Đổi mới kiểm tra, đánh giá theo hướng tiếp cận năng lực học sinh trong quá trình dạy học môn Lịch sử ở trường trung học phổ thông với việc sử dụng tư liệu gốc

HNUE JOURNAL OF SCIENCE<br /> Educational Sci., 2017, Vol. 62, Iss. 9, pp. 120-129<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> DOI: 10.18173/2354-1075.2017-0157<br /> <br /> ĐỔI MỚI KIỂM TRA, ĐÁNH GIÁ THEO HƯỚNG TIẾP CẬN NĂNG LỰC<br /> HỌC SINH TRONG QUÁ TRÌNH DẠY-HỌC MÔN LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG<br /> TRUNG HỌC PHỔ THÔNG VỚI VIỆC SỬ DỤNG TƯ LIỆU GỐC<br /> Nguyễn Văn Ninh<br /> Khoa Lịch sử, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội<br /> Tóm tắt. Trước yêu cầu đổi mới căn bản toàn diện giáo dục Việt Nam hiện nay thì “Đổi<br /> mới kiểm tra đánh giá được xác định là khâu đột phá trong đổi mới giáo dục”. Tư liệu gốc<br /> mang giá trị lịch sử rất cao, được xem là minh chứng quan trọng nhất mà lịch sử để lại. Vì<br /> vậy, việc khai thác và sử dụng tư liệu lịch sử gốc trong dạy học nói chung, trong kiểm tra<br /> đanh giá nói riêng là một biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả BHLS ở trường phổ thông.<br /> Bài viết này sẽ tập trung đề xuất việc sử dụng tư liệu gốc như một công cụ để đổi mới kiểm<br /> tra đánh giá kết quả học tập lịch sử của học sinh ở trường trung học phổ thông.<br /> Từ khóa: Tư liệu gốc; đổi mới kiểm tra đánh giá; học tập lịch sử của học sinh.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> Trước yêu cầu đổi mới căn bản toàn diện giáo dục Việt Nam hiện nay thì “Đổi mới kiểm<br /> tra đánh giá được xác định là khâu đột phá trong đổi mới giáo dục”. Thực tiễn cho thấy, mục tiêu<br /> của mỗi bài học ở trường phổ thông thường bao gồm các yêu cầu về kiến thức, kĩ năng, thái độ,<br /> nhưng trong quá trình dạy - học giáo viên thường chú trọng mục tiêu về kiến thức. Việc thi cử chủ<br /> yếu hướng vào kiểm tra kiến thức sách vở, nặng tính hàn lâm, không chú ý đến kiểm tra, đánh giá<br /> năng lực của học sinh, không kiểm tra xem các em đã đạt được kĩ năng gì trong quá trình học tập<br /> cũng như năng lực ứng dụng những kiến thức đã học vào thực tiễn cuộc sống ra sao. Việc kiểm tra,<br /> đánh giá như vậy khiến học sinh khó có cơ hội được bày tỏ chính kiến, quan điểm, tình cảm thái<br /> độ của mình trước những vấn đề nảy sinh trong học tập cũng như trong cuộc sống thực tiễn. Nếu<br /> việc kiểm tra, đánh giá cứ diễn ra như vậy sẽ ảnh hưởng không nhỏ đến cách dạy, cách học và chất<br /> lượng giáo dục. Vì vậy, phương án đổi mới kiểm tra đánh giá chú trọng đến năng lực của học sinh<br /> triển khai sẽ là bước đột phá để khắc phục những hạn chế này. Đồng thời sẽ giúp cho việc dạy học<br /> gắn với cuộc sống thực tiễn hơn.<br /> Một trong những yêu cầu đổi mới kiểm tra, đánh giá đang được quan tâm đó là: thay đổi<br /> dần cách thức kiểm tra theo hướng “đóng” (chỉ quan tâm đến kiến thức trong sách giáo khoa, đòi<br /> hỏi học sinh nắm vững kiến thức sách vở) như trước đây sang cách thức ra đề kiểm tra, đánh giá<br /> theo hướng “mở” (chú ý nhiều hơn đến kiểm tra, đánh giá năng lực của học sinh).<br /> Ngày nhận bài: 15/4/2017. Ngày nhận đăng: 2/7/2017<br /> Liên hệ: Nguyễn Văn Ninh, e-mail: nguyenvanninh27@gmail.com.<br /> <br /> 120<br /> <br /> Đổi mới kiểm tra, đánh giá theo hướng tiếp cận năng lực học sinh trong quá trình dạy-học...<br /> <br /> Theo hướng này ngoài những định hướng chung, mỗi bộ môn sẽ căn cứ vào đặc thù riêng<br /> để hình thành cho học sinh những kĩ năng, năng lực chuyên biệt. Môn lịch sử hình thành cho các<br /> em tình cảm đối với quê hương đất nước, lòng tự hào dân tộc, cho các em những bài học trong<br /> cuộc sống, có thế giới quan, nhân sinh quan đúng đắn. . . . Như vậy, phần câu hỏi “mở” của mỗi bộ<br /> môn cũng sẽ phải chú ý đến ưu thế, đặc thù riêng của từng môn.<br /> Theo quan điểm phát triển năng lực, việc đánh giá kết quả học tập không lấy việc kiểm tra<br /> khả năng tái hiện kiến thức đã học làm trung tâm của việc đánh giá. Đánh giá kết quả học tập theo<br /> năng lực cần chú trọng khả năng vận dụng sáng tạo tri thức trong những tình huống ứng dụng khác<br /> nhau. Đánh giá kết quả học tập đối với các môn học và hoạt động giáo dục ở mỗi lớp và sau cấp<br /> học là biện pháp chủ yếu nhằm xác định mức độ thực hiện mục tiêu dạy học, có vai trò quan trọng<br /> trong việc cải thiện kết quả học tập của học sinh. Hay nói cách khác, đánh giá theo năng lực là<br /> đánh giá kiến thức, kỹ năng và thái độ trong bối cảnh có ý nghĩa.<br /> Xét về bản chất thì không có mâu thuẫn giữa đánh giá năng lực và đánh giá kiến thức kỹ<br /> năng, mà đánh giá năng lực được coi là bước phát triển cao hơn so với đánh giá kiến thức, kỹ năng.<br /> Để chứng minh học sinh có năng lực ở một mức độ nào đó, chúng ta phải tạo cơ hội cho học sinh<br /> được giải quyết vấn đề trong tình huống mang tính thực tiễn. Khi đó học sinh vừa phải vận dụng<br /> những kiến thức, kỹ năng đã được học ở nhà trường, vừa phải dùng những kinh nghiệm của bản<br /> thân thu được từ những trải nghiệm bên ngoài nhà trường (gia đình, cộng đồng và xã hội). Như<br /> vậy, thông qua việc hoàn thành một nhiệm vụ trong bối cảnh thực, người ta có thể đồng thời đánh<br /> giá được cả kỹ năng nhận thức, kỹ năng thực hiện và những giá trị, tình cảm của người học. Mặt<br /> khác, đánh giá năng lực không hoàn toàn phải dựa vào chương trình giáo dục môn học như đánh<br /> giá kiến thức, kỹ năng, bởi năng lực là sự tổng hòa, kết tinh kiến thức, kỹ năng, thái độ, tình cảm,<br /> giá trị, chuẩn mực đạo đức,. . . được hình thành từ nhiều lĩnh vực học tập và từ sự phát triển tự<br /> nhiên về mặt xã hội của một con người.<br /> Để tiến hành kiểm tra, đánh giá theo năng lực người học thì việc xây dựng và sử dụng công<br /> cụ đánh giá kết quả học tập lịch sử của học sinh ở trường phổ thông có vai trò hết sức quan trọng,<br /> thông qua nhiều loại công cụ đánh giá khác nhau. Đối với dạy học lịch sử ở trường phổ thông chủ<br /> yếu nhất vẫn là dùng các câu hỏi, bài tập, câu hỏi trắc nghiệm khách quan, bài tập thực hành (vẽ<br /> sơ đồ, vẽ lược đồ, lập bảng biểu....) và bảng các tiêu chí (rubric) để sử dụng trong đánh giá. Tuy<br /> nhiên, hệ thống câu hỏi, bài tập xây dựng để kiểm tra đánh giá theo năng lực phải sử dụng đa dạng<br /> các công cụ như kênh hình, tư liệu (đặc biệt là tư liệu lịch sử gốc), bảng biểu.....Các câu hỏi nhận<br /> xét, đánh giá, liên hệ cần được khai thác tối đa để học sinh có điều kiện trình bày quan điểm của<br /> mình. Trong phạm vi bài viết này, chúng tôi muốn nhấn mạnh đến việc khai thác và sử dụng tư<br /> liệu gốc trong đổi mới kiểm tra đánh giá kết quả học tập của học sinh.<br /> <br /> 2.<br /> 2.1.<br /> <br /> Nội dung nghiên cứu<br /> Khái niệm, phân loại, đặc điểm và ý nghĩa của tư liệu gốc<br /> <br /> * Khái niệm: Có nhiều quan niệm khác nhau về tư liệu gốc, nhưng hầu hết các nhà nghiên<br /> cứu đều thống nhất ở một số đặc điểm về thời gian, không gian, giá trị tư liệu... Theo đó: tư liệu<br /> gốc là các tư liệu (hiện vật và thành văn) mang những thông tin đầu tiên về sự kiện, hiện tượng,<br /> nhân vật lịch sử, có liên quan trực tiếp và ra đời vào thời gian, không gian xảy ra sự kiện.<br /> * Các loại tư liệu gốc<br /> Tư liệu lịch sử vốn hết sức phong phú, đa dạng, nó vừa phản ánh ghi nhận thời đại, đồng<br /> thời cũng là sản phẩm của thời đại. Do đó, mỗi thời đại khác nhau có những loại tư liệu khác nhau.<br /> 121<br /> <br /> Nguyễn Văn Ninh<br /> <br /> Nếu dựa vào nội dung phản ánh và tính chất của tư liệu, người ta chia tư liệu lịch sử gốc<br /> thành năm loại chủ yếu: Tư liệu vật chất (hay còn gọi là tư liệu vật thật); Tư liệu truyền miệng dân<br /> gian (bao gồm những thông tin lịch sử chưa được tập hợp, còn lưu truyền tự nhiên trong dân gian<br /> và có nhiều dị bản khác nhau), Tư liệu thành văn (tư liệu chữ viết), Tư liệu hình ảnh, Tư liệu băng<br /> ghi âm, ghi hình.<br /> * Đặc điểm của tư liệu lịch sử gốc<br /> Tư liệu gốc đóng vai trò quan trọng trong công tác nghiên cứu và học tập lịch sử vì nó có<br /> những đặc điểm sau:<br /> - Là bằng chứng của quá khứ, nó ra đời trong thời điểm lịch sử, là nguyên gốc, chưa thông<br /> qua một lăng kính chủ quan nào, nên khách quan và chân thực hơn các tư liệu, tài liệu khác.<br /> - Đáng tin cậy và có thông tin chính xác hơn cả vì nó gần gũi hơn với các sự kiện lịch sử<br /> được phản ánh.<br /> - Cho ta những nhận thức trực tiếp, những thông tin lịch sử trực tiếp về sự kiện, nhân vật,<br /> hiện tượng lịch sử.<br /> - Tư liệu gốc không phải là một tư liệu tổng hợp, nó chỉ phản ánh một khía cạnh, một chi<br /> tiết nào đó của biến cố lịch sử.<br /> - Ra đời cùng với thời điểm và địa điểm xảy ra sự kiện lịch sử do đó có những hạn chế nhất<br /> định về mặt ngôn ngữ, văn bản, số lượng. Đây là tư liệu khó khai thác, nội dung đơn lẻ nên khi HS<br /> làm việc với tư liệu này sẽ vấp phải nhiều khó khăn, GV cần chú ý lựa chọn các tư liệu lịch sử gốc<br /> phù hợp với nội dung và đối tượng.<br /> * Vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng tư liệu lịch sử gốc trong DHLS ở trường phổ thông<br /> Trong nghiên cứu và giảng dạy, tư liệu lịch sử gốc mang giá trị lịch sử rất cao, nó được xem<br /> là minh chứng quan trọng nhất mà lịch sử để lại. Việc sử dụng tư liệu lịch sử gốc là một biện pháp<br /> nhằm nâng cao hiệu quả BHLS ở trường phổ thông, góp phần phát triển tính tích cực chủ động của<br /> HS.<br /> Đối với HS, tư liệu gốc sẽ góp phần giúp các em có được những minh chứng cụ thể nhất về<br /> lịch sử, về quá khứ, là những luận cứ khoa học đã được chứng minh, làm rõ sự kiện, nhân vật, hiện<br /> tượng. Đây sẽ là cơ sở để HS tự nhận thức, tự đánh giá, nhận xét theo quan điểm của bản thân đi<br /> theo đúng con đường của nghiên cứu khoa học. Nó là cơ sở tạo ra bước tập dượt để HS tự nghiên<br /> cứu, tự đánh giá một vấn đề lịch sử. Việc khai thác và sử dụng tư liệu lịch sử gốc trong DHLS sẽ<br /> gợi xúc cảm lịch sử, là cơ sở để giáo dục tình cảm đạo đức cho HS. Nó còn rèn luyện cho các em<br /> tinh thần chuyên cần, hăng say và sáng tạo trong lao động học tập. Bằng cách ấy, HS khắc phục<br /> được thói quen ỷ lại, trông chờ, thụ động của mình mà còn rèn luyện thói quen chủ động làm việc<br /> trong bất cứ hoàn cảnh nào.<br /> Đối với GV, việc sử dụng tư liệu lịch sử gốc theo hướng phát huy tính tích cực học tập của<br /> HS chính là một biện pháp để nâng cao hiệu quả DHLS, làm cho bài giảng phong phú và hấp dẫn<br /> hơn. Những kiến thức lịch sử vốn khô khan với các mốc thời gian với sự kiện sẽ được học sinh tiếp<br /> thu một cách nhanh hơn. Thông qua những ý tưởng sư phạm của mình, GV có thể sử dụng tư liệu<br /> gốc làm một kênh thông tin học tập để hướng dẫn HS đánh giá về các sự kiện, nhân vật, hiện tượng<br /> mà không cần phải dựa vào lời phê bình, nhận xét, kết luận nào khác. HS sẽ tự chủ động phát hiện<br /> tri thức, biến tri thức của tư liệu gốc thành tri thức của mình. . .<br /> <br /> 122<br /> <br /> Đổi mới kiểm tra, đánh giá theo hướng tiếp cận năng lực học sinh trong quá trình dạy-học...<br /> <br /> 2.2.<br /> <br /> Đổi mới kiểm tra, đánh giá trong quá trình dạy học lịch sử ở trường THPT<br /> theo hướng tiếp cận năng lực HS với việc sử dụng tư liệu gốc<br /> <br /> 2.2.1. Kiểm tra, đánh giá quá trình<br /> Đây là loại đánh giá được thực hiện thường xuyên, liên tục trong suốt quá trình dạy học.<br /> Hình thức kiểm tra, đánh giá này bao gồm kiểm tra miệng; kiểm tra viết dưới 1 tiết; kiểm tra thực<br /> hành dưới 1 tiết, quan sát hoạt động học tập của HS thông qua các bài học kiến thức mới, bài thực<br /> hành, bài ôn tập, sơ kết, tổng kết, qua tự học ở nhà. Mục đích chính của kiểm tra, đánh giá quá<br /> trình nhằm sử dụng kiểm tra, đánh giá như là một phương pháp dạy học tích cực. Qua đó, giáo<br /> viên biết rõ hơn về những gì học sinh đang học và học như thế nào. Đồng thời, là cơ sở để điều<br /> chỉnh việc dạy học của mình.<br /> - Hình thức đánh giá: Việc kiểm tra đánh giá thường xuyên được giáo viên thực hiện qua<br /> hình thức kiểm tra vấn đáp nhanh trên lớp hoặc có thể vận dụng các kĩ thuật kiểm tra đánh giá<br /> khác như: Quan sát: quan sát thái độ, hành vi, mức độ hoàn thành việc được giao ; Kết hợp quan<br /> sát các hoạt động học tập trong tiết học: trả lời câu hỏi, hoàn thành bài tập, hoạt động nhóm, giải<br /> quyết vấn đề ; Các câu hỏi kiểm tra nhanh vào đầu giờ, giữa giờ,cuối giờ: trả lời nhanh các câu<br /> hỏi, phiếu trắc nghiệm hoặc điền nhanh thông tin vào phiếu thăm dò. . .<br /> - Đối tượng đánh giá: trong đánh giá quá trình nên kết hợp sử dụng nhiều đối tượng tham<br /> gia đánh giá: cá nhân - nhóm; giáo viên - học sinh và tự đánh giá của học sinh.<br /> - Kết quả đánh giá: nên kết hợp giữa nhận xét bằng lời của giáo viên và học sinh với cho<br /> điểm.<br /> Xuất phát từ lí luận và thực tiễn đổi mới việc kiểm tra, đánh giá quá trình như trên, chúng<br /> tôi đề xuất cách khai thác và sử dụng tư liệu gốc để tiến hành kiểm tra, đanh giá kết quả học tập<br /> của học sinh như sau:<br /> Chương trình Lịch sử lớp 10<br /> Ví dụ 1: Kiểm tra 15 phút, Môn Lịch sử<br /> Tư liệu 1: Tranh biếm họa về sự thâu tóm quyền lực<br /> (1651), tranh của Abraham Bosse, trưng bày tại Thư<br /> viện quốc gia Pháp.<br /> Tư liệu 2: Quyền lực tối cao của nhà vua: “Tôi là người<br /> duy nhất nắm quyền lực tối cao, đặc biệt tôi là người<br /> đứng đầu hội đồng, luật pháp và của lẽ phải... Tôi<br /> chính là người duy nhất có quyền sở hữu hợp pháp<br /> mà không phụ thuộc vào ai và không chia sẻ cùng ai.<br /> Thần dân của tôi chỉ thuộc về tôi. Mọi quyền lợi và<br /> phúc lợi của quốc gia là cần thiết duy nhất đối với<br /> tôi và chỉ nằm trên bàn tay của tôi” (Trích trong lời<br /> phát biểu của vua Luis XV trước Nghị Viện Paris năm<br /> 1766) (1)<br /> Từ hai tư liệu trên, em hãy cho biết:<br /> - Trước khi cách mạng Pháp bùng nổ, ai là người đứng đầu quốc gia?<br /> Những vật nào trong hình là biểu tượng của Hoàng gia Pháp và ý nghĩa của những biểu tượng ấy?<br /> - Trình bày suy nghĩ của em về quyền lực của vua nước Pháp sau khi đọc Tư liệu 2.<br /> <br /> 123<br /> <br /> Nguyễn Văn Ninh<br /> <br /> Ví dụ 2: Kiểm tra 15 phút, Môn Lịch sử<br /> Đọc và quan sát các thông tin sau rồi trả lời các câu hỏi dưới đây:<br /> 3. Đại hội công dân<br /> 1. Công dân Aten có khoảng hơn 40 000 người<br /> (Trên tổng số 400 000 người). Để trở thành<br /> công dân cần phải có những điều kiện sau:<br /> nam giới trên 20 tuổi, có cha và mẹ là người<br /> Aten, phải thực hiện nghĩa vụ quân sự từ 18<br /> đến 20 tuổi. Công dân Aten có những quyền<br /> sau: họ được tham gia vào chính quyền của<br /> thành bang, soạn thảo luật pháp và chỉ họ mới<br /> có quyền sở hữu đất đai hay nhà ở. Họ cũng<br /> có những nghĩa vụ, nhất là trong việc bảo vệ<br /> thành bang trong trường hợp có chiến tranh và<br /> tham gia vào đời sống tôn giáo (1).<br /> 2. Đại hội công dân<br /> Câu hỏi:<br /> 1. Công dân Aten được hưởng những quyền gì ?<br /> Có phải mọi cư dân Aten đều có quyền công dân<br /> không?<br /> 2. Những ai có quyền phát biểu trước đại hội công<br /> dân ?<br /> Sau khi tranh luận, Đại hội đã ra quyết định như<br /> thế nào ?<br /> Đại hội thảo luận về những vấn đề gì ?<br /> 3. Em có nhận xét gì về nền dân chủ của Aten.<br /> <br /> Chương trình Lịch sử lớp 11<br /> Ví dụ 1: Kiểm tra 15 phút<br /> Đề bài: Quan sát 2 hình ảnh sau và trả lời các câu hỏi dưới đây:<br /> <br /> Hình 1: “Cái bánh ngọt” Trung Quốc bị xâu xé<br /> (Tranh biếm họa)<br /> <br /> 124<br /> <br /> Hình 2: Nữ hoàng Anh phong Phó vương Ấn Độ<br /> (Tranh vẽ)<br /> <br />