v.v... va v.v... gia dinh thdn que nao d mien Bdc khi ay chua cd ndi mdt Radio cassette thi dugc xem nhu lac hau 1dm rdi. Nhd rang: nhiing nam 80, trudc va sau Me-hi-cd 86, ca Van phdng Sd Van hoa Thdng tin Ha Nam Ninh (cii) vdn chua cd ndi mdt chiee ti vi den trdng ra hdn (Ngudi khao ta ehuong trinh nay). La thay: Cheo mien Bdc khdng du nhap vao mien Nam dugc, ma cai luong mien Nam lai du nhap ra mien Bdc dugc, khi ay? Mot sd nha nghien ciiu ndi: cheo la md phdng ddi sdng xua; cdn cai luong la ca nggi hoac than van ve timg canh ngd. (Day qua la mdt de tai Idn). Thuc te la: tir nhirng nam 1980 den 1990 (tuong ddi) tren san khau d cac huyen, thi xa mien Bdc vdng bdng cheo, ma chi thinh hanh cai luong va "ca nhac". Cai luong va "ca nhac" sdng dugc la vi: ban dugc ve. Vay la: Sir Idng xudng va mai mdt cua nghe thuat cheo truyen thdng tir khi dd chua phai do: phuong tien nghe nhin phat trien nhu hien nay. KHAOTA • Trang 11
CHtEU CHEO JZUYEN JHONQ HUYEN YEN hCHANH Ve cheo chuyen nghiep: Do sil chi phdi nao dd ma da timg diln ra mot khuynh hudng lech lac vdi sir "cai tien cheo" trong nhiing nam 80 ciia the ky XX. Dae tning, ban sde ciia nghe thuat cheo khi dd trd nen rat "thii yeu". Sir "cai tien cheo" thdi ky nay, den nay da dugc kiem nghiem, chdng qua la sir "kich hoa cheo" ma nhieu khi kha thd bao. Sir "kich hoa" dd cung la mdt nguyen nhan ddn den sir mai mdt ban sde cua nghe thuat cheo. Trong thdi ky dd, cd nhiing chuyen cdn kha la Idm, Idn Idn giira kich ndi vdi cheo, giua "Tay" vdi "Ta", khdng the cdn dau chat dan gian truyen thdng, tinh udc le cua nghe thuat cheo nua. Ddi vdi "cheo chuyen nghiep", cd nghe sy cho rdng sir "cai bien cheo" sai, lech hudng ciing la do mdt thdi "bd tri can bd sai", ma nhirng nghe nhan cheo thi danh phai "ngdi chd" de mang vdn quy ay xudng sudi vang. Hdu nhu cac "vd cheo mdi" khdng the riit ra dugc nhiing mieng, vai diln, trich doan hay nhu ddi vdi cac vd cheo cd. Ly luan ve cheo ciing td ra be tdc. Mot hien trang kha phd bien tren san khau thdi ky nay la: ben canh nhiing nhac cu dan tdc (dan nguyet, nhi, sao, trdng...) cd ca dan trdng ja va ghi ta dien tir. Va nhirng diln vien cheo xinh dep hat nhac nhe kha hay. Cai "vdn cheo" d hg ddn lu md di ma chdng hay biet. Ldp tre xd vao hoc nhac cu mdi, hge hat nhac hien dai nen ddi ngii diln vien cheo chuyen nghiep va khdng chuyen nghiep thieu hut nghiem trgng. Ddng thdi, nhirng kich ban cheo hiem va neu cd thi ciing rat ft "cheo", vi cac tac gia viet kich ban san khdu vi de kiem sdng nen phai "lai tao" kich ndi vdi cheo. Tham chf cd nhiing diln vien cheo chuyen sang hat cai luong. Khi quay lai hat cheo thi trd nen xa xdi, lac long trong budng loi, nha chii", ngam rung, luyen lay, tham chi lech ca nhip phach... Tir sau nay dat nudc thdng nhat (1976) cho den nam 1990, 1991, nghe thuat cheo cd nhirng sir phan hoa khd ludng. Cd nhirng vd cheo dat tdi dinh cao vdi sir sang tao tren co sd ke thira va phat huy tinh hoa nghe thuat cheo truyen thdng. Cd nhiing vd cheo ma thuc chat la "kich ndi ddi lot cheo", vdi phuong cham hiing hdn la "cai bien cheo", dii su cai bien ay cho den nay (2005) chdng mang lai tfch sir gi dang ke. Cd Doan cheo (Ha Nam Ninh) dung vd cheo KHAOTA • Trang 12
CHtEU CHEO JRUYEN JHONQ HUYEN YEN hCHANH "Chuyen la thanh Nu Kha" vdi cdt chuyen xua, tir luc dia khac. xa Idc. tren tinh than cai bien cheo, "cheo hoa" ca the gidi sau chien tranh de kien qudc, vdi "tinh cam qudc te, be ban nam chau". Nhiing cd Tam, Thi Mau. Thi Kfnh, Thay xa, Kim Nham, Cu Siit trong cheo cd hay cd Dao, cd Man, cd Loan thdi chdng Phap, chdng My khi ay bi budc phai tam nhudng chd tren san khau cho nhiing chang Simon, nang Sita, rdi ca diic vua Ai Cap.... Mdt sd nghe nhan cheo da ndi: thdi ay cd sir lai eang trong cheo ciing la duong nhien. Mdt chiee xe dap ciing dugc che tao tir khdp noi tren the gidi ma vdn chat lugng: Khung Nam Ha, pe dan Lien Xd, vanh nhdm Van Trang, nan hoa Tiep, sam ldp gia cdng, mac xe Peugeut... Duong thdi, tinh Ha Nam Ninh (bao gdm ba tinh: Nam Dinh, Ninh Binh, Ha Nam ngay nay) cd mdt doan cheo, ca nudc cd 15 doan vdi hon 500 nghe sy diln vien. Ddi sdng thieu thdn, chat vat, thanh sde giam siit theo che do bao cap. Cheo chuyen nghiep vdng bdng ngdi sao. Nhieu ngdi sao cheo da lan di vi hoan canh sdng, do phai kiem sdng bdng nghe khac. O Ninh Binh khi ay, cac diln vien nhieu trien vgng nhu Lam Binh (nay la nghe sy uu tii, Phd trudng Doan Nghe thuat Ninh Binh) di ban hoa qua, ban dep, mdt sd nir diln vien cheo ban biin, ban rau, mdt sd nam diln vien di vao cac den, mieu, phu lam cung van, chan nudi Ign, sira chira xe dap, dd dien... tuy theo sd trudng. Ke ve cac diln vien cheo chuyen nghiep va cheo khdng chuyen dugc tap luyen hat cac lan dieu cheo truyen thdng nen khi hat gap liing tiing, khdng nhuyin, khdng hay, lai bi chi phdi bdi mdt Idi hat "cdng minh" ciia "cheo mdi" nen loi hat "bach thanh" thudn cheo rat khd thuc hien dugc. Cac nghe nhan cheo cho sir cai bien cheo, vdi cau ca than: "Co dudng md chdng chiu di. Lgi dem do rdc cdn chi Id dudng". Nhieu kich ban kich ndi khi "chuyen the" thanh vd diln cheo khdng den noi den chdn da va mai mai khdng the thanh cheo dugc. Ldi nay khdng thudc ve tac gia. Nhiing nam cudi thap ky 70 cho den cudi thap ky 80 cua the ky XX, khan gia cua san khau cheo thua vdng. Su thua vdng thd a nay dugc giai thfch la: cheo da lac hau, chdng may ai thfch. Nhirng bac lao ndng d thdn que vdn KHAOTA • '\r-anq 13
CHtEU CHEO JKUYEN JHONQ HUYEN YEN fCHANH nha cheo nhu nhd lai ca mdt thdi nien thieu, nhd va thuong hinh bdng, mau thjt que nha. Ldp tre khi nghe ndi cd ldp diln vien cheo thi ndi: cho qua! Cd nhirng ngudi d do tudi trung nien thi lanh limg, ly tri: "cheo lac hau, het thdi". Cac ddi van nghe- ma thuc chat la ddi cheo- d mien Bdc ndi chung va d dat Ninh Binh ndi rieng mai mdt, cdn lai khdng dang ke. Ngudn bd sung cho cac doan cheo chuyen nghiep (cap tinh) bi can kiet. Cac "con nha ndi" cua nghe thuat cheo mai me buon trai vdi ddi sdng thudng nhat. Ciing vdi thuc trang ve thi hieu nghe thuat nhu tren, phuong tien nghe nhin ciing quyet dinh phdn dang ke ddi vdi sd phan cua nghe thuat cheo truyen thdng. Ke tir nhirng nam 1990 trd di, ti vi, radidcassette den thdi phd bien. Dai da sd nhan dan cd the d nha minh ma nghe nhac dan ca, nhac mdi hay xem cac vd cheo tren san khau truyen hinh. Vay la, san khau cheo chuyen nghiep ciing dudng nhu khdng cdn dat sdng. Viec khdi phuc cac chieu cheo truyen thdng, chan hung nghe thuat cheo la rat khd khan, vat va. Song, nhirng nghe nhan cheo ndi rdng: khi nao cdn ndng thdn mien Bdc thi cheo khdng the mat. KHAOTA • TrantTf 14
CHtEU CHEO JRUYEN JHONQ HUYEN YEN tCHANH HI. KHOI PHUC, BAO TON CHIEU CHEO TRUYEN THONG 6 HUYEN YEN KHANH- TINH NINH BINH. 1-MAY NET VE DAT VA NGLfOl HUYEN YEN KHANH. Huyen Yen Khanh la viing ddt thudc phfa ddng tinh Ninh Binh, thudc hira ngan sdng Day. Dien tfch tu nhien: 138 km". Dan sd: 140 nghin ngudi. Phfa bdc va phfa ddng giap cac huyen Y Yen va Nghia Hung, tinh Nam Dinh (ranh gidi la sdng Day). Phfa nam giap huyen Kim Son. Phia tay giap huyen Yen Md (ranh gidi la sdng Vac). Phfa tay bdc giap thi xa Ninh Binh. Hien nay, huyen Yen Khanh gdm 19 xa va mdt thi tran. Thud xa xua, phan Idn viing dat huyen Yen Khanh ngay nay con la bien ca. Den nam Hdng Diic thii 2 (1471), khi dat bdi da rdng, vua Le Thanh Tdng cho ddp de tir cira bien Dai Nha (thudc xa Khanh Cudng ngay nay) den cira Tieu Nha (thudc xa Yen Lam, huyen Yen Md ngay nay) de ngan nudc bien, khai khan viing dat rdng Idn nay. Tir the ky X, tuy bien cdn la hoang sau d dia ban nay nhung tren cac doi dat bdi chdn ngang bd bien theo hudng Ddng- Tay da cd dan cu sinh sdng. Sau khi quai de Hdng Diic, lang xdm hinh thanh ddn, dgc theo cac con kenh nhan tao, nhan dan dao ao vugt thd lam nha d. Cac thdn lang thudng each nhau 1 den 2 cay sd, qudn tu phd bien d nhung noi sdng ngdi giao nhau, gdn noi cdu cdng de tien cho di lai va canh tac. Cac lang ven de Hdng Dire dugc hinh thanh sdm hon. Viing gdn sdng Day do dat bdi mudn nen lang xdm lap mudn hon. Cac lang xa qua cac thdi cii theo chan sdng tien ve phfa bien. KHAOTA • Trang 15
CHtEU CHEO JZUYEN JHONQ HUYEN YEN ICHANH Ddi Le Canh Hung (1740- 1788), Hdng Linh Hdu Nguyin Nghilm theo lenh vua ddp de Hdng LTnh (ggi la dudng quan) qua dia phan cac xa: Khanh Nhac, Khanh Thuy, Khanh Hdng ngay nay, md mang them nhieu viing dat. Nam Minh Menh thii 10 (1829) thanh lap huyen Kim Son thi dia gidi phfa nam huyen Yen Khanh mdi dimg lai. Nhu vay, qua may the ky trudc kia, day la viing dat md do phu sa bien bdi. Dia ban huyen Yen Khanh ngay nay vdn la viing dat "giao thoa" van hoa cua nhieu dia phuong, each day da may the ky. Do vay, noi day da hdi tu dugc nhiing di san, tinh hoa van hoa - nghe thuat truyen thdng (d ddng bdng Bdc Bd). Cac noi "day chir, day ngudi" xua kia kha phd bien, phat trien khdng ngimg. Ban ddu, cac chiia chien chfnh la cac trung tam van hoa ma day la vira la noi day chir vira la noi chan truyen dao phap. Ndi bat la chiia Ddu (Linh Nha Tu) la ngdi chiia do hoang tir Ngu Cau Vuong va Huyen Tu cdng chiia (la con vua Trdn Nhan Tdng) ve day md mang chiia canh, chan truyen thien phai True Lam, mdt thien phai mang dam ban sde Viet Nam do diic vua sang lap. O viing Yen Khanh thdi Nho hoc cd nhieu "trung tam" day hoc cd tieng. Tieu bieu la ldp hoc ciia cac thay: Bui Nhieu (Xuan Duong), Nguyin Udn (Van Thinh- Khanh Lgi), trudng Bdng Hai cua danh su Pham Huy Thuc. Trong sd 74 vi dd cir nhan ciia 6 phu, huyen thudc tinh Ninh Binh thudc trieu Nguyen (tir khoa thi dau tien, nam 1807 den khoa thi cudi cimg, nam 1919) thi huyen Yen Khanh cd 34 vi. Kim Bdng Bang Nhan Vu Duy Thanh (ngudi lang Van Bdng, dd bang nhan, ciing la dd ddu khoa thi che nam 1851) dugc vua Tu Diic chau phe: "Bang nhan che khoa thi trang nguyen. Hoang Trgng Cung ngudi lang Yen Khe, xa Khanh Lgi dugc coi la ngudi diing ddu "Trang An that h ao" (bay ngudi ndi tieng d dat Trang An)... Viing dat Yen Khanh "mau md" la noi hdi tu cua dan cay tii xii da hun diic nen nhiing tinh hoa van hoa, nghe thuat va nhirng nhan tai. Rieng ve nghe thuat cheo truyen thdng - mdt loai hinh nghe thuat san khau dae trung cua viing ddng bdng Bdc Bd - ciing dugc hdi tu va phat huy d KHAOTA • ^rar\q 16
CHtEU CHEO JKUYEN JHONQ HUYEN YEN tCHANH day qua nhieu the he. Cde nghe nhan cheo lao luyen d dia phuong cheo cho biet: nghe thuat cheo, ve ngudn gdc, cd nhirng gia thuyet khac nhau: Mot Id: " cheo" nghTa la "trao' (trao long) vi san khau cheo bao gid ciing cd he cheo ma qua dd de ngudi ddi xem nhirng sir ngd nghinh va ca nhirng thdi ddi rang budc cdn che cudi va rii bd. Hai Id: " cheo" nghia la "trieu" (do dgc chech chii trieu dinh). Bdi vi san khau cheo cd truyen cd cac nhan vat vua quan. Cd cau ca phd bien: "\'iia cheo cdn chdng ra gi. Quan cheo vai nho khde chi thdng he" .Vay la, san khau cheo truyen thdng vdn trao long ddi vdi vua quan thdi phong kien. Ba Id: " cheo" chdng qua la "cheo thuyen". Vi nghe thuat cheo thudng chi dugc phd bien va luu truyen d ddng bdng Bdc Bd (tuy cd lan toa den cac vimg trung du). Sir hinh thanh viing dat Yen Khanh cung ,1a qu"a Vinh hinh thanh va luu truyen nghe thuat cheo, vdi mdt nen van m i n n ^ ^ g r j i ^ i c p liia nudc (vec une economi agrcolc arriere). ^ J z Nhu da khao sat d phdn trudc. Yen Khanh la vimg da\ pTO sa 1 oi each ' day tdi 5 the ky, la noi hdi tu eua cu dan den tir nhieu viing qi|e h ^dtr ^d, cung > la mdt viing dat ma nghe thuat cheo tirng dugc hdi tu va bao luu. "Cheo" khdng phai la "cheo thuyen", nhung "cheo" ed nhip hai hod. Cac nghe nhan dia phuong ndi: "cheo la cheo". Cac cu cdn ndi: "cheo" la hdn dan tdc. Mat cheo la ma't dan tdc, mat hdn que huong. 2-SlJ RA DOI, ON D jNH, PHAT T RiiN CUA CAC CAU LAC BO CHEO. 2.1-Sir ra ddi cua cac cau lac bo cheo. Tir sau nhirng nam 1975, 1976, nghe thuat cheo d huyen Yen Khanh bdt ddu mai mdt, vi sir vdng bdng cua cac ddi van nghe cua cac hgp tac xa ndng nghiep. Nguyen nhan cd the dugc cho rdng, khi dd ddi sdng cua nhan dan gap qua nhieu khd khan, thieu thdn. Ben canh dd cd mdt thuc trang la: nghe thuat cai lucmg duge "tran ra" mien Bdc ndi chung, tinh Ninh Binh ndi rieng, trong KHAOTA —• Trang 17