Đô thị hóa với vấn đề sử dụng ngôn ngữ ở Việt Nam hiện nay - Nguyễn Văn Khang

82 Sù kiÖn - NhËn ®Þnh X· héi häc sè 4 (92), 2005<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> §« thÞ hãa víi vÊn ®Ò<br /> sö dông ng«n ng÷ ë ViÖt Nam hiÖn nay<br /> NguyÔn V¨n Khang<br /> <br /> <br /> 1. ë c¸c quèc gia ph¸t triÓn, ®« thÞ hãa lµ mét kh¸i niÖm quen thuéc trong<br /> nghiªn cøu x· héi häc, theo ®ã, ®« thÞ hãa ng«n ng÷ lµ mét néi dung ®−îc ®−îc ®Ò cËp<br /> ®Õn ngay sau khi ng«n ng÷ häc x· héi (Sociolinguistics) ra ®êi kh«ng l©u - vµo nh÷ng<br /> n¨m ®Çu thËp kØ 60 cña thÕ kØ 20.<br /> 1.1. Trong nhiÒu hÖ qu¶ mµ ®« thÞ hãa t¹o ra cã hai hÖ qu¶ ®−îc xem nh− lµ<br /> nh©n tè t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn viÖc sö dông ng«n ng÷, ®ã lµ: (1) Lµm tan r· cÊu tróc<br /> x· héi n«ng nghiÖp vµ g©y nªn lµn sãng di d©n tõ n«ng th«n vµo thµnh phè; (2) Lµm<br /> mê dÇn thËm chÝ cã thÓ xo¸ nhoµ ranh giíi gi÷a thµnh thÞ vµ n«ng th«n. ChÝnh v×<br /> thÕ, kh«ng Ýt c¸c nhµ x· héi häc ®· coi ®« thÞ hãa lµ mét qu¸ tr×nh tËp trung d©n c−<br /> ngµy cµng ®«ng vµo c¸c ®« thÞ, tõ ®ã n©ng cao vai trß cña thµnh thÞ ®èi víi sù ph¸t<br /> triÓn x· héi.<br /> V× con ng−êi víi m«i tr−êng lµ mét khèi thèng nhÊt, cho nªn, khi ®« thÞ hãa<br /> th× con ng−êi còng ph¶i ®iÒu chØnh cuéc sèng cña m×nh ®Ó thÝch nghi lèi sèng cña ®«<br /> thÞ hãa trong ®ã thÝch nghi ng«n ng÷ lµ mét néi dung quan träng. Bëi, nh− ®· biÕt,<br /> sau thêi k× cña ng«n ng÷ häc cÊu tróc tËp trung nghiªn cøu ng«n ng÷ theo h−íng cho<br /> "cho nã vµ v× nã" (cho ng«n ng÷ vµ v× ng«n ng÷) lµ thêi k× cña ng«n ng÷ häc hËu cÊu<br /> tróc víi ®Þnh ®Ò næi tiÕng "nãi lµ hµnh ®éng" cña J. austin ®· coi ng«n ng÷ lµ mét<br /> trong nh÷ng hµnh vi cña con ng−êi vµ ®−a viÖc nghiªn cøu ng«n ng÷ trë vÒ víi biÕn<br /> thÓ trong ®êi sèng giao tiÕp sèng ®éng nh−ng kh«ng kÐm phÇn ®a t¹p-ng«n ng÷ tù<br /> nhiªn trong giao tiÕp. G¾n víi m«i tr−êng sèng, con ng−êi ph¶i ®iÒu chØnh hµnh vi<br /> giao tiÕp ng«n ng÷ cña m×nh sao cho phï hîp víi chuÈn t¾c hµnh vi cña x· héi ®ang<br /> sèng. §©y chÝnh lµ lÝ do v× sao, ng−êi ta kh«ng thÓ sö dông ng«n ng÷ (ph¸t ng«n) mét<br /> c¸ch tuú tiÖn mµ ph¶i theo mét chuÈn t¾c cña t−¬ng t¸c giao tiÕp gåm chuÈn ph¸t<br /> ng«n (®èi víi ng−êi nãi hay khi nãi) vµ chuÈn gi¶i thÝch (®èi víi ng−êi nghe hay khi<br /> nghe). Nh− vËy, ph−¬ng thøc lµm cho "thÝch nghi ng«n ng÷" trong m«i tr−êng ®« thÞ<br /> hãa chÝnh lµ ®« thÞ hãa ng«n ng÷. Hay nãi c¸ch kh¸c, ®« thÞ hãa ng«n ng÷ ®−îc hiÓu<br /> nh− mét qu¸ tr×nh vËn ®éng, thay ®æi vµ thÝch nghi trong giao tiÕp øng xö ng«n ng÷<br /> b»ng lèi giao tiÕp ng«n ng÷ thµnh thÞ.<br /> ë ®©y, xin dõng l¹i mét chót ®Ó nãi râ thªm vÒ kh¸i niÖm “thÝch nghi”. “ThÝch<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn V¨n Khang 83<br /> <br /> nghi vÒ øng xö ng«n ng÷” lµ thuéc thuyÕt thÝch nghi (accommodation theory) do<br /> Giles ®−a ra. Theo Giles, thuyÕt thÝch nghi bao gåm hai néi dung: héi tô<br /> (convergence) vµ ph©n li (divergence). Sù thÝch nghi ng«n ng÷ th−êng xuÊt hiÖn d−íi<br /> d¹ng héi tô, tøc lµ, ng−êi nãi chän mét ng«n ng÷ hay mét d¹ng ng«n ng÷ cã vÎ phï<br /> hîp víi nh÷ng nhu cÇu cña ng−êi nãi chuyÖn. Cßn ph©n li lµ sù ng−îc l¹i víi héi tô,<br /> ®ã lµ viÖc ng−êi nãi “kh«ng chót bËn t©m” ®Õn viÖc ®iÒu chØnh c¸ch nãi cña m×nh v×<br /> lîi Ých cña ®èi t−îng giao tiÕp mµ thËm chÝ cßn cè t×nh lµm cho c¸ch nãi cña m×nh<br /> kh¸c mét c¸ch tèi ®a víi c¸ch nãi cña ®èi t−îng giao tiÕp. Nh− vËy, cã thÓ thÊy, sù<br /> lùa chän c¸ch nãi “héi tô” hay “ph©n li” lµ tuú thuéc vµo chiÕn l−îc giao tiÕp<br /> (strategy) còng nh− th¸i ®é ng«n ng÷ (attitude) cña ng−êi nãi. Theo ®ã, ®« thÞ hãa<br /> ng«n ng÷ d−êng nh− ®ßi hái ng−êi ta ph¶i cã mét sù lùa chän døt kho¸t trong nh÷ng<br /> sù lùa chän. §ã lµ sù lùa chän thÝch nghi ng«n ng÷ theo h−íng héi tô.<br /> Khi ®Ò cËp ®Õn "lèi giao tiÕp thµnh thÞ", mÆc nhiªn, nh− lµ mét sù thõa nhËn<br /> cã mét "thø" ng«n ng÷ gäi lµ thµnh thÞ (hay thµnh phè). §©y chÝnh lµ kh¸i niÖm<br /> ph−¬ng ng÷ thµnh thÞ (urban dialect) trong sù khu biÖt víi ph−¬ng ng÷ n«ng th«n<br /> (rural dialect). Cho ®Õn nay, hÇu hÕt c¸c ý kiÕn ®Òu thèng nhÊt cho r»ng, ph−¬ng ng÷<br /> thµnh thÞ cã mét sè ®Æc ®iÓm næi bËt nh− sau:<br /> - Tuy lµ ph−¬ng ng÷ nh−ng gÇn víi ng«n ng÷ toµn d©n, lµ h×nh th¸i cao (H:<br /> high; trong quan hÖ víi h×nh th¸i thÊp-L: low) cña ph−¬ng ng÷ (nªn cã thÓ coi lµ b¸n<br /> ph−¬ng ng÷).<br /> - Ph−¬ng ng÷ thµnh thÞ lµ cÇu nèi gi÷a ng«n ng÷ v¨n häc víi ph−¬ng ng÷.<br /> - Ph−¬ng ng÷ thµnh thÞ th−êng tiÕn bé h¬n ph−¬ng ng÷ n«ng th«n.<br /> - Ph−¬ng ng÷ thµnh thÞ gãp phÇn vµo viÖc ®Èy m¹nh qu¸ tr×nh thèng nhÊt<br /> ng«n ng÷.<br /> - Mäi sù tiÕn bé, c¸ch t©n trong ng«n ng÷ ®Òu b¾t ®Çu tõ ®« thÞ lín råi lan<br /> truyÒn ®Õn ®« thÞ nhá sau ®ã míi lan truyÒn ®Õn n«ng th«n.<br /> Víi mét vµi nÐt næi bËt trªn ®Ó thÊy r»ng, cã mét sù chªnh nhau kh¸ râ gi÷a<br /> ph−¬ng ng÷ thµnh thÞ vµ ph−¬ng ng÷ n«ng th«n, vµ theo ®ã lµ sù kh¸c nhau gi÷a lèi<br /> giao tiÕp ng«n ng÷ thµnh thÞ víi lèi giao tiÕp ng«n ng÷ n«ng th«n. §©y chÝnh lµ mét<br /> néi dung mµ trong qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa kh«ng thÓ kh«ng ®Æt ra.<br /> 1.2. Tuy nhiªn, theo c¸ch hiÓu trªn th× ®« thÞ hãa ng«n ng÷ míi chØ xem xÐt<br /> sù t¸c ®éng ®¬n chiÒu tõ ph−¬ng ng÷ thµnh thÞ ®èi víi ph−¬ng ng÷ kh«ng ph¶i thµnh<br /> thÞ (ph−¬ng ng÷ n«ng th«n). Thùc tÕ ®· kh«ng dõng l¹i ë ®ã mµ cßn cã chiÒu ng−îc<br /> l¹i, ®ã lµ t¸c ®éng cña c¸c ph−¬ng ng÷ n«ng th«n ®èi víi ph−¬ng ng÷ thµnh thÞ. VÝ<br /> dô, ®« thÞ hãa cã thÓ lµ n¬i tô hîp cña nh÷ng ng−êi tø xø, ch¼ng h¹n nh−, nh÷ng<br /> ng−êi sèng ë ven ®« víi ph−¬ng ng÷ cña vïng ven ®«; nh÷ng ng−êi tõ nhiÒu vïng<br /> n«ng th«n kh¸c víi ph−¬ng ng÷ cña mçi vïng n«ng th«n ®ã; l¹i cßn cã c¶ nh÷ng<br /> ng−êi tõ c¸c ®« thÞ kh¸c víi ph−¬ng ng÷ cña c¸c ®« thÞ ®ã; v.v... Trong mét tr¹ng th¸i<br /> ®a ph−¬ng ng÷ x· héi nh− vËy sÏ cã t¸c ®éng hai chiÒu (t−¬ng t¸c) khi con ng−êi<br /> tham gia vµo mét céng ®ång nãi n¨ng (community of speech) míi: mét mÆt hä tiÕp<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 84 §« thÞ hãa víi vÊn ®Ò sö dông ng«n ng÷ ë ViÖt Nam hiÖn nay<br /> <br /> nhËn ph−¬ng ng÷ thµnh thÞ ®Ó t¹o sù ®ång nhÊt vµ hoµ nhËp céng ®ång, ®ång thêi,<br /> rÊt cã thÓ, c¸c yÕu tè ph−¬ng ng÷ cña hä sÏ t¸c ®éng trë l¹i ®èi víi ph−¬ng ng÷ thµnh<br /> thÞ mµ hä ®Õn. VÝ dô, mét vµi n¨m gÇn ®©y, Hµ Néi mçi n¨m Ýt nhÊt cã<br /> kho¶ng100.000 ng−êi tõ n¬i kh¸c ®Õn lµm ¨n sinh sèng. Trong sù cè g¾ng thÝch nghi<br /> dÇn víi ®êi sèng ng«n ng÷ Hµ Néi th× mét mÆt ph−¬ng ng÷ cña hä ph¶i thay ®æi d−íi<br /> ¸p lùc cña tiÕng Hµ Néi vµ mÆt kh¸c, c¸c ph−¬ng ng÷ mµ hä mang theo t¸c ®éng trë<br /> l¹i ®Õn tiÕng Hµ Néi, lµm cho kh¸i niÖm tiÕng Hµ Néi vèn ®· phøc t¹p l¹i cµng trë<br /> nªn phøc t¹p h¬n. Thø n÷a, ®« thÞ hãa cßn t¸c ®éng ®Õn c¶ c¸c x· héi ®a ng÷ mµ<br /> trong ®ã cã sù t−¬ng t¸c gi÷a ng«n ng÷ ®« thÞ víi ng«n ng÷ cña c¸c d©n téc cßn l¹i ë<br /> vïng ®ang ®−îc ®« thÞ hãa. VÝ dô, qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa ë §iÖn Biªn sÏ cã t¸c ®éng<br /> kh«ng nhá ®Õn tr¹ng th¸i ®a ng÷ x· héi tiÕng ViÖt víi c¸c ng«n ng÷ d©n téc thiÓu sè<br /> mµ trong ®ã tiÕng Th¸i ®ãng vai trß chÝnh. V× thÕ, ®« thÞ hãa ng«n ng÷ kh«ng chØ<br /> dõng l¹i ë møc ®é mèi quan hÖ gi÷a c¸c ph−¬ng ng÷ trong x· héi ®a ph−¬ng ng÷ mµ<br /> mµ cßn ë c¶ mèi quan hÖ gi÷a c¸c ng«n ng÷ trong x· héi ®a ng÷.<br /> XuÊt ph¸t tõ c¸ch nh×n nh− vËy, d−íi ®©y chóng t«i muèn nªu ra mét sè vÊn<br /> ®Ò vÒ ®« thÞ hãa ng«n ng÷ ë ViÖt Nam. Hay nãi cô thÓ h¬n, ®ã lµ t¸c ®éng cña ®« thÞ<br /> hãa ®èi víi viÖc sö dông ng«n ng÷ ë ViÖt Nam hiÖn nay.<br /> 2. ViÖt Nam lµ quèc gia x· héi chñ nghÜa thèng nhÊt ®a d©n téc, ®a ng«n ng÷.<br /> Víi t− c¸ch lµ ng«n ng÷ quèc gia, tiÕng ViÖt lµ ng«n ng÷ hµnh chÝnh nhµ n−íc, lµ<br /> ng«n ng÷ gi¸o dôc, ng«n ng÷ ®èi ngo¹i vµ lµ ng«n ng÷ giao tiÕp chung trong céng<br /> ®ång 54 d©n téc ViÖt Nam. Nãi nh− thÕ còng cã nghÜa r»ng, víi chÝnh s¸ch b×nh ®¼ng<br /> d©n téc cña §¶ng vµ Nhµ n−íc ViÖt Nam, bªn c¹nh tiÕng ViÖt ®¶m nhËn chøc n¨ng<br /> giao tiÕp quèc gia th× mçi d©n téc ®Òu cã ng«n ng÷ giao tiÕp chung trong céng ®ång<br /> d©n téc. V× thÕ, khi nãi ®Õn ®« thÞ hãa ng«n ng÷ ë ViÖt Nam, theo chóng t«i cã hai néi<br /> dung næi lªn lµ: (1) T−¬ng t¸c gi÷a tiÕng ViÖt chung (cßn gäi lµ tiÕng ViÖt toµn d©n)<br /> víi tiÕng ViÖt ph−¬ng ng÷ vµ sù t−¬ng t¸c gi÷a c¸c ph−¬ng ng÷ tiÕng ViÖt víi nhau;<br /> (2) T−¬ng t¸c gi÷a tiÕng ViÖt víi c¸c ng«n ng÷ d©n téc thiÓu sè.<br /> 2.1. ViÖt Nam ®ang trong qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt n−íc.<br /> Do vËy, ®« thÞ hãa ®ang diÔn ra m¹nh mÏ ë kh¾p ®Êt n−íc, t¹o ra mét luång lu©n<br /> chuyÓn m¹nh mÏ h¬n bao giê hÕt vÒ nh©n lùc. §©y lµ lÝ do t¹o nªn tr¹ng th¸i ®a<br /> ph−¬ng ng÷ x· héi ë kh¾p n¬i vµ cã thÓ coi giao tiÕp ®a ph−¬ng ng÷ ®ang lµ mét xu<br /> h−íng phæ biÕn trong x· héi ViÖt Nam hiÖn nay. C©u hái ®Æt ra lµ, trong x· héi ®a<br /> ph−¬ng ng÷ nh− vËy th× ph−¬ng ng÷ nµo sÏ ®−îc dïng lµm giao tiÕp chÝnh (cã chøc<br /> n¨ng cao- H) trong quan hÖ víi c¸c ph−¬ng ng÷ cßn l¹i (cã chøc n¨ng thÊp- L)? §Ó tr¶<br /> lêi c©u hái nµy, chóng t«i ®· tiÕn hµnh quan s¸t mét sè vïng ®« thÞ hãa th× thÊy xuÊt<br /> hiÖn hai kiÓu c¶nh huèng (situation) ng«n ng÷: c¶nh huèng ng«n ng÷ thø nhÊt thuéc<br /> vÒ nh÷ng vïng vèn lµ ®« thÞ ®−îc më réng vµ c¶nh huèng ng«n ng÷ thø hai thuéc vÒ<br /> nh÷ng vïng ®« thÞ hãa míi hoµn toµn.<br /> Thø nhÊt, ë nh÷ng vïng ®« thÞ ®−îc më réng, tøc lµ, vèn ®· cã mét ®« thÞ æn<br /> ®Þnh th× ph−¬ng ng÷ ®« thÞ ®ang hµnh chøc sÏ thùc hiÖn chøc n¨ng cao (H) vµ c¸c<br /> ph−¬ng ng÷ míi xuÊt hiÖn sÏ thùc hiÖn chøc n¨ng thÊp (L). §©y lµ mét x· héi ®a<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn V¨n Khang 85<br /> <br /> ph−¬ng ng÷ - ®a ph−¬ng thÓ ng÷ (multilingualism-polyglossia) æn ®Þnh. VÝ dô, ë<br /> Thµnh phè Hå ChÝ Minh, tiÕng Sµi Gßn thùc hiÖn chøc n¨ng cao (H), c¸c ph−¬ng ng÷<br /> cßn l¹i thùc hiÖn chøc n¨ng thÊp (L). Mèi quan hÖ vÒ chøc n¨ng cao (H) - thÊp (L)<br /> nµy lµ trong ph¹m vi giao tiÕp x· héi réng lín (cßn trong giao tiÕp gia ®×nh hay trong<br /> ph¹m vi hÑp h¬n rÊt cã thÓ ng−îc l¹i). §iÒu nµy gi¶i thÝch r»ng, phÇn ®«ng nh÷ng<br /> ng−êi (chñ yÕu lµ trÎ tuæi) tõ c¸c vïng miÒn cña ®Êt n−íc - nhÊt lµ nh÷ng ng−êi miÒn<br /> B¾c - vµo Thµnh phè Hå ChÝ Minh l¹i nhanh chãng thay ®æi ng«n ng÷ cña m×nh b»ng<br /> c¸ch cè g¾ng nãi tiÕng Sµi Gßn (tõ ng÷, giäng ®iÖu, lèi diÔn ®¹t) nh»m thÝch nghi,<br /> v−¬n tíi ''sù ®ång nhÊt" vÒ giao tiÕp ng«n ng÷. Trong mét sè kh¶o s¸t cña chóng t«i<br /> vÒ tiÕng Hµ Néi còng thÊy râ ®iÒu nµy: Nh÷ng ng−êi (nhÊt lµ sinh viªn) tõ c¸c vïng<br /> kh¸c nhau ®Õn Hµ Néi häc tËp, lµm viÖc, theo thêi gian, ®· thay ®æi ng«n ng÷ ë c¸c<br /> møc ®é kh¸c nhau ®Ó hoµ vµo c¸ch giao tiÕp cña thñ ®«. Ch¼ng h¹n, nh÷ng sinh viªn<br /> lµ ng−êi khu bèn (nhÊt lµ n÷) lu«n cè g¾ng h−íng tíi sö dông ®óng thanh ®iÖu cña<br /> tiÕng Hµ Néi (nh− chuyÓn c¸ch ph¸t ©m kiÓu "chñng t«i" thµnh "chóng t«i",...). §iÒu<br /> ®¸ng chó ý lµ, qu¸ tr×nh nµy ®−îc b¾t ®Çu tõ sù song dông c¸c biÕn thÓ (ph−¬ng ng÷<br /> thµnh thÞ cïng c¸c ph−¬ng ng÷ kh¸c) trong giao tiÕp cña nh÷ng c¸ thÓ míi vµo thµnh<br /> phè. ChÝnh sù song dông nµy ®· lµm cho kh«ng Ýt th× nhiÒu cã sù t−¬ng t¸c vµ xung<br /> ®ét gi÷a c¸c biÕn thÓ trong mçi c¸ nh©n. Sau ®ã lµ c¶ mét qu¸ tr×nh mµ mçi c¸ thÓ,<br /> mét mÆt, tù ®iÒu chØnh ng«n ng÷ cña m×nh ®Ó hoµ nhËp víi céng ®ång, mÆt kh¸c, hä<br /> vÉn cè g¾ng gi÷ lèi giao tiÕp ph−¬ng ng÷ ®Æc tr−ng trong céng ®ång ph−¬ng ng÷ cña<br /> hä. HÖ qu¶ dÉn ®Õn lµ:<br /> (a) Sù v−¬n tíi ®Ó t¹o sù nhÊt thÓ trong hµnh vi nãi n¨ng cña nh÷ng ng−êi<br /> ®Õn thµnh phè tõ c¸c vïng miÒn th−êng chØ cã thÓ ®¹t ë møc ®é "cËn ®ång nhÊt" chø<br /> kh«ng thÓ ®ång nhÊt. Tõ ®©y ®· t¹o ra mét thø ph−¬ng ng÷ pha trén (mixing) gi÷a<br /> ph−¬ng ng÷ thµnh thÞ víi ph−¬ng ng÷ cña céng ®ång míi ®Õn ë c¸c møc ®é kh¸c<br /> nhau. VÝ dô, sù pha trén gi÷a tiÕng Hµ Néi víi tiÕng NghÖ cña céng ®ång ng−êi NghÖ<br /> ë Hµ Néi; sù pha trén gi÷a tiÕng Hµ Néi víi tiÕng S¬n T©y cña céng ®ång ng−êi S¬n<br /> T©y ë Hµ Néi; sù pha trén gi÷a giäng B¾c víi giäng Trung hoÆc giäng Nam; v.v...<br /> (b) ChÝnh do sù pha trén nµy ®· t¸c ®éng ®Õn ph−¬ng ng÷ ®« thÞ, lµm lung<br /> lay néi dung kh¸i niÖm ph−¬ng ng÷ ®« thÞ víi ®Æc tr−ng vèn cã cña nã. VÝ dô, sù lan<br /> to¶ c¸ch ph¸t ©m lÉn lén hai chiÒu n/l (vèn kh«ng xuÊt hiÖn trong tiÕng Hµ Néi) ®ang<br /> tr¶i kh¾p vïng Gia L©m vµ Ýt nhiÒu c¶ trong néi thµnh Hµ Néi.<br /> (c) Kh«ng ph¶i ai kh¸c mµ chÝnh c¸c c¸ thÓ ®· phÇn nµo ®−îc ®« thÞ hãa vÒ<br /> ng«n ng÷ l¹i mang nh÷ng nÐt ®Æc thï cña ph−¬ng ng÷ theo h−íng ®« thÞ mµ hä sö<br /> dông hµng ngµy ë thµnh phè vÒ quª h−¬ng cña hä. Céng ®ång chÞu t¸c ®éng ®Çu tiªn<br /> lµ céng ®ång th©n thuéc sau ®ã lµ lµng xãm. Cïng víi nh÷ng nh©n tè kh¸c cña ®« thÞ<br /> hãa ®· t¹o ra nguy c¬ cã thÓ dÉn ®Õn lµm nh¹t nhoµ ranh giíi gi÷a c¸c ph−¬ng ng÷,<br /> lµm mÊt dÇn b¶n s¾c cña mçi ph−¬ng ng÷ vµ t¹o ra sù pha trén gi÷a c¸c ph−¬ng ng÷<br /> ë c¸c vïng n«ng th«n. VÝ dô, lèi ®¸p l¹i quen thuéc "kh«ng d¸m" cña ng−êi n«ng th«n<br /> vïng Hµ T©y (gi¸p Hµ Néi) mçi khi tiÕp nhËn lêi chµo (vÝ dô: A: Chµo b¸c!; B: Kh«ng<br /> d¸m, chµo anh) d−êng nh− ®ang mÊt h¼n. Còng t¹i vïng nµy, mét sè tõ mang ®Æc<br /> tr−ng c¸ch ph¸t ©m ph−¬ng ng÷ ®· kh«ng thÊy xuÊt hiÖn n÷a: Çm «i! (= bÇm ¬i/mÑ<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 86 §« thÞ hãa víi vÊn ®Ò sö dông ng«n ng÷ ë ViÖt Nam hiÖn nay<br /> <br /> ¬i); thÕ thµo (= thÕ nµo); giµ, hái c¸i g×?/hái c¸i g×, giµ? (= hái g× ®Êy?); ¨n c¬m chöa?<br /> Chöa ¨n (¨n c¬m ch−a? Ch−a ¨n); nhÒu tiÒn (= nhiÒu tiÒn); v.v...<br /> Thø hai, ë nh÷ng vïng ®« thÞ míi (míi ®−îc kiÕn lËp hoÆc ®ang ®−îc x©y<br /> dùng) th× t×nh h×nh trë nªn phøc t¹p h¬n nhiÒu, bëi t¹i n¬i ®©y ch−a cã mét ph−¬ng<br /> ng÷ ®« thÞ hay chÝnh x¸c lµ ch−a x¸c ®Þnh ®−îc ph−¬ng ng÷ cao (H). C¸c ph−¬ng ng÷<br /> ë ®©y cïng hµnh chøc trong mét tr¹ng th¸i ®a ph−¬ng ng÷ mµ kh«ng cã ®a ph−¬ng<br /> thÓ ng÷ (tøc lµ ch−a cã sù ph©n bè chøc n¨ng gi÷a c¸c ph−¬ng ng÷). Trong t×nh h×nh<br /> nh− vËy th−êng dÉn ®Õn c¸c kh¶ n¨ng sau:<br /> (a) Ph−¬ng ng÷ b¶n ®Þa ®ang ®−îc sö dông (tøc ph−¬ng ng÷ n¬i kiÕn lËp ®«<br /> thÞ) sÏ ®ãng vai trß quan träng trong viÖc t¹o lËp ph−¬ng ng÷ ®« thÞ. §iÒu nµy cã thÓ<br /> x¶y ra trong tr−êng hîp cã nhiÒu ng−êi d©n b¶n ®Þa sinh sèng, lµm viÖc t¹i khu ®«<br /> thÞ míi vµ cã giao l−u m¹nh mÏ hai chiÒu (t−¬ng t¸c) gi÷a c− d©n ®« thÞ míi víi c−<br /> d©n vïng l©n cËn.<br /> (b) Ph−¬ng ng÷ cña vïng nµo mµ cã sè ®«ng ng−êi nhËp c− vµo ®« thÞ nµy sÏ<br /> trë thµnh ph−¬ng ng÷ c¬ së ®Ó h×nh thµnh ph−¬ng ng÷ ®« thÞ ë giai ®o¹n ®Çu. Së dÜ<br /> chØ cã thÓ lµ "c¬ së" vµ "ë giai ®o¹n ®Çu” lµ v× cßn ph¶i qua mét qu¸ tr×nh t−¬ng t¸c<br /> (interaction) vµ xung ®ét (confict). RÊt cã thÓ, thêi gian ®Çu, ph−¬ng ng÷ cña sè ®«ng<br /> ng−êi lµ "ph−¬ng ng÷ tréi" nh−ng v× g¾n víi m«i tr−êng mµ chuyÓn dÇn sang ph−¬ng<br /> ng÷ cña vïng ®ã, hoÆc t¹o ra mét ph−¬ng ng÷ pha trén víi c¬ tÇng, hoÆc lµ cña<br /> ph−¬ng ng÷ tréi, hoÆc lµ cña ph−¬ng ng÷ b¶n ®Þa. §©y lµ mét thùc tÕ ®ang diÔn ra ë<br /> mét sè khu ®« thÞ míi ë ViÖt Nam.<br /> 2.2. Kh«ng thÓ kh«ng nh¾c ®Õn mét thùc tÕ hiÖn nay ë ViÖt Nam lµ ®« thÞ hãa<br /> diÔn ra ë c¸c vïng chiÕm sè d©n chñ yÕu lµ céng ®éng ng−êi d©n téc thiÓu sè víi mét<br /> tr¹ng th¸i ®a ng÷ tiÕng ViÖt - tiÕng d©n téc. SÏ cã hµng lo¹t c¸c t¸c ®éng ®Õn viÖc sö<br /> dông ng«n ng÷ ë ®©y trong ®ã cã viÖc lùa chän ng«n ng÷ ®« thÞ vµ ph−¬ng ng÷ ®« thÞ.<br /> Ch¼ng h¹n, c«ng nghiÖp hãa víi khoa häc kÜ thuËt c«ng nghÖ; c¸c ph−¬ng tiÖn th«ng<br /> tin, truyÒn th«ng, qu¶ng c¸o; l−îng ng−êi ®æ vÒ tham gia x©y dùng vµ tiÕp tôc ë l¹i<br /> sinh sèng; giao l−u, th«ng th−¬ng më réng víi nhÞp ®é vµ tèc ®é lín; v.v...tÊt c¶<br /> nh÷ng ho¹t ®éng ®ã ®Òu cã sù tham gia cña ng«n ng÷, do vËy, chóng trë thµnh<br /> nh÷ng t¸c nh©n quan träng t¸c ®éng ®Õn viÖc lùa chän vµ sö dông ng«n ng÷ ®Ó ®i<br /> ®Õn ®Þnh h×nh mét ng«n ng÷ hay ph−¬ng ng÷ ®« thÞ.<br /> VÒ viÖc lùa chän ng«n ng÷, theo dù ®o¸n cña chóng t«i, tiÕng ViÖt sÏ trë<br /> thµnh ng«n ng÷ ®« thÞ ë nh÷ng ®« thÞ míi kiÓu nµy. §iÒu ®¸ng nãi lµ, ®©y lµ mét<br /> thùc tÕ cña sù "lùa chän ng«n ng÷" (language choise) ®Ó t¹o nªn sù nhÊt thÓ trong<br /> giao tiÕp. Nh−ng còng chÝnh tõ ®©y mµ rÊt cã thÓ, theo thêi gian, ng«n ng÷ d©n téc<br /> thiÓu sè dïng ®Ó giao tiÕp trong gia ®×nh còng nh− trong céng ®ång cña nh÷ng ng−êi<br /> d©n téc thiÓu sè sÏ ngµy cµng bÞ thu hÑp l¹i. Cïng víi ®ã, d−íi t¸c ®éng cña m«i<br /> tr−êng ®a ng÷ vµ søc Ðp cña ng«n ng÷ ®« thÞ - tiÕng ViÖt - sÏ lµm cho ng«n ng÷ d©n<br /> téc chÞu ¶nh h−ëng rÊt lín cña giao thoa vµ vay m−în. Vµ, v−ît xa h¬n lµ, ng«n ng÷<br /> ng÷ ®« thÞ sÏ lan to¶, t¸c ®éng ®Õn viÖc sö dông ng«n ng÷ cña vïng ven vµ c¶ vïng<br /> réng lín ®ã. Khi ®· chän ®−îc ng«n ng÷ ®« thÞ th× tiÕp ®ã sÏ lµ chän ph−¬ng ng÷ nµo<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn V¨n Khang 87<br /> <br /> ®Ó lµm ph−¬ng ng÷ ®« thÞ. §©y lµ c¶ mét qu¸ tr×nh t−¬ng t¸c gi÷a c¸c ph−¬ng ng÷<br /> cña nh÷ng ng−êi tham gia x©y dùng vµ sinh sèng t¹i ®« thÞ nµy.<br /> 3. Cã thÓ thÊy, c¸i ®Ých mµ ®« thÞ hãa ng«n ng÷ h−íng ®Õn lµ t¹o tÝnh ®ång<br /> nhÊt vÒ ng«n ng÷. §ã còng lµ thÓ hiÖn tÝnh chiÕn l−îc trong qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa<br /> ng«n ng÷: lµm cho thÝch nghi vµ ®¹t ®−îc tÝnh nhÊt thÓ hãa vÒ ng«n ng÷ trong qu¸<br /> tr×nh ®« thÞ hãa. §iÒu nµy cã liªn quan ®Õn th¸i ®é ng«n ng÷ (language attitude) cña<br /> ng−êi sö dông. NÕu th¸i ®é ®−îc hiÓu lµ "c¸ch nghÜ, c¸ch nh×n vµ c¸ch hµnh ®éng<br /> theo mét h−íng nµo ®ã tr−íc mét vÊn ®Ò, mét t×nh h×nh" th× th¸i ®é ng«n ng÷ cã thÓ<br /> ®−îc hiÓu lµ sù ®¸nh gi¸ vÒ gi¸ trÞ vµ khuynh h−íng hµnh vi cña mét céng ®ång hay<br /> c¸ nh©n ®èi víi mét ng«n ng÷ nµo ®ã. Víi c¸ch hiÓu nh− vËy, th¸i ®é ng«n ng÷ ®èi víi<br /> ®« thÞ hãa ng«n ng÷ lµ c¸ch hµnh xö g¾n víi t×nh c¶m ng«n ng÷ tr−íc viÖc h−íng tíi<br /> ph−¬ng ng÷ ®« thÞ hay ng«n ng÷ ®« thÞ (còng lµ ®ång nghÜa víi viÖc tõ bá ph−¬ng<br /> ng÷ hay ng«n ng÷ cña m×nh). ë ®©y sÏ xuÊt hiÖn nh÷ng c¸ch hµnh xö kh¸c nhau:<br /> (a) Cã ý thøc trong viÖc chuyÓn sang ph−¬ng ng÷ ®« thÞ hay ng«n ng÷ ®« thÞ.<br /> Nh÷ng ng−êi cã c¸ch hµnh xö nµy sÏ gióp hä ®Èy nhanh viÖc hoµ nhËp, thÝch nghi<br /> víi ng«n ng÷ ®« thÞ.<br /> (b) Hoµ nhËp mét c¸ch tù nhiªn vµo m«i tr−êng ®« thÞ trong ®ã cã sù hoµ<br /> nhËp vÒ ng«n ng÷. §èi víi nh÷ng ng−êi nµy th× sù chuyÓn ®æi sang ph−¬ng ng÷ ®«<br /> thÞ hay ng«n ng÷ ®« thÞ nh− lµ sù "m−a dÇm thÊm ¸o".<br /> (c) ThÓ hiÖn râ mét th¸i ®é "trung thµnh ng«n ng÷" ®èi víi ph−¬ng ng÷ hay<br /> ng«n ng÷ cña m×nh: cè g¾ng sö dông ph−¬ng ng÷ hay ng«n ng÷ cña m×nh tõ trong<br /> giao tiÕp gia ®×nh ®Õn giao tiÕp x· héi (tøc lµ cã ý thøc kh«ng thay ®æi). Tuy nhiªn,<br /> ngay c¶ ®èi víi nh÷ng ng−êi nµy th× sù b¶o l−u còng chØ lµ t−¬ng ®èi. V×, dï cã ý thøc<br /> b¶o l−u ®Õn ®©u th× chØ cã thÓ h¹n chÕ hoÆc kÐo dµi thêi gian chø kh«ng thÓ "c−ìng<br /> l¹i" t¸c ®éng cña m«i tr−êng giao tiÕp.<br /> C¸ch nh×n nhËn võa nªu vÒ th¸i ®é ng«n ng÷ trong tiÕn tr×nh ®« thÞ hãa<br /> ng«n ng÷ míi chØ mang tÝnh kh¸i qu¸t. Bëi sù chuyÓn ®æi vÒ t− t−ëng nhËn thøc<br /> ®èi víi viÖc ph¶i tõ bá thø ng«n ng÷ d−êng nh− lµ m¸u thÞt ®Ó chuyÓn sang mét<br /> thø ng«n ng÷ kh¸c lµ kh«ng hÒ ®¬n gi¶n. Ch¼ng h¹n, mét lo¹t c¸c m©u thuÉn<br /> trong t− t−ëng sÏ n¶y ra: sù gi»ng xÐ gi÷a th¸i ®é trung thµnh vµ th¸i ®é tù ti ®èi<br /> víi ng«n ng÷ m×nh ®ang sö dông; gi÷a th¸i ®é trung thµnh ng«n ng÷ cña b¶n<br /> th©n víi th¸i ®é xem th−êng cña x· héi (hay mét nhãm x· héi) ®èi víi ng«n ng÷<br /> b¶n th©n ®ang sö dông; gi÷a th¸i ®é tù ti vÒ ng«n ng÷ mµ b¶n th©n ®ang sö dông<br /> céng víi th¸i ®é xem th−êng cña x· héi (hay mét nhãm x· héi) ®èi víi ng«n ng÷<br /> b¶n th©n ®ang sö dông; v.v...<br /> Qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa ng«n ng÷ ViÖt Nam hiÖn nay ®ang diÔn ra m¹nh mÏ,<br /> phøc t¹p víi hµng lo¹t vÊn ®Ò cÇn gi¶i quyÕt. Ch¼ng h¹n, víi t×nh h×nh ®a ph−¬ng<br /> ng÷ x· héi nh− hiÖn nay, ng−êi ta buéc ph¶i nh×n nhËn l¹i mét sè nh÷ng kh¸i niÖm<br /> vèn ®· rÊt quen thuéc nh− ng«n ng÷ (tiÕng ViÖt toµn d©n) vµ ph−¬ng ng÷ (tiÕng ViÖt<br /> ph−¬ng ng÷), chuÈn hãa (tiÕng ViÖt chuÈn mùc) vµ biÕn thÓ (tiÕng ViÖt trong sö<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 88 §« thÞ hãa víi vÊn ®Ò sö dông ng«n ng÷ ë ViÖt Nam hiÖn nay<br /> <br /> dông); NÕu coi ng«n ng÷ lµ mét hµnh vi x· héi th× kh«ng thÓ kh«ng xem xÐt ng«n<br /> ng÷ ë ViÖt Nam víi sù ph¸t triÓn cña x· héi ViÖt Nam g¾n víi c¸c vÊn ®Ò "sinh th¸i<br /> häc ng«n ng÷" trong ®ã næi lªn lµ nguy c¬ c¸c ng«n ng÷ hay ph−¬ng ng÷ bÞ tiªu vong.<br /> Nãi mét c¸ch cô thÓ h¬n, ®« thÞ hãa ng«n ng÷ ®ang lµ mét xu thÕ tÊt yÕu nªn cÇn coi<br /> ®ã lµ mét vÊn ®Ò x· héi vµ ®Æt nã vµo trong mét mèi quan hÖ réng lín víi c¸c vÊn ®Ò<br /> cña ®« thÞ hãa nãi chung ®Ó cã ®−îc ®Þnh h−íng vµ chiÕn l−îc tæng thÓ - mét néi dung<br /> mµ dÔ bÞ bá quªn trong bén bÒ cña bao néi dung kh¸c.<br /> <br /> Tµi liÖu tham kh¶o chÝnh<br /> 1. Ronald Wardthaugh: An introduction to Sociolinguistics. Blackwell publisher, 1993.<br /> 2. J.J. Gumperz: Language and Social Indentity. Cambridge University Press, 1982.<br /> 3. W.Labov: The social stratification of English in New York City. Wasington DC: Center for Applied<br /> Linguistics, 1967.<br /> 4. Hoµng ThÞ Ch©u: TiÕng ViÖt trªn c¸c miÒn ®Êt n−íc. Nxb Khoa häc x· héi, 1989.<br /> 5. NguyÔn V¨n Khang: VÒ kh¸i niÖm “tiÕng Hµ Néi” trong “Hµ Néi - Nh÷ng vÊn ®Ò ng«n ng÷ vµ v¨n<br /> hãa”, Nxb V¨n hãa - Th«ng tin, 2001.<br /> 6. NguyÔn V¨n Khang: KÕ ho¹ch hãa ng«n ng÷ - Ng«n ng÷ häc x· héi vÜ m«. Nxb Khoa häc x· héi,<br /> 2003.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />