DIÔN BIÕN mÆn däc s«ng cöu long<br />
vµ ®¸nh gi¸ chiÒu dµi x©m nhËp mÆn<br />
<br />
Pgs.Ts. Lª S©m - ViÖn Khoa häc Thuû lîi Nam Bé<br />
<br />
<br />
Tãm t¾t: MÆn lµ thuéc tÝnh vïng cöa s«ng.Trong sù t¬ng t¸c gi÷a s«ng vµ biÓn, hai<br />
dßng níc ngät vµ mÆn giao héi víi nhau. Trong thêi kú triÒu lªn, x¸o trén vµ níc mÆn<br />
rót ®i trong thêi kú triÒu xuèng t¹o thµnh sù mÆn ho¸ ®Òu ®Æn trong kh«ng gian, theo<br />
thêi gian díi t¸c ®éng cña hai yÕu tè c¬ b¶n: Lu lîng níc ngät tõ nguån xuèng vµ<br />
thuû triÒu thÓ hiÖn qua biªn ®é vµ cêng suÊt, mét yÕu tè ¶nh hëng quan träng n÷a lµ<br />
giã chíng.<br />
Bµi viÕt nªu lªn ®Æc ®iÓm x©m nhËp mÆn trªn dßng chÝnh, diÔn biÕn mÆn däc s«ng vµ<br />
®¸nh gi¸ chiÒu dµi x©m nhËp mÆn c¸c cöa s«ng Cöu Long.<br />
<br />
<br />
I. Kh¸i niÖm ®Æc ®iÓm x©m nhËp mÆn trªn dßng chÝnh s«ng Cöu long<br />
<br />
MÆn lµ thuéc tÝnh cña vïng cöa s«ng, g¾n víi hai mÆt : mÆt h¹n chÕ ®èi víi canh t¸c n«ng<br />
nghiÖp vµ mét m¨t m¹nh lµ sù h×nh thµnh mét vïng níc lî giµu cã, n¨ng suÊt sinh häc cao.<br />
Trong sù t¬ng t¸c gi÷a s«ng vµ biÓn hai dßng níc ngät vµ mÆn giao héi víi nhau, trong thêi kú<br />
dßng triÒu lªn, x¸o trén vµ níc mÆn rót ®i trong thêi kú triÒu xuèng t¹o thµnh sù mÆn ho¸ ®Òu<br />
®Æn trong kh«ng gian, theo thêi gian, díi t¸c ®éng cña hai yÕu tè c¬ b¶n: lu lîng níc ngät<br />
tõ nguån xuèng vµ lu lîng dßng triÒu, thÓ hiÖn qua biªn ®é vµ cêng suÊt triÒu, mét yÕu tè ¶nh<br />
hëng quan träng cÇn nãi n÷a lµ giã chíng.<br />
<br />
Nh thÕ trong vïng cöa s«ng ®é mÆn thay ®æi tõ Smin = 0 (níc s«ng) ®Õn Smax (®é mÆn níc<br />
biÓn).<br />
<br />
Cã thÓ dïng bËc thang mÆn tæng qu¸t sau ®©y:<br />
<br />
Níc rÊt mÆn : S 30%0<br />
<br />
Níc mÆn: S = 18 -30%0<br />
<br />
Níc lî : S = 4 - 18%0<br />
<br />
Níc h¬i lî : S = 0,4 - 4%0<br />
<br />
Níc ngät : S 0,4%0<br />
<br />
Trong thêi kú nguån yÕu ( mïa c¹n ) nøc mÆn bÞ triÒu ®Èy m¹nh vµo trong s«ng. §êng ®¼ng<br />
mÆn 0,4 - 1%0 vµo s©u trªn s«ng TiÒn 95-100 Km (®Õn VÜnh Long) vµ trªn 90 Km (®Õn CÇn Th¬)<br />
trªn s«ng HËu.<br />
<br />
<br />
1<br />
ChiÒu dµi truyÒn mÆn (Ls) cã thÓ íc tÝnh:<br />
<br />
Ls = Lmax + Lk + Ld<br />
<br />
Trong ®ã: Lmax ; ChiÒu dµi chuyÓn ®éng cña dÞch thÓ lín nhÊt trong pha triÒu lªn (12-18 km)<br />
(truyÒn trùc tiÕp).<br />
<br />
Lk: TruyÒn mÆn do khuyÕch t¸n thêng kh«ng ®¸ng kÓ, trong ®iÒu kiÖn thuû triÒu.<br />
<br />
Ld: ChiÒu dµi tÝch mÆn trong thêi kú triÒu cêng, lµ ®¹i lîng ®¸ng chó ý.<br />
<br />
Nh÷ng biÕn ®æi cña thîng lu ¶nh hëng chñ yÕu th«ng qua ®¹i lîng (Ld).<br />
<br />
ChiÒu dµi khu níc lî xª dÞch lªn xuèng theo mïa. Vïng trao ®æi mÆn ngät trong hai mïa<br />
réng kho¶ng 100 Km. §ã lµ mét vïng thiªn nhiªn réng víi nh÷ng ®iÒu ®Æc thï ®¸ng chó ý .<br />
Níc mÆn truyÒn vµo cöa s«ng, kªnh r¹ch g©y nhiÔm mÆn ®Êt ®ai.<br />
<br />
Trong ®ã:<br />
<br />
Vïng ¶nh hëng mÆn cao nhÊt ( t¬ng øng S= 1%0 trong s«ng) réng tíi 2,127 triÖu Ha tù<br />
nhiªn, nÕu tÝnh ®Õn S =4%0 th× diÖn tÝch vïng nhiÔm mÆn kho¶ng 1,7 triÖu Ha . 780.000 Ha ë<br />
vïng cöa s«ng TiÒn, s«ng HËu cã liªn quan thuû lùc víi s«ng chÝnh. Vïng b¸n ®¶o Cµ Mau cã<br />
1.250.000 Ha hiÖn kh«ng cã liªn quan víi nguån vµ 100.000 Ha vïng ven biÓn T©y cã liªn quan<br />
víi nguån th«ng qua kªnh r¹ch.<br />
<br />
Theo thêi gian chÕ ®é mÆn sÏ cã nh÷ng thay ®æi. ChÕ ®é mÆn vïng ven biÓn T©y, cöa s«ng<br />
Vµm Cá, vïng b¸n ®¶o Cµ Mau sÏ tèt lªn do viÖc khai th¸c. Trong lóc ë vïng cöu s«ng chÝnh<br />
viÖc lÊy níc tíi cã thÓ kÐo theo xu thÕ lµm gia t¨ng sù x©m nhËp mÆn..<br />
<br />
Sù x©m nhËp mÆn còng chÞu giíi h¹n cña mét “ngìng vËt lý” nhÊt ®Þnh t¹o nªn bëi t¬ng<br />
quan gi÷a c¸c dßng ngîc chiÒu vµ ®Æc ®iÓm thñy lùc lßng dÉn. Giíi h¹n cña viÖc lÊy níc trªn<br />
dßng chÝnh vµ x©m nhËp mÆn vïng cöa s«ng trë thµnh vÊn ®Ò ®îc lu ý nhÊt trong nghiªn cøu<br />
chÊt lîng níc.<br />
<br />
VÒ c¬ chÕ truyÒn mÆn ®©y lµ vïng ®Æc biÖt quan träng nã bao gåm : C¸c dßng chÝnh s«ng<br />
MeK«ng, vµ c¸c vïng ®Êt lÊy níc trùc tiÕp tõ ®o¹n cuèi cña dßng chÝnh gåm c¸c tØnh: TiÒn<br />
Giang, BÕn Tre, Trµ Vinh, Sãc Tr¨ng.<br />
<br />
Sù dao ®éng chËm theo mïa, t¨ng dÇn tõ th¸ng II ®Õn cuèi th¸ng IV, ®Çu th¸ng V ®îc ®¸nh<br />
gi¸ b»ng ®é mÆn trung b×nh dµi ngµy (15 ngµy, 1 th¸ng), nã phô thuéc chñ yÕu vµo lu lîng<br />
níc ngät b×nh qu©n 15 ngµy, b×nh qu©n 1 th¸ng, sau khi ®îc dïng cho ®ång b»ng cßn l¹i th¸o<br />
ra cöa s«ng. VÒ mÆt thñy ®éng lùc, nã biÓu thÞ sù c©n b»ng gi÷a 2 thÕ ngîc chiÒu, mét bªn lµ<br />
søc níc ngät ®Èy mÆn röa tr«i ra cöa s«ng víi mét bªn lµ søc khuyÕch t¸n cña níc mÆn tõ n¬i<br />
cã nång ®é cao tíi n¬i cã nång ®é thÊp, t¹o thµnh mét ®êng quan hÖ ®é mÆn däc s«ng S (L) cã<br />
d¹ng hµm sè mò, t¾t dÇn vµo phÝa trong.<br />
<br />
Sù dao ®éng lªn xuèng ngµy hai lÇn lµ do sù ®Èy tr«i lªn xuèng cña ®êng S(L) æn ®Þnh theo<br />
sãng lu läng triÒu vµo vµ ra. Hµng ngµy hai ®Ønh mÆn xuÊt hiÖn vµo lóc cuèi cña pha dßng<br />
<br />
<br />
<br />
2<br />
triÒu ch¶y vµo vµ hai ch©n mÆn xuÊt hiÖn vµo lóc cuèi cña pha dßng triÒu ch¶y ra. Do d¹ng triÒu<br />
vµ biªn ®é triÒu liªn tôc thay ®æi tõ ngµy nµy qua ngµy kh¸c, nªn lu lîng sãng ra vµ vµo còng<br />
cã cùc trÞ ©m (Q -) vµ d¬ng (Q + ) thay ®æi nhiÒu gi÷a ngµy nµy sang ngµy kh¸c, lµm cho ®Ønh<br />
vµ ch©n mÆn diÔn biÕn rÊt phøc t¹p.<br />
<br />
Sù dao ®éng cña Smax, Stb mçi ngµy trong chu kú nöa th¸ng lµ do t¸c ®éng cña sãng triÒu chu<br />
kú nöa th¸ng céng thªm ¶nh hëng cña giã vµ nhiÔu ®éng vÒ thêi tiÕt vïng ven biÓn lµm cho nã<br />
kÐm tÝnh ®iÒu hßa mµ h¬i bÊt thêng. B×nh thêng lµ sù thay ®æi tõ triÒu cêng sang triÒu kÐm<br />
vµ sù lªn xuèng cña mùc níc trung b×nh, biªn ®é cã thÓ tíi 30 -40 cm. NÕu céng thªm gÝo<br />
m¹nh liªn tôc th× mùc níc trung b×nh ë cöa s«ng cã thÓ t¨ng lªn 40 - 50 cm trong vßng 5 -6<br />
ngµy, sau ®ã l¹i gi¶m xuèng nã sinh ra hiÖn tîng tÝch níc trªn toµn hÖ thèng mçi khi níc lªn<br />
hoÆc khi triÒu kÐm trë thµnh triÒu cêng. TiÕp theo lµ sù rót níc ra trong pha níc xuèng hoÆc<br />
tõ triÒu cêng trë thµnh kÐm. Do ®ã cã sù biÕn ®æi cña lu lîng trung b×nh ngµy ch¶y ra cöa<br />
s«ng. ChÝnh sù thay ®æi cña lu lîng níc ngät ch¶y ra cöa s«ng m¾t thêng Ýt thÊy, lµ nguyªn<br />
nh©n lµm cho mÆn biÕn ®æi rÊt râ rÖt.<br />
<br />
Muèn xem xÐt tÝnh quy luËt cña sù x©m nhËp mÆn trªn dßng chÝnh vµ ®¸nh gi¸ ®Þnh lîng<br />
®Æc trng nµy cÇn xem xÐt vÊn ®Ò theo hai mÆt:<br />
<br />
-Qu¸ tr×nh diÔn biÕn ®é mÆn theo thêi gian cña mçi tr¹m.<br />
<br />
-DiÔn biÕn ®é mÆn Max ( S max) vµ ®é mÆn trung b×nh ( S bq) ngµy, S trung b×nh th¸ng däc<br />
mçi nh¸nh s«ng.<br />
<br />
II. diÔn biÕn mÆn däc s«ng vµ ®¸nh gi¸ chiÒu dµi x©m nhËp mÆn.<br />
<br />
V× cã sù diÔn biÕn theo thêi gian nãi trªn nªn khi xÐt ®êng S (L) tøc lµ xÐt chiÒu dµi x©m<br />
nhËp mÆn cÇn ph©n biÖt ®êng S (L) cña ®é mÆn b×nh qu©n th¸ng hay ®é mÆn b×nh qu©n ngµy<br />
lín nhÊt hay ®é mÆn lín nhÊt trong n¨m.<br />
<br />
II.1. §êng ph©n bè ®é mÆn b×nh qu©n th¸ng (Sbq)<br />
<br />
Víi tõng n¨m ta cã ®êng ph©n bè mÆn b×nh qu©n theo tõng th¸ng, phèi hîp c¸c n¨m cã tµi<br />
liÖu l¹i ta cã ph¹m vi biÕn ®æi cña ®é mÆn trung b×nh th¸ng trong mét sè n¨m. Nh×n chung trªn<br />
c¸c nh¸nh cña hÖ thèng s«ng ®êng ph©n bè mÆn b×nh qu©n th¸ng cã d¹ng t¬ng tù nhau. Th¸ng<br />
III ®é dèc thêng lµ lín nhÊt thÓ hiÖn Gradient mÆn lµ lín nhÊt. So víi c¸c nh¸nh, nh¸nh Bassac<br />
®é dèc ®êng ph©n sè mÆn th¸ng II cã xu thÕ nhá, do lu lîng níc ngät trong th¸ng II cßn kh¸<br />
lín. Tr¸i l¹i trªn nh¸nh Cöa TiÓu sù biÕn ®æi lu lîng trong th¸ng II lµ lín, cho nªn ®é mÆn<br />
biÕn ®æi nhanh.<br />
<br />
ChiÒu dµi x©m nhËp mÆn lín nhÊt b×nh qu©n th¸ng trªn c¸c nh¸nh s«ng hµng n¨m thêng lµ<br />
cuèi th¸ng III ®Çu th¸ng IV khi mµ lu lîng nguån nhá nhÊt trong n¨m. Mét c¸ch tæng qu¸t ®é<br />
lín cña ph¹m vi biÕn ®æi ®é mÆn b×nh qu©n th¸ng däc s«ng ®îc thÓ hiÖn ë b¶ng sau:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
3<br />
B¶ng 1: ChiÒu dµi x©m nhËp mÆn b×nh qu©n th¸ng (§¬n vÞ : Km)<br />
<br />
4 g/l 1 g/l<br />
<br />
S«ng<br />
II III IV V II III IV V<br />
<br />
Cöa TiÓu 23 32 37 32 43 51 59 58<br />
<br />
Hµm Lu«ng 23 30 34 26 46 51 57 54<br />
<br />
Cæ Chiªn 22 31 35 27 44 58 55 51<br />
<br />
Bassax 25 32 33 26 44 54 58 51<br />
<br />
<br />
Víi ®é mÆn S max, kh¶ n¨ng ¶nh hëng vµo s©u trong s«ng còng theo thø tù lµ: Th¸ng IV, III,<br />
V vµ th¸ng II; Ngîc l¹i theo thø tù ®é lín cña ph©n bè lu lîng b×nh qu©n th¸ng cµng chøng tá<br />
r»ng yÕu tè ®ãng vai trß chÝnh ®Õn chiÒu dµi x©m nhËp mÆn lµ lu lîng ngät thîng lu.<br />
<br />
T¬ng tù nh ph©n bè ®é mÆn trung b×nh, ta tiÕn hµnh x¸c ®Þnh ®êng cong ph©n bè víi ®é<br />
mÆn lín nhÊt vµ ®a ra chiÒu dµi x©m nhËp mÆn Lmax mang tÝnh trung b×nh cho c¸c n¨m 1985 -<br />
1995 nh sau:<br />
<br />
B¶ng 2: ChiÒu dµi x©m nhËp mÆn lín nhÊt th¸ng víi møc 4 g/l (§¬n vÞ : Km)<br />
<br />
II III IV V<br />
S«ng<br />
<br />
Cöa TiÓu 36 49 57 42<br />
<br />
Hµm Lu«ng 42 51 54 45<br />
<br />
Cæ Chiªn 40 50 53 46<br />
<br />
Bassax 38 44 50 43<br />
<br />
<br />
Ta nhËn thÊy chiÒu dµi x©m nhËp mÆn b×nh qu©n nh÷ng n¨m gÇn ®©y, kh«ng lín h¬n nhiÒu so<br />
víi giai ®o¹n 1985 -1995. Tuy nhiªn, nh÷ng n¨m gÇn ®©y viÖc sö dông níc ë thîng nguån vµ<br />
ë §BSCL t¨ng lªn, bëi vËy chiÒu dµi x©m nhËp mÆn cã xu thÕ gia t¨ng ®¸ng kÓ do ®ét biÕn cña<br />
lu lîng tøc thêi.<br />
<br />
Trong b¸o c¸o tæng kÕt nghiªn cøu mÆn, t¸c gi¶ NguyÔn §×nh TiÕn Ph©n ViÖn Kh¶o s¸t Qui<br />
ho¹ch Thñy lîi Nam Bé ®· tr×nh bµy mét sè quan hÖ dùa vµo tµi liÖu thùc ®o gi÷a Smax vµ Sbq<br />
cña c¸c tr¹m cöa s«ng cho tõng th¸ng theo d¹ng:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
4<br />
Smax = a. Sbq + b<br />
<br />
Trong ®ã: Smax T.®o - Smax trît 15 ngµy<br />
<br />
Sbq = Sbq T.®o - Sbq trît 15 ngµy.<br />
<br />
C¸c quan hÖ rÊt chÆt chÏ nµy cho phÐp ta cã thÓ tÝnh to¸n, dù b¸o ®é mÆn Sbq tõ Smax hoÆc<br />
ngîc l¹i.<br />
<br />
II.2. NhËn xÐt chung vÒ chiÒu dµi x©m nhËp mÆn trªn c¸c nh¸nh s«ng Cöu Long<br />
<br />
Dùa vµo tµi liÖu thùc ®o mÆn trong nh÷ng n¨m qua, x¸c ®Þnh ranh giíi x©m nhËp mÆn 1 g/l vµ<br />
4 g/l cho toµn §BSCL ta thÊy xu thÕ ¶nh hëng mÆn trªn c¸c nh¸nh s«ng Cöu Long kh«ng kh¸c<br />
nhau nhiÒu. Mét c¸ch tæng qu¸t, th«ng thêng ¶nh hëng x©m nhËp mÆn 4 g/l cao nhÊt trªn s«ng<br />
TiÒn kho¶ng trªn Mü Tho (c¸ch cöa s«ng 55 km ), s«ng Hµm Lu«ng trªn tr¹m Mü Ho¸ (c¸ch<br />
cöa s«ng 52- 54 km), trªn s«ng Cæ Chiªn qua §øc Mü (c¸ch cöa s«ng 52 - 53 km) vµ trªn s«ng<br />
HËu trªn §¹i Ng·i 4 - 5 km (c¸ch cöa s«ng kho¶ng 48 - 50 km).<br />
<br />
Ta nhËn thÊy r»ng kh¶ n¨ng x©m nhËp mÆn trªn s«ng Cöa TiÓu cã m¹nh h¬n, ®Æc biÖt lµ ®èi<br />
víi sù biÕn ®éng cña ®é mÆn Smax. §ã lµ do tû lÖ ph©n bè lu lîng so víi tû lÖ mÆt c¾t ngang<br />
nh¸nh s«ng vµ do sù d©ng níc do giã chíng ë cöa TiÓu lµ bÊt lîi h¬n so víi c¸c cöa s«ng<br />
kh¸c.<br />
<br />
Do sù kh¸c biÖt cña ®é mÆn c¸c th¸ng, c¸c n¨m kh¸c nhau nªn ta cã c¸c d¶i ®êng cong ph©n<br />
bè ®é mÆn tõng th¸ng cho mçi nh¸nh s«ng còng kh¸c nhau.<br />
ThÝ dô:<br />
- Nh¸nh Cöa TiÓu:<br />
Trong th¸ng III ngoµi cöa s«ng ®é mÆn kho¶ng 24 -27 g/l, nhng t¹i Vµm Giång (km 30)<br />
chØ lµ 9 - 10 g/l, Xu©n Hoµ (km 44) lµ 4 - 5 g/l vµ Mü Tho 2,5 -3,5 g/l.<br />
Th¸ng IV ®é mÆn ngoµi cöa s«ng lµ 22 - 25 g/l, t¹i Xu©n Hoµ lµ 6 - 9 g/l vµ Mü Tho lµ 4 -<br />
5 g/l.<br />
Sang th¸ng V ®é mÆn t¹i cöa lµ 12- 15 g/l, Xu©n Hoµ lµ 4 - 5 g/l vµ Mü Tho lµ 2- 3g/l.<br />
- Nh¸nh s«ng Cæ Chiªn:<br />
Th¸ng III ®é mÆn t¹i cöa biÕn ®æi tõ 23 - 29 g/l, tíi km 20 ®é mÆn cßn 12- 14 g/l, t¹i Trµ<br />
Vinh (km 35) ®é mÆn 10 - 12 g/l, song tíi §øc Mü (km 46) ®é mÆn chØ cßn kho¶ng 4- 5<br />
g/l.<br />
Th¸ng IV, ®Çu th¸ng V chiÒu dµi x©m nhËp mÆn lµ lín nhÊt ..<br />
- Nh¸nh Hµm Lu«ng, Bassac cho ta nh÷ng nhËn xÐt t¬ng tù.<br />
Ph¹m vi biÕn ®æi cña ®é mÆn däc c¸c nh¸nh s«ng theo thêi gian lín nhÊt lµ th¸ng III, IV råi<br />
gi¶m dÇn ë th¸ng II vµ V. Møc ®é biÕn ®æi lín nhÊt lµ ë nh¸nh s«ng Cöa TiÓu vµ nhá nhÊt lµ<br />
nh¸nh s«ng Bassac.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
5<br />
Tµi liÖu tham kh¶o<br />
[1] NguyÔn Sinh Huy: Tµi nguyªn níc §BSCL. §Ò tµi 60B - 02- 04 .1991<br />
[2] NguyÔn Nh Khuª: §Æc ®iÓm x©m nhËp mÆn §BSCL, 1994<br />
[3] Lª S©m: X©m nhËp mÆn ë §BSCL- Nhµ xuÊt b¶n n«ng nghiÖp 2003<br />
<br />
<br />
Summary<br />
Variation of saline intrusion along mekong river<br />
and assessement of saline instrusional length<br />
<br />
Ass.Prof. Dr. Le Sam - The Water Resourses Research Institute, Southern Branch<br />
<br />
Salinity is a character of the estuary water. On the interactive between the river and the sea,<br />
there is a confluence between two water courses (the fresh water and saline water). In the rising<br />
tide, disorder and salt water go down in the falling tide establishing regularly salinization in the<br />
space, by time, it is effeced two main factors: fresh water outflow from source and outflow of<br />
tideways, which perform through amblitude and intensity of. One other important effected factor<br />
is northeast wind. For readers reference, the below paper expounds characteristics of saline<br />
intrusion on the main river, sanility development along the river and assessement of saline<br />
intrusional lenght at the estuaries of the Mekong River.<br />
<br />
Ngêi ph¶n biÖn: PGS.TS. §Æng V¨n B¶ng<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
6<br />
ChiÒu dµi x©m nhËp mÆn b×nh qu©n th¸ng<br />
Km víi møc 4 g/l trªn c¸c nh¸nh s«ng<br />
40<br />
38<br />
36<br />
34<br />
32<br />
30<br />
28<br />
26<br />
24<br />
22<br />
20<br />
II III IV V Th¸ng<br />
Cöa TiÓu Hµm Lu«ng Cæ Chiªn Bassac<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
ChiÒu dµi x©m nhËp mÆn lín nhÊt th¸ng<br />
víi møc 4 g/l trªn c¸c nh¸nh s«ng<br />
Km<br />
58<br />
54<br />
50<br />
46<br />
42<br />
38<br />
34<br />
30<br />
II III IV V Th¸ng<br />
<br />
Cöa TiÓu Hµm Lu«ng Cæ Chiªn Bassac<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
7<br />