Trang Chủ

DINH DƯỠNG VÀ SỨC KHỎE CỘNG ĐỒNG

Chia sẻ: Nguywn Uyen | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:14

Thêm vào BST

Báo xấu

107
lượt xem 11
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'dinh dưỡng và sức khỏe cộng đồng', y tế - sức khoẻ, y dược phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: DINH DƯỠNG VÀ SỨC KHỎE CỘNG ĐỒNG

Chương 3 DINH DƯ NG & S C KHO C NG NG ------------------------------------- SUY DINH DƯ NG PROTEIN - NĂNG LƯ NG M C TIÊU Sau khi h c bài này, sinh viên có kh năng: 1. Trình bày ư c các cách phân lo i suy dinh dư ng protein – năng lư ng. 2. Trình bày ư c c i m d ch t h c và bi n pháp phòng ch ng suy dinh dư ng protein- năng lư ng N I DUNG 1. I CƯƠNG V SUY DINH DƯ NG PROTEIN - NĂNG LƯ NG TR EM Suy dinh dư ng protein-năng lư ng (Protein-Energy Malnutrition: PEM) là lo i thi u dinh dư ng quan tr ng, khó có b nh nào có th so sánh ư c v ý nghĩa s c kho c ng ng. Thu t t Suy dinh dư ng protein- năng lư ng tr em do Jelliffe nêu lên l n u vào năm 1959. Theo ông, các th b nh suy dinh dư ng protein-năng lư ng u có liên quan t i kh u ph n ăn thi u protein và thi u năng lư ng các mc khác nhau. M c dù g i là suy dinh dư ng protein-năng lư ng nhưng ây không ch là tình tr ng thi u h t protein và năng lư ng mà thư ng thi u k t h p nhi u ch t dinh dư ng khác, c bi t là các vi ch t dinh dư ng. B nh ph bi n tr nh , nhưng cũng có th th y tr l n hơn như tu i v thành niên và c ngư i l n, nh t là ph n tu i sinh . nư c ta, t th p k 80 v trư c, các th suy dinh dư ng như Kwashiorkor, Marasmus g p khá nhi u trong b nh vi n cũng như c ng ng. M y năm g n ây, các th này ã tr lên hi m g p, hi n nay ch y u là th nh và th v a, bi u hi n là tr ch m l n, nh cân, th p còi. Năm 2002, t l suy dinh dư ng tr em toàn qu c là 30,1%, ã gi m i 21% so v i th p k 80 (51,2%) song v n còn x p m c r t cao theo phân lo i c a T ch c Y t Th gi i. Do ó, ây còn là v n s c kh e c ng ng quan tr ng nư c ta. 2. PHÂN LO I 2.1. Phân lo i theo lâm sàng: là phân lo i khá kinh i n, g m các th thi u dinh dư ng n ng sau: - Suy dinh dư ng th teo ét (Marasmus): hay g p trên lâm sàng. 138
ó là th thi u dinh dư ng r t n ng, do ch ăn thi u c năng lư ng l n protein. Suy dinh dư ng th teo ét (maras) có th x y ra ngay trong năm u tiên, i u này khác v i suy dinh dư ng n ng th phù (kwashiorkor)-ch y u x y ra nhóm 1-3 tu i. Cai s a quá s m ho c th c ăn b sung không h p lý là nguyên nhân ph bi n d n t i th suy này. Khi ó, a tr rơi vào tình tr ng kém ăn, các b nh nhi m khu n thư ng g n li n v i vòng lu n qu n ó là tiêu ch y và viêm ư ng hô h p. Hình 1. Tr suy dinh dư ng th marasmus - Suy dinh dư ng th phù (Kwashiorkor): ít g p hơn so v i th marasmus. B nh thư ng g p tr trên 1 tu i, nhi u nh t là giai o n t 1-3 tu i. Hi m g p ngư i l n, nhưng v n có th g p khi x y ra n n ói n ng n , nh t là i v i ph n . Thư ng do ch ăn quá nghèo v protein và gluxit t m ho c thi u nh (nh t là i v i ch ăn sam ch y u d a vào khoai s n). Suy dinh dư ng th Kwashiorkor thư ng kèm theo tình tr ng nhi m khu n t v a n n ng. Tình tr ng thi u các vi ch t dinh dư ng như thi u vitamin A, thi u máu thi u s t n ng thư ng bi u hi n khá rõ r t nh ng a tr b Kwashiorkor. Hình 2. Tr suy dinh dư ng n ng th Kwashiorkor c i m lâm sàng hai th suy dinh dư ng n ng có th tóm t t trong b ng sau: Th lo i lâm sàng Marasmus Kwashiorkor Các bi u hi n thư ng g p Cơ teo ét Rõ ràng Có th không rõ do phù Phù Không có Có các chi dư i, m t Cân n ng/chi u cao R t th p Th p, có th không rõ do phù Bi n i tâm lý ôi khi l ng l , m t Hay qu y khóc, m t m i mi 139
Th lo i lâm sàng Marasmus Kwashiorkor Các bi u hi n có th g p Ngon mi ng Khá Kém Tiêu ch y Thư ng g p Thư ng g p Bi n i da ít g p Thư ng có viêm da, bong da. Bi n i tóc ít g p Tóc m ng thưa, d nh Gan to Không ôi khi có tích lu m Hoá sinh: albumin Bình thư ng ho c hơi Th p (dư i 3g/100 ml) huy t thanh th p Ngoài ra, theo phân lo i lâm sàng còn có th trung gian (marasmic- kwashiorkor), th này thư ng g p hơn nhi u so v i hai th trên v i m c b nh nh hơn. Hình 3. c i m lâm sàng tr suy dinh dư ng th Kwashiorkor và Marasmus Suy dinh d−ìng protein- n¨ng l−îng thÓ nÆng MÆt trßn kiÓu Tãc biÕn ®æi “mÆt tr¨ng”th−êng Tãc b×nh Bé mÆt «ng giµ QuÊy khãc Líp c¬ máng, líp Teo c¬ - Gµy mì b×nh th−êng Phï Kh«ng phï i v i hai th n ng Kwashiorkor và Marasmus trên, ngư i ta hay dùng thang Welcome phân bi t. B ng 1. Thang phân lo i Welcome Cân n ng (%) so Phù V i chu n Có Không 60-80 Kwashiorkor Thi u dinh dư ng
2.2. Phân lo i trên c ng ng Trên c ng ng, suy dinh dư ng th v a và nh thư ng g p và có ý nghĩa s c kho quan tr ng nh t vì ngay c suy dinh dư ng nh cũng làm tăng g p ôi nguy cơ b nh t t và t vong tr em. Ngư i ta nh n th y, h u qu do b suy dinh dư ng lúc nh còn nh hư ng lâu dài n kh năng lao ng th l c, trí l c cũng như m t s b nh m n tính tu i trư ng thành. xác nh tình tr ng suy dinh dư ng ch y u ngư i ta d a vào các ch tiêu nhân tr c (cân n ng theo tu i, chi u cao theo tu i, cân n ng theo chi u cao 2.2.1. M t s cách phân lo i trư c ây: - Cách phân lo i c a Gomez: Năm 1956, Bác s ngư i Mexico là Gomez ã ra cách phân lo i như sau: quy cân n ng c a i tư ng theo ph n trăm so v i cân n ng ư c coi là chu n c a qu n th tham kh o Havard. Theo ó, suy dinh dư ng 1 tương ng v i 75% -90% c a cân n ng chu n. Suy dinh dư ng 2 tương ng 60%-75% cân n ng chu n. Suy dinh dư ng 3 khi dư i 60% cân n ng chu n. Trong m t th i gian dài, cách phân lo i Gomez ã ư c s d ng như là cách phân lo i suy dinh dư ng duy nh t trên c ng ng. - Năm 1966, Jelliffe ã ưa ra cách phân lo i suy dinh dư ng và cũng d a vào qu n th tham kh o Havard. 2.2.2. Cách phân lo i c a T ch c Y t th gi i. Các cách phân lo i c a Gomez và Jelliffe trên khá ơn gi n và d hi u. Tuy nhiên, các ngư ng ph n trăm ra chưa tính n các phân ph i bình thư ng ( ôi khi còn g i là phân b chu n hay phân ph i Gaussian) trong c ng ng và cách phân lo i này không phân bi t ư c suy dinh dư ng m i x y ra hay ã lâu. H u h t các s o nhân tr c cơ th ngư i c a t t c các nhóm dân t c khác nhau u tuân theo quy lu t phân ph i bình thư ng. Gi i h n thư ng ư c s d ng nh t là kho ng gi i h n t + 2 n - 2 l ch chu n (SD), tương ương v i percentile (centile) th 97 n centile th 3. Năm 1981, T ch c Y t th gi i chính th c khuy n ngh s d ng kho ng gi i h n t -2 SD n + 2 SD phân lo i tình tr ng dinh dư ng tr em. Qu n th tham kh o ư c s d ng là NCHS (National Center for Health Statistics). Cho t i nay, ây là thang phân lo i ư c ch p nh n r ng rãi trên th gi i. Vi t nam, ngay t u nh ng năm 80, thang phân lo i này ã ư c tác gi Hà Huy Khôi áp d ng. Thang phân lo i theo các ch s như sau: Cân n ng/tu i. Nh ng tr có cân n ng/tu i t - 2SD tr lên ư c coi là bình thư ng. Suy dinh dư ng chia ra các m c sau: T dư i - 2 SD n - 3 SD: suy dinh dư ng 1 T dư i - 3 SD n - 4 SD : suy dinh dư ng 2 Dư i - 4 SD: suy dinh dư ng 3 141
Chi u cao/tu i: T - 2SD tr lên: Coi là bình thư ng T dư i - 2SD n - 3 SD: Suy dinh dư ng 1 Dư i - 3 SD: Suy dinh dư ng 2 Cân n ng/chi u cao Cân n ng theo chi u cao th p so v i i m ngư ng là dư i - 2 SD. phân bi t thi u dinh dư ng m i x y ra g n ây hay ã lâu, tác gi Waterlow ã ngh m t cách phân lo i như sau: suy dinh dư ng th g y còm (wasting – t c là hi n nay ang thi u dinh dư ng) bi u hi n b ng cân n ng theo chi u cao th p so v i chu n; suy dinh dư ng th còi c c (stunting – t c là suy dinh dư ng trư ng di n) d a vào chi u cao so v i tu i, th p so v i chu n. Trong các ph n m m tính t l suy dinh dư ng hi n nay, ngư i ta s d ng SD score hay Z score tương ương: Kích thư c o ư c – S trung bình c a qu n th Z score hay tham kh o SD score = l ch chu n c a qu n th tham kh o 3. C I M D CH T VÀ SINH THÁI H C 3.1. T l m c Suy dinh dư ng là gánh n ng s c kh e nhi u nư c ang phát tri n. T l tr em trư c tu i i h c b suy dinh dư ng chi m t 20 n 50%. Khu v c nam Á có t l m c khá cao 40-50%. Lưu ý là t l suy dinh dư ng bi n ng tăng lên vào th i gian x y ra n n ói ho c có các tình tr ng kh n c p khác như chi n tranh, thiên tai bão l t, h n hán. nư c ta, vào th p k 80, t l suy dinh dư ng trên 50% (s li u c a Vi n Dinh dư ng), năm 1995 là 44,9%, năm 2002 còn 30,1%. T 1995 tr v trư c, m c gi m suy dinh dư ng trung bình 0,6%/năm, t 1995 tr l i ây, m c gi m 1,5-2%/năm, là m c gi m nhanh so v i m t s nư c trong khu v c. Tuy nhiên, t l này còn r t cao so v i phân lo i c a T ch c Y t Th gi i. Phân b suy dinh dư ng Vi t nam không ng u, nhi u a phương như khu v c mi n Núi, Tây nguyên, mi n Trung t l cao hơn h n so v i các vùng khác, trong khi ó t i Hà n i và Thành ph H Chí Minh, t l suy dinh dư ng dao ng 15-18%, có phư ng n i thành, t l suy dinh dư ng ã xu ng dư i 10%. i u này cho th y, m c tiêu ph n u h suy dinh dư ng nư c ta là có th t ư c và cách phân lo i suy dinh dư ng theo tiêu chu n qu c t áp d ng cho ngư i Vi t nam là hoàn toàn phù h p. 3.2. H u qu c a suy dinh dư ng Tr có cân n ng theo tu i th p thư ng hay b b nh như tiêu ch y và viêm ph i. Suy dinh dư ng làm tăng t l t vong. Ư c tính riêng trong năm 1995, có 11,6 tri u ca tr em dư i 5 tu i các nư c ang phát tri n b t vong vì t t c các nguyên nhân khác nhau thì có 6,3 tri u ca (chi m 54%) b suy dinh dư ng. Suy dinh dư ng nh hư ng rõ r t n phát tri n trí tu , hành vi kh năng h c hành c a tr , kh năng lao ng n tu i trư ng thành. Suy dinh dư ng tr em thư ng 142
l i nh ng h u qu n ng n . G n ây, nhi u b ng ch ng cho th y suy dinh dư ng giai o n s m, nh t là trong th i kỳ bào thai có m i liên h v i m i th i kỳ c a i ngư i. H u qu c a thi u dinh dư ng có th kéo dài qua nhi u th h . Ph n ã t ng b suy dinh dư ng trong th i kỳ còn là tr em nh ho c trong tu i v thành niên n khi l n lên tr thành bà m b suy dinh dư ng. Bà m b suy dinh dư ng thư ng d con nh y u, cân n ng sơ sinh (CNSS) th p. H u h t nh ng tr có CNSS th p b suy dinh dư ng (nh cân ho c th p còi) ngay trong năm u sau sinh. Nh ng tr này có nguy cơ t vong cao hơn so v i tr bình thư ng và khó có kh năng phát tri n bình thư ng. Tác gi Baker nêu ra m t thuy t m i v ngu n g c bào thai c a m t s b nh m n tính. Theo ông, các b nh tim m ch, ái tháo ư ng, r i lo n chuy n hóa ngư i trư ng thành có th có ngu n g c t suy dinh dư ng bào thai. Chính vì th , phòng ch ng suy dinh dư ng bào thai ho c trong nh ng năm u tiên sau khi ra i có m t ý nghĩa r t quan tr ng trong dinh dư ng theo chu kỳ vòng i. Ph¸t triÓn trÝ tuÖ kÐm T¨ng tö vong T¨ng nguy c¬ bÖnh m¹n tÝnh ë tuæi tr−ëng thµnh Gi¶m kh¶ n¨ng ch¨m S¬ sinh nhÑ sãc trÎ Cho ¨n bæ sung kh«ng Ng−êi giµ thiÕu dinh c©n ®óng lóc d−ìng NhiÔm trïng ThiÕu dinh th−êng xuyªn d−ìng bµo ChËm t¨ng thai tr−ëng ThiÕu ¨n vµ ch¨m sãc søc kháe kÐm ThiÕu ¨n – DÞch vô ch¨m TrÎ thÊp cßi sãc kÐm Phô n÷ thiÕu dinh d−ìng Kh¶ n¨ng trÝ tuÖ gi¸m T¨ng c©n khi cã thai kÐm ThiÕu ¨n - DÞch vô ch¨m sãc kÐm ThiÕu niªn thÊp cßi Tû lÖ tö vong mÑ cao ThiÕu ¨n - DÞch vô Gi¶m n¨ng lùc trÝ ch¨m sãc kÐm tuÖ tuÖ Hình 5. Dinh dư ng theo chu kỳ vòng i. 143
3.3. Nguyên nhân suy dinh dư ng protein- năng lư ng Mô hình hay ư c s d ng nh t là mô hình nguyên nhân suy dinh dư ng c a UNICEF ư c xây d ng vào năm 1990. H u qu Suy dinh dư ng tr em, t vong , tàn t t NN tr c ti p Thi u ăn B nh t t NN cơ b n Không ti p c n ư c Thi u chăm sóc bà Thi u d ch v y t , mc v i th c ph m m và tr em nư c s ch và VSMT hG Thi u ki n th c S lư ng và ch t lư ng ho c thái c a các ngu n l c hi n phân bi t i x t i : con ngư i, kinh t làm h n ch ti p và cơ ch qu n lý NN cơ b n c n v i ngu n mc l c t i gia ình xã h i và c ng ng Ngu n l c ti m năng: môi V n văn hoá, trư ng, công ngh , con ngư i tôn giáo, kinh t và h th ng xã h i làm h n ch s d ng các ngu n l c ti m năng 144
Mô hình trên cho th y nguyên nhân c a suy dinh dư ng là a ngành, có m i liên quan ch t ch v i v n th c ph m, y t và th c hành chăm sóc t i h gia ình. Mô hình này cũng ch ra các nguyên nhân tr c ti p, nguyên nhân cơ b n, nguyên nhân sâu xa và các y u t cp này nh hư ng n c p khác. Mô hình nguyên nhân này có th s d ng ư c t t c các c p, c p qu c gia, c p t nh, c p huy n và c p xã giúp xây d ng k ho ch hành ng nh m c i thi n v n suy dinh dư ng m t cách có hi u qu . 3.3.1. Nguyên nhân tr c ti p ph i k n là thi u ăn v s lư ng ho c ch t lư ng và m c các b nh nhi m khu n. Tr em trư c tu i h c ư ng là i tư ng b suy dinh dư ng cao nh t b i vì cơ th giai o n phát tri n nhanh, nhu c u dinh dư ng cao và vì nhi u lý do khác nhau chúng không ư c ăn y các ch t dinh dư ng. Ngư i ta thư ng quy r ng nh ng vùng ăn ch y u các lo i ngũ c c, c ... thư ng hay d n n thi u protein, nhưng nhi u nghiên c u sau ó l i cho th y kh u ph n ăn c a tr thi u năng lư ng tr m tr ng, ngay c khi m c thi u protein m i m c e d a. S a m và th c ăn b sung óng vai trò quan tr ng i v i th i gian b suy dinh dư ng và th lo i suy dinh dư ng. Khi cho ăn b sung mu n, như m t s nư c châu Phi, các trư ng h p suy dinh dư ng n ng x y ra vào năm tu i th hai, th ba ho c th tư và thư ng là th kwashiorkor. Marasmus l i hay x y ra vào trư c 6 tháng tu i, i v i nh ng tr không ư c bú s a m ho c cho ăn b sung quá s m. các vùng thành ph , marasmus l i có liên quan n bú chai, nh t là khi s lư ng s a không , ôi khi do c các nguyên nhân s d ng núm vú cao cao su, các u mút không h p v sinh. Cho tr ăn th c ăn c quá mu n và s lư ng không và năng lư ng và protein trong kh u ph n th p cũng d n t i th suy dinh dư ng này. Nhi m khu n d ưa n suy dinh dư ng do r i lo n tiêu hóa, và ngư c l i suy dinh dư ng d d n t i nhi m khu n do kháng gi m. Do ó, t l suy dinh dư ng có th dao ng theo mùa và thư ng cao trong các mùa các b nh nhi m khu n lưu hành m c cao (tiêu ch y, viêm hô h p, s t rét...). Trong nh ng năm tháng u tiên sau khi ra i, nh ng tr ã b kém phát tri n trong th i kỳ bào thai (suy dinh dư ng bào thai) có nguy cơ cao b suy dinh dư ng s m. Tình tr ng kém phát tri n c a tr bi u hi n qua cân n ng theo tu i và chi u cao theo tu i th p, x y ra trong kho ng th i gian tương i ng n, t khi m i sinh n khi tr ư c 2 năm. 3.3.2. Nguyên nhân sâu sa c a suy dinh dư ng do s b t c p trong d ch v chăm sóc bà m , tr em, các v n nư c s ch, v sinh môi trư ng và tình tr ng nhà không m b o, m t v sinh. Nguyên nhân g c r c a suy dinh dư ng là tình tr ng ói nghèo, l c h u v các m t phát tri n nói chung bao g m s m t bình ng v kinh t . 3.3.3. Các b nh thư ng i kèm: Thông thư ng, thi u vitamin A r t hay i kèm. Bên c nh ó, tình tr ng thi u các vi ch t dinh dư ng khác, dù có hay không có bi u hi n lâm sàng như thi u axit folic, iron ... v i các m c thay i theo t ng 145
vùng a phương khác nhau cũng thư ng xuyên i kèm v i suy dinh dư ng. M t s các vi ch t dinh dư ng trong s ó cũng ang ư c xem xét gây ra quá trình ch m l n, ch m phát tri n c a cơ th như iodine, s t và k m. Như v y, suy dinh dư ng protein-năng lư ng th c ch t là tình tr ng b nh lý do thi u nhi u ch t dinh dư ng hơn là thi u protein và năng lư ng ơn thu n. 4. CÁC BI N PHÁP PHÒNG CH NG SUY DINH DƯ NG PROTEIN - NĂNG LƯ NG Hi n nay, công tác phòng ch ng suy dinh dư ng tr em ã tr thành m t ho t ng dinh dư ng quan tr ng nư c trong ó m c tiêu h th p t l suy dinh dư ng ư c ưa vào ch tiêu phát tri n kinh t -xã h i c a các c p chính quy n, các a phương. Hi n nay, nhi m v này ư c giao cho ngành y t (Vi n Dinh dư ng là cơ quan thư ng tr c tri n khai). Phương châm d phòng là ch ot c là th c hi n chăm sóc s m, chăm sóc m i a tr và t p trung ưu tiên vào giai o n 2 năm u tiên. Các bi n pháp phòng ch ng suy dinh dư ng bao g m: 4.1.Th c hi n chăm sóc dinh dư ng và s c kh e cho bà m có thai, nuôi con bú: - Qu n lý t t thai nghén và chăm sóc bà m sau - Th c hi n tư v n, giáo d c dinh dư ng cho bà m mang thai - Th c hi n bà m u ng viên s t/axit folic y phòng ch ng thi u máu, u ng vitamin A li u cao ngay sau . - C i thi n b a ăn gia ình và b a ăn c a bà m có thai, cho con bú. 4.2. Th c hi n nuôi con b ng s a m : Trong nh ng năm g n ây, ít có v n ư c quan tâm nhi u trong dinh dư ng tr em b ng v n s a m . S dĩ như v y vì: - Trư c h t s a m là th c ăn hoàn ch nh nh t, thích h p nh t i v i tr . Các ch t dinh dư ng có trong s a m u ư c cơ th h p thiu và ng hoã d dàng. - S a m là d ch th sinh h c t nhiên chú nhi u y u t quan tr ng b o v cơ th a tr mà không m t th c ăn nào có th thay th ư c, ó là: các globulin mi n d ch, ch y u là IgA có tác d ng b o v cơ th ch ng các b nh ư ng ru t và m t s b nh do virut. Lizozim là m t lo i men có nhi u hơn h n trong s a m so v i s a bò. Lizozim phá ng a vi hu n gây b nh và phòng ng a m t s virut. Lactoferrin là m t protein k t h p v i s t có tác d ng c ch m t s lo i vi khu n gây b nh c n s t phát tri n. Các b ch c u: trong 2 tu n l u, trong s a m có t i 4000 t bào b ch c u/ml. Các b ch c u này có kh năng ti t IgA, Lizozim, Lactoferrin, interferon. Y u t bifidus c n cho s phát tri n lo i vi khu n gây b nh và kí sinh trùng - Nuôi con b ng s a m là i u ki n d a con có nhi u th i gian g n gũi v i m , m g n gũi v i con. Chính s g n gũi t nhiên ó là y u t tâm lý quan 146
tr ng giúp cho s phát tri n hài hoà c a a tr . M t khác, ch có ngư i m qua s quan sát tinh t c a mình nh ng khi cho con bú s phát hi n ư c s m nh t, úng nh t nh ng thay i c a con bình thư ng hay b nh lý. Nuôi con b ng s a m c n chú ý các c i m sau: Yêu c u nuôi con b ng s a m : Cho con bú kéo dài, ít nh t là 12 tháng. M c dù s lư ng s a ngày càng ít i nhưng ch t lư ng v n t t, do ó cho bú kéo dài là cách nâng cao ch t lư ng b a ăn c a tr m t cách t nhiên. Cho bú không c ng nh c theo gi gi c, mà theo nhu c u c a tr . 4.3. Th c hi n ăn b sung h p lý Trong 4 n 6 tháng u, s a m là th c ăn hoàn ch nh nh t i v i a tr . Nhưng t tháng th 5 tr i, s lư ng s a m không áp ng nhu c u c a a tr ang l n nhanh. Do ó các bà m cho con ăn sam (ăn b sung, ăn d m), thông thư ng nư c ta là các lo i b t, nh t là b t g o. - năng lư ng thích h p: Trong s a m , 50% Th c ăn b sung c n có m năng lư ng là do ch t béo, trong b t g o ch có 1-3% năng lư ng ch t béo. Ch ăn có m năng lư ng th p thì ph i ăn nhi u hơn m i áp ng ư c nhu c u, i u ó không d th c hi n vì d dày c a tr còn bé, cho nên tr ã có c m giác no ng ng ăn khi chưa t yêu c u. các nư c phát tri n m năng lư ng c a th c ăn b sung thư ng là 2 Kcal/ 1g trong khi các nư c ang phát tri n ch có 1Kcal/ 1g, ó là lý do gây nen tình tr ng thi u năng lư ng kéo dài. - keo c thích h p: S a là m t th c ăn l ng. Th c Th c ăn b sung ph i có ăn cho tr ph i chuy n d n t th l ng sang th s n s t r i m i c d n. Bát b t n u lên khi còn nóng d ng l ng, càng ngu i càng c l i. N u pha thêm nư c t l ng thích h p thì s làm gi m m năng lư ng như v y gi a keo c và m năng lư ng có quan h ch t ch v i nhau. Cách làm tăng m năng lư ng và gi m c ch y u là cho ăn nhi u l n, tăng thêm d u m vào th c ăn c a tr , tr con tiêu hoá và h p th t t các lo i th c ăn tăng thêm d u ăn và các lo i b t u làm tăng m năng lư ng, m protein, gi m c. Ch ăn c a tr có th lên t i 20-25% năng lư ng do ch t béo. - hoà tan c a các lo i th c ăn b sung: các b t khoai có keo c Tăng th p hơn b t g o. Các lo i h t n y m m em phơi ho c s y khô có m nhi t lư ng cao hơn và keo c th p hơn bình thư ng: nhi u nơi nghiên c u thành công dùng lo i b t các h t n y m m ( b t m ng ) cho vào th c ăn c a tr em tăng hoà tan. Hơn th n a quá trình m c m ng còn tăng thêm hàm lư ng riboflavin, niaxin và s t. Nhi u nơi nư c ta ã nghiên c u và áp d ng có k t q a phương pháp này như Vi n - và cân i v các ch t dinh dư ng: N u ch ăn b t Th c ăn b sung c n có g o v i m t t l m m mu i, mì chính là không , ph i tô màu cho bát b t c a tr . Hình vuông th c ăn dư i ây nói rõ yêu c u c a th c ăn b sung. 147
Th c ăn cơ b n: Th c ăn giàu Protein: - B t ngũ c c - Th t, cá - Khoai - u Th c ăn giàu Vitamin và Th c ăn giàu năng lư ng Mu i khoáng - D u, m - Rau xanh - ư ng - Qu S a m gi vai trò trung tâm. Các lo i th c ăn 4 ô xung quanh b sung cho s a m tuỳ theo nhu c u, m i ô có v trí riêng c a nó. Trong th c ăn b sung ơn gi n nh t thư ng g m 2 thành ph n, b t ngũ c c ph i h p v i b t u . Tuy nhiên th c ăn b sung hoàn ch nh c n i di n 4 ô trong hình vuông th c ăn v i t l thích h p. - m b o nhu c u dinh dư ng c a tr em l n lên theo tháng tu i Tr em là m t cơ th ang l n nhanh, m t a tr bình thư ng sau 6 tháng cân n ng s tăng g p ôi, sau 12 tháng cân n ng s tăng g p 3 so v i khi m i ra i. Vì v y nhu c u dinh dư ng c a tr tính theo ơn v cân n ng cao hơn ngư i l n mà s c ăn c a tr l i có h n. Ch c năng mi n d ch c a tr em chưa ư c y vì v y các thi u sót v v sinh trong th i kỳ ăn sam, cai s a u có th gây ra a c h y. V năng lư ng: th c ăn b sung có m năng lư ng thích h p vào kho ng 1,5-2 Kcal/g. N u không t ư c c n ph i cho ăn v i lư ng nh nhi u l n. V protit: m protit nghĩa là t l % năng lư ng do protit cung c p trong ch ăn nên t ư c t 10%-14%. Protit c n m b o ch t lư ng có axít amin c n thi t. V lipit: trong s a m 50% năng lư ng do ch t béo cung c p. Ch ăn b sung ho c thay th s a m ta thư ng có m năng lư ng th p là do ngèo ch t béo. Do ó, ưa ch t béo dư i d ng các lo i d u m vào ch ăn c a tr em là phương hư ng hi n nay r t áng quan tâm. các vitamin và ch t khoáng: Hàm lư ng các Vitamin Ngoài ra c n có c n thi t trong s a m thay i tuỳ theo ch ăn c a ngư i m , do ó ch ăn c a ngư i m khi có thai và cho con bú c n ư c m b o. Các lo i b t g o xát tr ng thư ng m t h t Vitamin này trong khi b t u xanh th t l n n c l i có nhi u. Nhi u trư ng h p bênh x y ra do ch ăn c a bà m sau qúa kiêng khem làm cho s a nghèo Vitamin B1. B nh khô m t do thi u Vitamin A là m t b nh thi u dinh dư ng nguy hi m, r t hay g p tr em suy dinh dư ng và có th gây ra mù loà su t i. Lòng tr ng, rau xanh và cá lo i c , qu có màu là ngu n c a Vitamin A và caroten quan tr ng. Rau xanh và các lo i c , qu còn cung c p cho cơ th tr Vitamin C. Phòng b nh còi xương do thi u Vitamin D ph i k t h p gi a 148
ch ăn và t m n ng h p lý. Dư i tác d ng c a các tia t ngo i ch t dehydrocolexteron dư i da s chuy n thành Vitamin D. Các ch t khoáng: trong s a m có các ch t khoáng quan tr ng i v i tr như canxi và s t (Fe) có hàm lư ng thích h p và d h p thu. Ch t s t trong th c ăn ư c h p thu nhi u hay ít tuỳ thu c lo i th c ăn, ch t s t trong th c ăn ng v t ư c h p thu nhi u nh t ti p theo là u còn trong ngũ c c ư c h p thu ít. Vitamin C có nhi u trong rau qu làm tăng h p thu ch t s t. 4.4. m b o b sung y vitamin A cho tr em và bà m sau : Tr em 6-36 tháng tu i c n ư c b sung vitamin A li u cao 2 l n/năm. Các bà m sau c n ư c u ng 1 li u vitamin A 200.000 IU trong vòng m t tháng sau (xem bài phòng ch ng thi u vitamin A). 4.5. Th c hi n nuôi dư ng t t khi tr b b nh. Như trên ã nêu, các b nh nhi m khu n nh t là tiêu ch y và viêm ư ng hô h p khá ph bi n và là nguyên nhân quan tr ng d n n suy dinh dư ng. Vì v y, c n k t h p v i các ho t ng l ng ghép chăm sóc tr m c v y t và nuôi dư ng. C n thay i nh ng quan ni m không phù h p như kiêng m , kiêng rau xanh khi tr b tiêu ch y. Lư ng ch t dinh dư ng h p thu th p Cân n ng gi m Kém ngon mi ng Tăng trư ng kém Ch t dinh dư ng hao h t Gi m mi n d ch H p thu kém T n thương niêm m c Chuy n hóa r i lo n T n su t m c b nh Mc n ng c a b nh Mc kéo dài c a b nh Hình 6. Vòng suy dinh dư ng – Nhi m trùng 149
4.6. Chăm sóc v sinh, phòng ch ng nhi m giun ây là m t i m quan tr ng. Tr c n ư c gi s ch s , r a tay chân, t m r a thư ng xuyên. C n m b o v sinh trong ch bi n th c ăn và cho tr ăn. nh kỳ t y giun cho tr theo ch nh c a y t . 4.7. T ch c giáo d c, tư v n dinh dư ng t i c ng ng và t i các gia ình, theo dõi bi u phát tri n. Công tác giáo d c và tư v n dinh dư ng óng m t vai trò r t quan tr ng trong vi c thay i hành vi nuôi dư ng c a các bà m . Công tác này òi h i s kiên trì và có phương pháp úng (xem bài giáo d c dinh dư ng). Các can thi p ch có hi u qu b n v ng n u có k t h p v i giáo d c và tư v n dinh dư ng. M t trong nh ng công c c a giáo d c dinh dư ng là theo dõi bi u phát tri n. M t khác, không như các b nh nhi m khu n, suy dinh dư ng tr em ti n tri n quanh co khúc khu u, n khi nh n th y thư ng là giai o n mu n. Do ó, vn quan tr ng là nh n bi t s m có bi n pháp can thi p k p th i. Bi u ó phát tri n còn là công c như v y. Theo dõi cân n ng nh kỳ a tr u hàng tháng, a tr tăng cân ó là bi u hi n bình thư ng, cân ng yên là bi u hi n e do , n u xu ng cân là bi u hi n nguy hi m. Theo dõi và s d ng bi u phát tri n là công vi c t giác có ý th c c a bà m ch không ph i là ho t ng chuyên môn k thu t riêng c a cơ quan y t . Trong phòng ch ng suy dinh dư ng, vai trò ngư i m là trung tâm, bi u phát tri n giúp h ánh giá úng n tình hình s c kho c a con h . 150
TÀI LI U THAM KH O 1. WHO, (1979), The Health aspects of Food and Nutrition. WHO, Manila. 2. Hà Huy Khôi-T Gi y, (1994), Các b nh thi u dinh dư ng và s c kho c ng ng. NXBYH, Hà n i. 3. Hà Huy Khôi-T Gi y, (1994), Dinh dư ng h p lý và s c kho . NXBYH, Hà n i . 4. Jelliffe DB, (1966), Assessment of nutritional status of population. WHO, Geneva. 151