Điều trị bằng châm cứu những bệnh thường gặp của can - đởm

1<br /> <br /> Ñieàu trò beänh Thaän baèng Chaâm cöùu<br /> <br /> ÑIEÀU TRÒ BAÈNG CHAÂM CÖÙU NHÖÕNG BEÄNH THÖÔØNG GAËP CUÛA CAN - ÑÔÛM<br /> Tính chaát<br /> Ñoái töôïng<br /> Thôøi gian<br /> <br /> Phan Quan Chí Hieáu *<br /> : Lyù thuyeát<br /> : Chuyeân Khoa YHCT<br /> : 8 tieát<br /> <br /> MUÏC TIEÂU: Sau khi hoïc taäp, ngöôøi hoïc vieân PHAÛI<br /> 1. Neâu ñöôïc teân goïi 10 hoäi chöùng beänh Taïng Can vaø Phuû Ñôûm<br /> 2. Giaûi thích ñöôïc cô sôû lyù luaän cuûa caùc hoäi chöùng (töø nguyeân nhaân ñeán cô cheá sinh beänh<br /> vaø trieäu chöùng)<br /> 3. Neâu ñöôïc coâng thöùc huyeät vaø giaûi thích ñöôïc caùch caáu taïo (taùc duïng cuûa huyeät) cuûa<br /> coâng thöùc huyeät treân döïa theo caùch vaän duïng Du, Moä, Nguyeân, Laïc vaø Nguõ du huyeät<br /> cho 6 hoäi chöùng noùi treân.<br /> NOÄI DUNG<br /> I. NHAÉC LAÏI CHÖÙC NAÊNG SINH LYÙ TAÏNG CAN VAØ PHUÛ ÑÔÛM<br /> @ Theo Kinh Dòch, taïng Can öùng vôùi queû Chaán cuûa Haäu thieân baùt quaùi.<br /> „ Töôïng cuûa queû Chaán laø tieáng saám seùt, baùo hieäu söï xuaát hieän cuûa vaïn vaät, cuûa söï<br /> soáng.<br /> „ Laø baùo hieäu söï ñaùnh thöùc, khaúng ñònh muøa ñoâng ñi qua, muøa xuaân tôùi vôùi söï soáng<br /> baét ñaàu. Do ñoù taïng Can chuû veà muøa xuaân, muøa maø vaïn vaät troãi daäy, caây coû baét ñaàu<br /> xanh töôi, chuû veà Moäc, chuû veà söï sinh. Vì taïng Thaän (öùng vôùi queû Khaûm) thuoäc<br /> Thuûy, laø nguoàn goác cuûa söï soáng cho neân Thaän Thuûy haøm döôõng Can Moäc.<br /> <br /> „ Queû töôïng tröng cho saám seùt, laøm chaán ñoäng moïi vaät, moïi loaøi. Do ñoù Can chuû thònh<br /> <br /> noä.<br /> „ Moïi vaät, moïi loaøi ñeàu xuaát ra ôû Chaán. Do ñoù Can chuû söï khôûi ñoäng, chuû söï vaän<br /> ñoäng. Vì theá trong chaâu thaân, phaàn caân do Can laøm chuû.<br /> „ Saám seùt vaø gioù laø hieän töôïng töï nhieân cuûa trôøi ñaát. Ngöôøi xöa cho raèng saám seùt khôûi<br /> ñoäng roài thì gioù seõ troåi leân. Do ñoù Can chuû sinh phong. Gioù ñeán thì xua tan maây muø,<br /> baêng giaù vaø keát thuùc baèng trôøi quang, maây taïnh, laøm cho söï vaät hoaït ñoäng ñaït ñeán<br /> caùi toát ñeïp nhaát. Öùng vôùi trong cô theå con ngöôøi, Can laøm cho moïi hoaït ñoäng cuûa<br /> caùc taïng, phuû, khí, huyeát....ñaït ñeán caùi caàn ñeán, caùi toát ñeïp cuûa noù. Vì theá, ngöôøi xöa<br /> quy naïp chöùc naêng sô tieát thuoäc vaøo Can, do Can laøm chuû.<br /> @ Theo Kinh Dòch, phuû Ñôûm öùng vôùi queû Toán cuûa Haäu thieân baùt quaùi.<br /> Queû ñöôïc giaûi thích nhö sau<br /> <br /> *<br /> <br /> Boä Moân Chaâm Cöùu, Khoa YHCT, tröôøng Ñaïi Hoïc Y Döôïc, TP. Hoà Chí Minh<br /> <br /> 2<br /> <br /> Ñieàu trò beänh Thaän baèng Chaâm cöùu<br /> <br /> Töôïng cuûa queû Toán laø gioù. Gioù vaø saám seùt laø hieän töôïng töï nhieân cuøng xuaát hieän. Saám<br /> seùt töôïng cho queû Chaán (öùng vôùi taïng Can). Do ñoù, ngöôøi xöa cho laø Can Ñôûm coù quan heä<br /> nhau.<br /> „ Gioù ñeán xua tan maây muø baêng giaù, laøm cho moïi hoaït ñoäng ñeàu suoâng seû, toát ñeïp.<br /> Do ñoù, nhö ñaõ baøn ôû taïng Can (queû Chaán), Can vaø Ñôûm coøn chuû söï sô tieát.<br /> A. CHÖÙC NAÊNG SINH LYÙ TAÏNG CAN<br /> 1. Can chuû sô tieát<br /> Can coù taùc duïng thaêng phaùt (sô), thaáu tieát (tieát), chòu traùch nhieäm veà söï ñieàu ñaït khí cô<br /> cuûa beänh nhaân. Chöùc naêng sinh lyù naøy cuûa taïng Can coù aûnh höôûng roõ reät ñeán tình traïng<br /> taâm sinh lyù cuûa cô theå. Chöùc naêng sô tieát cuûa Can neáu thoâng söôùng ñieàu ñaït thì taâm traïng<br /> saûng khoaùi, ngöôøi thaáy nheï theânh. Coøn ngöôïc laïi, khi chöùc naêng naøy bò roái loaïn, ngöôøi<br /> beänh caûm thaáy böïc doïc, deã noåi giaän, deã caùu gaét.<br /> 2. Can taøng huyeát<br /> Can coù coâng naêng taøng tröõ huyeát dòch vaø ñieàu tieát huyeát löôïng. Khi hoaït ñoäng thì huyeát<br /> do Can taøng tröõ ñöôïc ñem cung öùng cho caùc toå chöùc khí quan coù nhu caàu. Khi nguû hoaëc<br /> nghæ ngôi thì huyeát dòch laïi trôû veà truù ôû Can taïng. Do ñoù khi roái loaïn chöùc naêng naøy thì seõ<br /> xuaát hieän trieäu chöùng nguû khoù, xuaát huyeát.<br /> 3. Can chuû caân, tinh ba cuûa noù theå hieän ôû moùng tay, moùng chaân<br /> Chöùc naêng naøy cuûa Can chi phoái toaøn boä vaän ñoäng cuûa cô theå, coù lieân quan ñeán vaän ñoäng<br /> cuûa cô, xöông, khôùp...Caân laïi döïa vaøo söï dinh döôõng cuûa huyeát do Can mang laïi.<br /> Chöùc naêng naøy cuûa Can khi bò roái loaïn<br /> „ Coù theå do Can huyeát khoâng ñuû, khoâng haøm döôõng ñöôïc caân thì xuaát hieän caùc trieäu<br /> chöùng ñau ôû gaân, co duoãi khoù khaên cuõng nhö co cöùng co quaép<br /> „ Ngöôïc laïi neáu Can khí thöïc thì sinh chöùng co giaät, ñoäng kinh.<br /> Moùng tay, moùng chaân laø phaàn dö cuûa caân, coù quan heä maät thieát vôùi Can khí, Can huyeát.<br /> Can huyeát sung tuùc thì moùng tay, moùng chaân nhuaän, cöùng, ñoû, ñeïp; neáu Can huyeát khoâng<br /> ñaày ñuû thôøi moùng tay, moùng chaân khoâ, meàm yeáu, deã gaûy.<br /> 4. Can khai khieáu ra maét<br /> Can beänh thöôøng aûnh höôûng ñeán maét. Can hö thì thò löïc giaûm, thong manh, quaùng gaø. Can<br /> hoûa boác leân thì ñoû maét, maét nhaäm.<br /> 5. Can chuû möu löï (Can giaû, töôùng quaân chi quan, möu löï xuaát yeân)<br /> Trong cô theå, Can taïng gioáng nhö vò töôùng lónh thoáng xuaát quaân ñoäi, phaùt huy möu trí,<br /> vaïch ra saùch löôïc. Chöùc naêng naøy cuûa Can coù lieân quan ñeán traïng thaùi tinh thaàn cuûa cô theå.<br /> Can khí ñaày ñuû thì suy nghó chính chaén, phaùn ñoaùn söï vieäc chính xaùc. Beänh cuûa Can laøm<br /> ngöôøi beänh khoù taäp trung suy nghæ, phaùn ñoaùn thieáu chính xaùc.<br /> 6. Noä khí thöông Can<br /> Traïng thaùi giaän döõ laøm haïi ñeán coâng naêng hoaït ñoäng cuûa Can. Ngöôïc laïi, Can bò beänh<br /> ngöôøi beänh hay giaän, deã caùu gaét.<br /> 7. Vuøng cô theå coù lieân quan ñeán taïng Can<br /> <br /> 3<br /> <br /> Ñieàu trò beänh Thaän baèng Chaâm cöùu<br /> <br /> Do ñöôøng kinh Can coù ñi qua nhöõng vuøng hoâng söôøn, boä phaän sinh duïc, ñænh ñaàu neân<br /> trong beänh lyù taïng Can thöôøng hay xuaát hieän nhöõng trieäu chöùng ñau vuøng hoâng söôøn, ñau<br /> ñaàu vuøng ñænh, beänh lyù ôû boä sinh duïc nhö ñau buïng kinh, beá kinh...<br /> B. CHÖÙC NAÊNG SINH LYÙ PHUÛ ÑÔÛM<br /> 1 Ñôûm giaû, trung tinh chi phuû<br /> Phuû Ñôûm taøng tröû nöôùc trong. Vì Ñôûm taøng tröû Ñôûm chaáp do Can gaïn loïc, neân Ñôûm chaáp<br /> khaù tinh khieát, coù tinh khí ôû trong, neân cuõng goïi laø tinh chaáp<br /> 2. Ñôûm giaû, trung chính chi quan, quyeát ñoaùn xuaát yeân<br /> Can chuû möu löï, Ñôûm chuû quyeát ñoaùn. Chuùc naêng Ñôûm ñaày ñuû thì tinh thaàn daùm maïnh<br /> daïn quyeát ñònh, khoâng do döï.<br /> 3. Ñôûm laø phuû kyø haèng, “taøng nhi baát taû”<br /> Ñôûm taøng tröû ñôûm chaáp vaø tieát ra ñôûm chaáp giuùp cho söï tieâu hoùa. Ñôûm khoâng tröïc tieáp<br /> töông thoâng vôùi ngoaïi giôùi cuõng khoâng tröïc tieáp truyeàn hoùa thuûy coác, coù söï khaùc nhau veà<br /> coâng naêng vôùi Vò tröôøng, vì vaäy xeáp vaøo loaïi phuû kyø haèng.<br /> II. NHÖÕNG BEÄNH CHÖÙNG TAÏNG CAN - PHUÛ ÑÔÛM<br /> A. NHOÙM BEÄNH CHÖÙNG BEÄNH TAÏNG CAN<br /> Nhöõng beänh chöùng taïng Can ñöôïc xaép xeáp vaøo 2 nhoùm beänh<br /> „ Nhoùm ñôn beänh: Can taïng goàm Can aâm vaø Can döông, Can khí vaø Can huyeát. Do<br /> nhöõng nguyeân nhaân gaây beänh khaùc nhau laøm roái loaïn maø daãn ñeán caùc hoäi chöùng<br /> „ Can aâm hö<br /> „ Can huyeát hö<br /> „ Can döông vöôïng<br /> „ Can khí uaát keát (thöôøng gaây neân beänh caûnh Can Moäc khaéc Tyø Thoå)<br /> „ Can hoûa thöôïng vieâm<br /> „ Can phong noäi ñoäng<br /> „ Haøn treä Can maïch<br /> „ Nhoùm hôïp beänh: Hôïp beänh cuûa Can vôùi nhöõng taïng khaùc. Nhöõng hoäi chöùng naøy theå<br /> hieän moái lieân heä giöõa caùc taïng vôùi nhau theo quy luaät nguõ haønh sinh khaéc vaø goàm<br /> „ Thaän Can aâm hö<br /> „ Can Vò baát hoøa<br /> „ Can Ñôûm thaáp nhieät<br /> B. NHOÙM BEÄNH CHÖÙNG PHUÛ ÑÔÛM<br /> Beänh chöùng cuûa Phuû Ñôûm do noäi nhaân hoaëc do nguyeân nhaân khaùc thöôøng thaáy do Can<br /> aâm hö. Chöùc naêng Can chuû sô tieát bò aûnh höôûng do ñoù tình chí khoâng thoaûi maùi, deã kinh sôï.<br /> Ñoàng thôøi Ñôûm cuõng bò aûnh höôûng theo, Ñôûm khí hö sinh ra chöùng nghi ngôø, deã lo laéng.<br /> Ñaây cuõng laø nhöõng trieäu chöùng thöôøng gaëp trong Ñôûm khí baát tuùc hay Ñôûm hö.<br /> A. HOÄI CHÖÙNG QUYEÁT AÂM (QUYEÁT AÂM BEÄNH CHÖÙNG)<br /> Quyeát aâm beänh laø giai ñoaïn cuoái cuøng cuûa Luïc kinh truyeàn bieán, do ñoù beänh caûnh thöôøng<br /> phong phuù vaø naëng. Chöùng traïng chuû yeáu cuûa giai ñoaïn naøy goàm<br /> „ Thöôïng nhieät haï haøn<br /> „ Quyeát nhieät thaéng phuïc: tay chaân moùp laïnh xen laãn phaùt soát<br /> <br /> 4<br /> <br /> Ñieàu trò beänh Thaän baèng Chaâm cöùu<br /> <br /> „ Quyeát nghòch: tay chaân moùp laïnh<br /> „ Tieâu chaûy, noân möûa<br /> <br /> Beänh ôû giai ñoaïn naøy (giai ñoaïn cuoái cuûa Thöông Haøn beänh) thöôøng phöùc taïp. Phaùp trò<br /> (nguyeân taéc trò lieäu) döïa vaøo caùc ñieåm:<br /> „ Nhieät thì duøng Thanh, Boåï phaùp<br /> „ Haøn thì duøng OÂn, Boå phaùp.<br /> Moät caùch toång quaùt thì tuøy theo töøng tröôøng hôïp cuï theå maø giaûi quyeát, nhöng luoân chuù yù<br /> hoài döông ñoàng thôøi chuù yù baûo toàn aâm dòch.<br /> 1. Quyeát aâm haøn quyeát<br /> „ Trieäu chöùng: Chaân tay quyeát laïnh, khoâng soát, sôï laïnh, löôõi nhaït, maïch vi hoaëc teá saép<br /> <br /> tuyeät.<br /> „ Ñieàu trò:<br /> „ Hoài döông cöùu nghòch (Töù nghòch thang). Xin tham khaûo theâm ôû phaàn Thieáu aâm<br /> hoùa haøn.<br /> „ OÂân thoâng huyeát maïch. (Ñöông quy töù nghòch thang)<br /> 2. Quyeát aâm nhieät quyeát<br /> „ Trieäu chöùng: Chaân tay quyeát laïnh, soát, khaùt, tieåu vaøng ñoû, reâu vaøng, maïch hoaït.<br /> „ Caàn chuù yù chaân tay quyeát laïnh, (laø döông khí khoâng töông thuaän gaây ra), keøm<br /> phieàn, mieäng khaùt, tieåu vaøng, reâu vaøng, maïch hoaït laø nhieät aån ôû trong. Ñieàu trò<br /> phaûi Thanh nhieät hoøa aâm (Baïch hoå thang).<br /> „ Neáu chaân tay quyeát laïnh maø nhieät khoâng roõ, töï thaáy soát töøng côn, laø döông uaát ôû<br /> trong. Ñieàu trò phaûi Lieãm aâm tieát nhieät (Töù nghòch thang).<br /> * Coâng thöùc huyeät söû duïng töông töï nhö trong Hoäi chöùng Thieáu aâm. (xin tham khaûo theâm<br /> ôû phaàn ñieàu trò beänh Thaän baèng chaâm cöùu)<br /> B. HAØN TREÄ CAN MAÏCH<br /> 1. Beänh nguyeân: Do haøn taø xaâm nhaäp vaøo Can kinh<br /> 2. Beänh sinh:<br /> Kinh Can, trong loä trình ôû vuøng beïn, voøng quanh boä phaän sinh duïc, qua buïng döôùi taûn ra<br /> 2 beân chaân. Haøn taø xaâm phaïm Can maïch laøm kinh khí ngöng treä neân coù bieåu hieän ñau<br /> buïng, saùn khí.<br /> 3. Trieäu chöùng laâm saøng:<br /> „ Ñau nhieàu vuøng buïng döôùi, ñau nhö co thaét, vaën xoaén, caûm giaùc laïnh buïng.<br /> „ Ñau buïng kinh, ñau buïng döôùi lan xuoáng boä sinh duïc. Vuøng buïng döôùi noåi cuïc.<br /> „ Saéc maët nhôït, tay chaân laïnh, maïch huyeàn<br /> 4. Beänh caûnh YHHÑ thöôøng gaëp:<br /> - Ñau buïng kinh nguyeân phaùt, beá kinh.<br /> - Loàng ruoät ôû treû em<br /> 5. Ñieàu trò baèng chaâm cöùu beänh Haøn treä Can maïch gaëp trong ñau buïng kinh nguyeân<br /> phaùt<br /> Coâng thöùc chung trò Haøn treä Can maïch phaûi giaûi quyeát<br /> - Laøm oân aám kinh Can: Söû duïng huyeät Tónh cuûa Can<br /> - Giaûi quyeát trieäu chöùng ñau buïng kinh<br /> <br /> 5<br /> <br /> Teân<br /> huyeät<br /> Ñaïi ñoân<br /> Kyø moân<br /> Khí haûi<br /> Quan<br /> nguyeân<br /> Trung<br /> cöïc<br /> Tam<br /> aâm giao<br /> <br /> Cô sôû lyù luaän<br /> <br /> Ñieàu trò beänh Thaän baèng Chaâm cöùu<br /> <br /> Huyeät thay theá<br /> <br /> Tónh huyeät cuûa Can<br /> Moä huyeät cuûa Can<br /> Huyeät taïi choå<br /> Hoäi cuûa Tam aâm kinh vaø<br /> Nhaâm maïch<br /> Hoäi cuûa Tam aâm kinh vaø<br /> Nhaâm maïch<br /> Giao hoäi huyeät cuûa 3 kinh<br /> aâm/ chaân.<br /> <br /> Taùc duïng ñieàu trò<br /> Oân kinh Can<br /> Sô Can lyù khí<br /> <br /> Chöõa beänh<br /> vuøng sinh duïc tieát nieäu<br /> Huyeät ñaëc hieäu chöõa<br /> beänh sinh duïc-tieát nieäu<br /> <br /> C. CAN AÂM HÖ<br /> 1. Beänh nguyeân<br /> „ Do beänh laâu ngaøy cuûa Can gaây toån thöông phaàn aâm.<br /> „ Do huyeát hö (Vì vaäy, beänh caûnh Can aâm hö vaø Can huyeát hö cuõng raát gaàn vôùi<br /> nhau vaø thöôøng ñöôïc moâ taû chung)<br /> 2. Beänh sinh<br /> Chöùng traïng xuaát hieän coù nhöõng ñaëc ñieåm<br /> „ ôû Can phaän: ñau ñaàu vuøng ñænh, maét môø, nhìn keùm, hoa maét, choùng maët, huyeát<br /> aùp taêng, ñau töùc hoâng söôøn,...<br /> „ Roái loaïn nhöõng chöùc naêng quan troïng cuûa Can goàm<br /> „ Chöùc naêng sô tieát: deã caùu gaét, böùc röùc …<br /> „ Chöùc naêng taøng huyeát: roái loaïn giaác nguû, trieäu chöùng xuaát huyeát …<br /> „ Aâm hö sinh noäi nhieät: ñaïo haõn, soát veà chieàu, caûm giaùc noùng, maïch teá saùc...<br /> 3. Trieäu chöùng laâm saøng chung<br /> „ Ñau ñaàu, hoa maét, choùng maët, nhìn keùm, thò löïc giaûm suùt.<br /> „ Soát veà chieàu, ngöôøi coù caûm giaùc noùng, ra moà hoâi troäm.<br /> „ Coù theå coù roái loaïn kinh nguyeät, ñau vuøng hoâng söôøn, ñau thaét löng.<br /> „ Löôõi ñoû, beäu. Maïch teá, saùc, voâ löïc.<br /> 4. Beänh lyù YHHÑ thöôøng gaëp<br /> Thöôøng gaëp trong caùc beänh<br /> - HC Suy nhöôïc maïn, Taêng huyeát aùp, H/C Tieàn maõn kinh….<br /> - Lieät do TBMMN (thöôøng laø Caân nuy), Ñoäng kinh.<br /> - Suy dinh döôõng (thöôøng laø theå khoâ – Marasme)<br /> - Thieáu maùu<br /> - Vieâm gan maïn<br /> 4.1.<br /> <br /> Trieäu chöùng laâm saøng: Trieäu chöùng noåi baät (ngoaøi nhöõng trieäu chöùng chung)<br /> cuûa Can aâm hö trong HC Suy nhöôïc maïn, Taêng huyeát aùp, H/C Tieàn maõn<br /> kinh ….:<br /> o Deã caùu gaét, böùc röùc, böïc doïc.<br /> o Khoù nguû. Trong ngöôøi luoân coù caûm giaùc noùng<br /> o Neáu laø HC tieàn maõn kinh: tình traïng rong kinh.<br /> <br />