X· héi häc sè 1 (73), 2001 7<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
§æi míi kinh tÕ - x· héi ë ViÖt Nam (1986-2000) -<br />
mét c¸i nh×n tæng quan<br />
<br />
Ph¹m Xu©n Nam<br />
<br />
<br />
1. Tõ gÇn 15 n¨m nay, ViÖt Nam ®ang trong qu¸ tr×nh ®æi míi ®Ó ph¸t triÓn<br />
kinh tÕ - x· héi vµ héi nhËp víi thÕ giíi.<br />
Qu¸ tr×nh ®ã ®−îc b¾t ®Çu vµo lóc t×nh h×nh kinh tÕ - x· héi cña ®Êt n−íc gÇn<br />
nh− ®· r¬i ®Õn "®¸y" cña cuéc khñng ho¶ng:<br />
S¶n xuÊt n«ng nghiÖp tr× trÖ, n¹n thiÕu l−¬ng thùc diÔn ra triÒn miªn. S¶n<br />
xuÊt c«ng nghiÖp, theo thèng kª, tuy vÉn t¨ng vÒ gi¸ trÞ, nh−ng thËt ra ®¹i ®a sè nhµ<br />
m¸y, xÝ nghiÖp ë trong t×nh tr¹ng "lêi gi¶, lç thËt" v× ®−îc Nhµ n−íc bao cÊp trµn lan.<br />
L−u th«ng, ph©n phèi ¸ch t¾c. L¹m ph¸t ®¹t ®Õn tèc ®é "phi m·" víi chØ sè t¨ng gi¸<br />
b¸n lÎ n¨m 1986 lµ 774,7%1.<br />
TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu nãi trªn, céng víi nh÷ng hËu qu¶ nÆng nÒ ch−a gi¶i<br />
quyÕt xong cña h¬n 30 n¨m chiÕn tranh ¸c liÖt, ®· khiÕn cho ®êi sèng cña c¸c<br />
tÇng líp nh©n d©n sa sót nghiªm träng. ë thµnh thÞ, l−¬ng th¸ng cña c«ng nh©n,<br />
viªn chøc kh«ng ®ñ chi tiªu cho c¸c nhu cÇu thiÕt yÕu cña cuéc sèng. ë n«ng th«n,<br />
vµo lóc gi¸p h¹t cã tíi hµng mÊy triÖu ng−êi thiÕu ¨n. Tiªu cùc x· héi lan réng.<br />
Lßng d©n kh«ng yªn.<br />
T×nh h×nh diÔn biÕn ®Õn møc, vµo kho¶ng tõ cuèi 1985 ®Õn cuèi 1986, nghÜa<br />
lµ sau thÊt b¹i cña cuéc tæng ®iÒu chØnh gi¸ - l−¬ng - tiÒn, ®¹i ®a sè quÇn chóng nh©n<br />
d©n thÊy kh«ng thÓ tiÕp tôc sèng nh− cò ®−îc n÷a; ®ång thêi, c¸c c¬ quan l·nh ®¹o,<br />
qu¶n lý cña §¶ng vµ Nhµ n−íc còng thÊy kh«ng thÓ tiÕp tôc duy tr× nh÷ng chñ<br />
tr−¬ng, chÝnh s¸ch ®· lçi thêi.<br />
Víi ph−¬ng ch©m "nh×n th¼ng vµo sù thËt, ®¸nh gi¸ ®óng sù thËt, nãi râ sù<br />
2<br />
thËt” , §¹i héi VI cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam (12.1986) ®· nghiªm kh¾c tù phª<br />
b×nh vÒ nh÷ng chñ tr−¬ng, chÝnh s¸ch sai lÇm mang nÆng tÝnh gi¸o ®iÒu, chñ quan,<br />
duy ý chÝ trong c¶i t¹o x· héi chñ nghÜa vµ x©y dùng chñ nghÜa x· héi tr−íc ®©y,<br />
®ång thêi ®Ò ra ®−êng lèi ®æi míi toµn diÖn nh»m ®−a ®Êt n−íc ra khái khñng ho¶ng,<br />
®i vµo thÕ æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn.<br />
<br />
<br />
1<br />
Tæng côc Thèng kª: Niªn gi¸m thèng kª 1992. Nxb Thèng kª. Hµ Néi-1993. Tr. 187.<br />
2<br />
§¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn ®¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VI. Nxb Sù thËt. Hµ Néi-1987. Tr.12.<br />
<br />
Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />
8 §æi míi kinh tÕ-x· héi ë ViÖt Nam (1986-2000)- mét c¸i nh×n tæng quan<br />
<br />
Nh−ng khi c«ng cuéc ®æi míi võa thùc hiÖn ®−îc mÊy n¨m th× trªn thÕ giíi ®·<br />
liªn tiÕp x¶y ra nh÷ng biÕn ®éng lín víi sù sôp ®æ cña c¸c n−íc x· héi chñ nghÜa<br />
§«ng ¢u vµ sù tan r· cña Liªn X«, g©y t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn t×nh h×nh n−íc ta.<br />
Trong mét thêi gian dµi, kho¶ng 80% tæng kim ng¹ch nhËp khÈu vµ 60% tæng kim<br />
ng¹ch xuÊt khÈu cña n−íc ta cã quan hÖ víi c¸c n−íc nãi trªn. V× thÕ, cã thÓ h×nh<br />
dung nÒn kinh tÕ ViÖt Nam ®· ®øng tr−íc mét thö th¸ch ghª gím nh− thÕ nµo khi<br />
quan hÖ th−¬ng m¹i cïng nhiÒu ch−¬ng tr×nh hîp t¸c liªn doanh víi c¸c n−íc ®ã bÞ<br />
®¶o lén nghiªm träng. Thªm vµo ®ã, Mü vÉn kÐo dµi chÝnh s¸ch cÊm vËn vÒ kinh tÕ<br />
vµ th−¬ng m¹i chèng ViÖt Nam (cho ®Õn ®Çu 1994), g©y khã kh¨n kh«ng nhá cho sù<br />
ph¸t triÓn b×nh th−êng cña n−íc ta.<br />
2. §Æt ViÖt Nam vµo bèi c¶nh cña t×nh h×nh trong n−íc vµ quèc tÕ nªu trªn,<br />
nhiÒu ng−êi - kÓ c¶ nh÷ng ng−êi cã thiÖn chÝ - ®Òu rÊt b¨n kho¨n, lo l¾ng: liÖu ViÖt<br />
Nam cã kh¶ n¨ng ®øng v÷ng vµ v−ît qua ®−îc nh÷ng khã kh¨n vµ thö th¸ch to lín<br />
®ã kh«ng?<br />
Nh−ng chÝnh trong khã kh¨n, nhiÒu s¸ng t¹o cña nh©n d©n ®· xuÊt hiÖn tõ c¬<br />
së. ChÝnh trong thö th¸ch, trÝ tuÖ cña nh÷ng nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch quèc gia vµ<br />
c¸c nhµ khoa häc ®· ®−îc kh¬i dËy.<br />
Trªn c¬ së tæng kÕt kinh nghiÖm cña quÇn chóng, ®ång thêi ®Èy m¹nh c«ng t¸c<br />
nghiªn cøu lý luËn, §¹i héi VII (6.1991), råi §¹i héi VIII (6.1996) cña §¶ng vµ nh÷ng<br />
héi nghÞ Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng gi÷a c¸c kú ®¹i héi ®· kh«ng ngõng tiÕp tôc bæ<br />
sung, hoµn chØnh ®−êng lèi ®æi míi toµn diÖn ®Êt n−íc do §¹i héi VI khëi x−íng. Víi<br />
chøc n¨ng cña m×nh, Quèc héi vµ ChÝnh phñ n−íc Céng hßa x· héi chñ nghÜa ViÖt<br />
Nam ®· lÇn l−ît thÓ chÕ hãa c¸c quan ®iÓm chØ ®¹o cña §¶ng thµnh hÖ thèng ph¸p<br />
luËt, chÝnh s¸ch, kÕ ho¹ch, ch−¬ng tr×nh, dù ¸n cô thÓ ®Ó ®−a vµo cuéc sèng.<br />
Nh×n mét c¸ch tæng thÓ, ®−êng lèi, chÝnh s¸ch ®æi míi cña §¶ng vµ Nhµ n−íc<br />
ta bao gåm rÊt nhiÒu néi dung phong phó, trong ®ã cã nh÷ng néi dung c¬ b¶n sau:<br />
- Mét lµ, chuyÓn nÒn kinh tÕ tõ m« h×nh kÕ ho¹ch hãa tËp trung quan liªu bao<br />
cÊp, dùa trªn chÕ ®é c«ng h÷u vÒ t− liÖu s¶n xuÊt víi hai h×nh thøc quèc doanh vµ<br />
tËp thÓ lµ chñ yÕu, sang nÒn kinh tÕ hµng hãa nhiÒu thµnh phÇn vËn hµnh theo c¬<br />
chÕ thÞ tr−êng cã sù qu¶n lý cña Nhµ n−íc theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa.<br />
- Hai lµ, thóc ®Èy t¨ng tr−ëng kinh tÕ ®i ®«i víi thùc hiÖn tiÕn bé vµ c«ng<br />
b»ng x· héi, ph¸t triÓn v¨n hãa, b¶o vÖ m«i tr−êng; ®Æt con ng−êi vµo vÞ trÝ trung<br />
t©m cña mäi chñ tr−¬ng, chÝnh s¸ch vµ kÕ ho¹ch ph¸t triÓn.<br />
- Ba lµ, thùc hiÖn d©n chñ hãa ®êi sèng x· héi, tõng b−íc x©y dùng mét nhµ<br />
n−íc ph¸p quyÒn cña d©n, do d©n, v× d©n.<br />
- Bèn lµ, më cöa t¨ng c−êng giao l−u, hîp t¸c víi bªn ngoµi theo tinh thÇn<br />
"ViÖt Nam muèn lµ b¹n víi tÊt c¶ c¸c n−íc trong céng ®ång thÕ giíi, phÊn ®Êu v× hßa<br />
b×nh, ®éc lËp vµ ph¸t triÓn"3.<br />
<br />
<br />
3<br />
§¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VII. Nxb Sù thËt. Hµ Néi-1991. Tr.147.<br />
<br />
Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />
Ph¹m Xu©n Nam 9<br />
<br />
Trong qu¸ tr×nh tæ chøc thùc hiÖn c¸c néi dung trªn, §¶ng vµ Nhµ n−íc ta ®·<br />
chñ tr−¬ng lÊy ®æi míi kinh tÕ lµm nhiÖm vô trung t©m, ®ång thêi coi träng ®æi míi<br />
chÝnh trÞ, x· héi, v¨n hãa víi nh÷ng b−íc ®i vµ h×nh thøc phï hîp.<br />
Kh«ng ¸p dông "biÖn ph¸p sèc" theo mét ®¬n thuèc s½n cã nµo ®ã, ®æi míi<br />
kinh tÕ ë ViÖt Nam diÔn ra theo ph−¬ng thøc "võa thö nghiÖm võa ®iÒu chØnh"; võa<br />
chó ý tæng kÕt nh÷ng kinh nghiÖm s¸ng t¹o cña nh©n d©n trong n−íc, võa ®Èy m¹nh<br />
nghiªn cøu lý thuyÕt vµ tham kh¶o kinh nghiÖm cña n−íc ngoµi; võa kiªn quyÕt söa<br />
ch÷a nh÷ng khuyÕt ®iÓm, sai lÇm cña c¬ chÕ qu¶n lý cò võa kh«ng phñ nhËn "s¹ch<br />
tr¬n" mµ biÕt kÕ thõa vµ ph¸t huy nh÷ng thµnh qu¶ cña qu¸ tr×nh x©y dùng ®Êt<br />
n−íc mÊy chôc n¨m qua.<br />
Nhê vËy, qu¸ tr×nh chuyÓn sang nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ë ViÖt Nam ®· kh«ng<br />
g©y ®¶o lén vÒ x· héi hoÆc ®æ vì vÒ chÝnh trÞ nh− ë c¸c n−íc x· héi chñ nghÜa §«ng<br />
¢u vµ Liªn X« tr−íc ®©y. ChÝnh sù æn ®Þnh vÒ chÝnh trÞ vµ x· héi lµ ®iÒu kiÖn hÕt søc<br />
quan träng cho viÖc triÓn khai vµ ®Èy tíi c«ng cuéc ®æi míi vÒ kinh tÕ. Ng−îc l¹i,<br />
nh÷ng kÕt qu¶ vÒ ®æi míi kinh tÕ, ®−îc nh©n d©n hoan nghªnh, l¹i lµ nh©n tè rÊt cÇn<br />
thiÕt ®Ó tiÕn hµnh ®æi míi vÒ hÖ thèng chÝnh trÞ theo h−íng t¨ng c−êng vai trß l·nh<br />
®¹o cña §¶ng, n©ng cao hiÖu qu¶ qu¶n lý cña Nhµ n−íc vµ ph¸t huy quyÒn lµm chñ<br />
cña nh©n d©n.<br />
3. KÕt qu¶ lµ sù nghiÖp ®æi míi ë ViÖt Nam ®· ®¹t ®−îc nh÷ng thµnh tùu to<br />
lín cã ý nghÜa quan träng vÒ nhiÒu mÆt, mµ ë ®©y chóng t«i chØ tËp trung tr×nh bµy<br />
vÒ hai lÜnh vùc kinh tÕ vµ x· héi.<br />
a. Trªn lÜnh vùc ph¸t triÓn kinh tÕ<br />
§æi míi trong n«ng nghiÖp lµ kh©u ®ét ph¸. ViÖc chuyÓn tõ chñ tr−¬ng tËp<br />
thÓ hãa toµn bé (lao ®éng, ruéng ®Êt vµ c¸c t− liÖu s¶n xuÊt kh¸c) sang chÝnh s¸ch<br />
thõa nhËn hé gia ®×nh n«ng d©n lµ ®¬n vÞ kinh tÕ tù chñ, ®−îc sö dông ruéng ®Êt æn<br />
®Þnh l©u dµi, ®−îc tù do b¸n s¶n phÈm trªn thÞ tr−êng, ®−îc hç trî vÒ vèn, ®−îc<br />
h−íng dÉn, gióp ®ì ¸p dông c¸c tiÕn bé khoa häc vµ kü thuËt vµo s¶n xuÊt... ®· cã t¸c<br />
®éng kh¬i dËy nh÷ng tiÒm n¨ng to lín cña h¬n 12 triÖu hé gia ®×nh n«ng d©n ®Ó<br />
kh«ng ngõng ®Èy m¹nh s¶n xuÊt ph¸t triÓn. S¶n l−îng l−¬ng thùc cña c¶ n−íc ®·<br />
t¨ng tõ 17,5 triÖu tÊn n¨m 1987 lªn 34,3 triÖu tÊn n¨m 1999, tøc t¨ng gÇn gÊp ®«i<br />
sau 13 n¨m. Tõ chç trung b×nh mçi n¨m ph¶i nhËp khÈu trªn d−íi 1 triÖu tÊn l−¬ng<br />
thùc trong thêi kú tr−íc ®æi míi, ®Õn n¨m 1989 ViÖt Nam ®· b¾t ®Çu xuÊt khÈu ®−îc<br />
1,4 triÖu tÊn g¹o vµ n¨m 1999 l−îng xuÊt khÈu ®ã ®· t¨ng lªn 4,5 triÖu tÊn, ®øng<br />
thø hai trªn thÕ giíi vÒ xuÊt khÈu mÆt hµng nµy, sau Th¸i Lan.<br />
Trong c«ng nghiÖp: Nhµ n−íc ®· dÇn dÇn xãa bá bao cÊp trµn lan ®èi víi c¸c<br />
xÝ nghiÖp quèc doanh, buéc c¸c xÝ nghiÖp nµy ph¶i vay vèn ng©n hµng ®Ó tiÕp tôc<br />
ho¹t ®éng theo h−íng g¾n s¶n xuÊt víi thÞ tr−êng trong vµ ngoµi n−íc, tõng b−íc ®æi<br />
míi thiÕt bÞ vµ c«ng nghÖ, c¶i tiÕn qu¶n lý, n©ng cao søc c¹nh tranh cña c¸c s¶n<br />
phÈm lµm ra. C¸c thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c nh− kinh tÕ hîp t¸c x·, kinh tÕ c¸ thÓ -<br />
tiÓu chñ, kinh tÕ t− b¶n t− nh©n còng ®−îc Nhµ n−íc khuyÕn khÝch ®Èy m¹nh s¶n<br />
xuÊt c«ng nghiÖp vµ tiÓu thñ c«ng nghiÖp. Nhê vËy, sau mét sè n¨m phÊn ®Êu ®Ó<br />
<br />
Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />
10 §æi míi kinh tÕ-x· héi ë ViÖt Nam (1986-2000)- mét c¸i nh×n tæng quan<br />
<br />
thÝch øng víi c¬ chÕ míi, tõ 1991 trë ®i s¶n xuÊt c«ng nghiÖp trong n−íc liªn tôc ®¹t<br />
tû lÖ t¨ng tr−ëng kh¸ cao: tõ 10-14%/n¨m.<br />
C¸c ngµnh dÞch vô tr−íc ®©y ch−a ®−îc coi träng ®óng møc, ®Õn ®Çu nh÷ng<br />
n¨m 90 ®· dÇn dÇn ®−îc më mang vµ ph¸t triÓn.<br />
C¬ cÊu kinh tÕ ®· cã sù chuyÓn dÞch tÝch cùc. Tõ n¨m 1985 ®Õn n¨m 1999, tû<br />
träng cña n«ng - l©m - thñy s¶n trong GDP ®· gi¶m tõ 43% xuèng 25,4% trong khi tû<br />
träng cña c«ng nghiÖp vµ dÞch vô ®· t¨ng t−¬ng øng tõ 29,3% lªn 34,5% vµ tõ 27,7%<br />
lªn 40,1%.<br />
§i ®«i víi t¨ng tr−ëng kinh tÕ, n¹n l¹m ph¸t ®· ®−îc ®Èy lïi tõ ba con sè<br />
trong nh÷ng n¨m 1986-1988 xuèng hai con sè trong nh÷ng n¨m 1989-1992 vµ chØ<br />
cßn mét con sè tõ n¨m 1993 ®Õn nay.<br />
Quan hÖ kinh tÕ ®èi ngo¹i ®−îc më réng theo h−íng ®a d¹ng hãa, ®a ph−¬ng<br />
hãa, tõng b−íc héi nhËp víi khu vùc vµ quèc tÕ. HiÖn nay, ViÖt Nam ®· cã quan hÖ<br />
th−¬ng m¹i víi 154 n−íc. Kim ng¹ch xuÊt khÈu ®· t¨ng tõ 723,9 triÖu USD n¨m<br />
1987 lªn 11,54 tû USD n¨m 1999. Trong cïng thêi gian, kim ng¹ch nhËp khÈu t¨ng<br />
t−¬ng øng tõ 2,13 tû USD lªn 11,62 tû USD. Tõ chç nhËp siªu rÊt lín, c¸n c©n<br />
th−¬ng m¹i ®· dÇn dÇn tiÕn tíi c©n b»ng. TÝnh ®Õn ®Çu n¨m 2000 ®· cã 700 c«ng ty<br />
thuéc 66 n−íc vµ vïng l·nh thæ ®Çu t− trùc tiÕp vµo ViÖt Nam víi 2290 dù ¸n vµ 35,5<br />
tû USD vèn ®¨ng ký, trong ®ã 15,1 tû USD ®· ®−îc thùc hiÖn, gãp phÇn ®¸ng kÓ vµo<br />
viÖc thóc ®Èy t¨ng tr−ëng kinh tÕ cña n−íc ta.<br />
TÝnh chung, tèc ®é t¨ng tr−ëng b×nh qu©n n¨m cña tæng s¶n phÈm quèc néi<br />
(GDP) ®· t¨ng tõ 3,9% trong thêi kú 1986-1990 lªn 8,21% trong thêi kú 1991-1995 vµ<br />
7,18% trong thêi kú 1996-1999. Cã thÓ thÊy râ h¬n t×nh h×nh nãi trªn qua b¶ng sau<br />
®©y:<br />
NhÞp ®é t¨ng tr−ëng b×nh qu©n n¨m cña GDP vµ cña c¸c ngµnh kinh tÕ<br />
trong c¸c thêi kú tõ 1986-1999.<br />
<br />
1986-1990 1991-1995 1996-1999<br />
<br />
GDP 3,9 8,21 7,18<br />
<br />
C«ng nghiÖp 5,9 12,83 12,45<br />
<br />
N«ng nghiÖp 3,6 4,41 4,68<br />
<br />
DÞch vô - 9,04 7,71*<br />
<br />
Nguån: Tæng côc Thèng kª. *Sè liÖu tõ 1996-1998<br />
<br />
b. Trªn lÜnh vùc ph¸t triÓn x· héi<br />
Cã mèi quan hÖ chÆt chÏ víi ®æi míi kinh tÕ, c¸c lÜnh vùc ph¸t triÓn x· héi<br />
còng ®· ®¹t ®−îc nh÷ng thµnh tùu ®¸ng kÓ, thÓ hiÖn ë nh÷ng ®iÓm chñ yÕu sau:<br />
- TÝnh n¨ng ®éng x· héi cña c¸c tÇng líp d©n c− ®−îc ph¸t huy, ®êi sèng cña<br />
®a sè nh©n d©n ®−îc c¶i thiÖn mét b−íc.<br />
<br />
<br />
Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />
Ph¹m Xu©n Nam 11<br />
<br />
Tr−íc kia, trong c¬ chÕ kÕ ho¹ch hãa tËp trung, mäi ng−êi th−êng chØ thô<br />
®éng thi hµnh mäi quyÕt ®Þnh déi tõ trªn xuèng, ®ång thêi û l¹i, tr«ng chê vµo sù bao<br />
cÊp, trî cÊp cña Nhµ n−íc vµ tËp thÓ. Khi chuyÓn sang c¬ chÕ thÞ tr−êng, ®¹i ®a sè<br />
c¸c tÇng líp nh©n d©n thuéc tÊt c¶ c¸c thµnh phÇn kinh tÕ ®Òu ph¶i t×m mäi c¸ch<br />
khai th¸c c¸c tiÒm n¨ng vÒ vèn, lao ®éng, kü thuËt, tri thøc vµ kinh nghiÖm lµm ¨n<br />
®Ó lo liÖu cuéc sèng cña b¶n th©n vµ gia ®×nh, ®ång thêi gãp phÇn x©y dùng ®Êt n−íc.<br />
ChÝnh tÝnh n¨ng ®éng x· héi Êy d−êng nh− lµ mét "phÐp l¹" ®· cã t¸c dông nhanh<br />
chãng ®Èy lïi t×nh tr¹ng suy tho¸i, tr× trÖ tr−íc ®©y vµ thæi luång sinh khÝ míi lµm<br />
chuyÓn biÕn râ rÖt t×nh h×nh s¶n xuÊt vµ ®êi sèng ë c¶ thµnh thÞ vµ n«ng th«n. Theo<br />
c¸c sè liÖu ®iÒu tra cña Tæng côc Thèng kª, ®· cã kho¶ng 80-85% gia ®×nh tù ®¸nh<br />
gi¸ møc sèng kh¸ lªn so víi tr−íc. Thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi tõ kho¶ng 200<br />
USD n¨m 1990 t¨ng lªn 375 USD n¨m 1999.<br />
- KÕt qu¶ ph¸t triÓn kinh tÕ nh÷ng n¨m qua ®· cho phÐp Nhµ n−íc huy ®éng<br />
®−îc thªm c¸c nguån lùc ®Ó t¨ng ®Çu t− cho ph¸t triÓn x· héi. So víi khuyÕn nghÞ<br />
cña Héi nghÞ th−îng ®Ønh thÕ giíi vÒ ph¸t triÓn x· héi häp ë Copenhagen (3.1995),<br />
mçi n−íc nªn dµnh kho¶ng 20% ng©n s¸ch hµng n¨m cho viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn<br />
®Ò x· héi, th× tõ 1991 ®Õn nay, trung b×nh mçi n¨m ChÝnh phñ ta ®· dµnh tíi 24-25%<br />
ng©n s¸ch Nhµ n−íc ®Ó chi cho c¸c ch−¬ng tr×nh t¹o viÖc lµm, xãa ®ãi gi¶m nghÌo,<br />
d©n sè - kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh, ph¸t triÓn gi¸o dôc vµ y tÕ, b¶o trî x· héi, b¶o vÖ m«i<br />
tr−êng, phßng chèng c¸c tÖ n¹n x· héi,v.v.<br />
- §¸ng chó ý lµ nhËn thøc cña x· héi vÒ viÖc lµm vµ gi¶i quyÕt viÖc lµm ®· cã<br />
sù chuyÓn biÕn ®¸ng kÓ. Kh«ng chê ®îi Nhµ n−íc vµ tËp thÓ, ng−êi lao ®éng ngµy<br />
cµng cã ý thøc chñ ®éng t¹o viÖc lµm cho m×nh vµ cho ng−êi kh¸c. Tõ chç bao cÊp<br />
toµn bé trong gi¶i quyÕt viÖc lµm, Nhµ n−íc ®· dÇn dÇn chuyÓn träng t©m vµo viÖc<br />
x©y dùng ph¸p luËt (Bé luËt lao ®éng), t¹o lËp c¬ chÕ chÝnh s¸ch nh»m h−íng dÉn vµ<br />
hç trî c¸c thµnh phÇn kinh tÕ ph¸t triÓn s¶n xuÊt, kinh doanh, t¹o thªm nhiÒu chç<br />
lµm viÖc míi. Tõ 1991 ®Õn nay, trung b×nh mçi n¨m c¶ n−íc ®· gi¶i quyÕt cho<br />
kho¶ng 1-1,2 triÖu ng−êi cã c«ng ¨n viÖc lµm.<br />
- ChuyÓn sang nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, ®i ®«i víi khuyÕn khÝch lµm giµu hîp<br />
ph¸p, §¶ng vµ chÝnh quyÒn c¸c cÊp ngµy cµng quan t©m ®Õn viÖc thùc hiÖn chÝnh<br />
s¸ch xãa ®ãi gi¶m nghÌo theo tinh thÇn lêi d¹y cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh: "Lµm cho<br />
ng−êi nghÌo th× ®ñ ¨n, ng−êi ®ñ ¨n th× kh¸ giµu, ng−êi kh¸ giµu th× giµu thªm"4.<br />
Nhê vËy, cïng víi sè ng−êi kh¸ giµu ngµy cµng t¨ng lªn, tû lÖ hé ®ãi nghÌo trong c¶<br />
n−íc ®· gi¶m tõ 30% n¨m 1992 xuèng 13% n¨m 1999. Theo ®¸nh gi¸ cña c¸c c¬ quan<br />
Liªn hîp quèc cã mÆt ë Hµ Néi, th× "ViÖt Nam gi¶m ®−îc mét nöa tû lÖ hé ®ãi nghÌo<br />
trong thËp niªn võa qua lµ ®iÒu gÇn nh− ch−a cã n−íc nµo ®¹t ®−îc"5.<br />
- Ngoµi ra, c¸c lÜnh vùc ph¸t triÓn x· héi kh¸c còng cã nh÷ng tiÕn bé ®¸ng ghi<br />
nhËn. C«ng t¸c d©n sè - kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh ®−îc thùc hiÖn tèt ®· ®−a tû lÖ t¨ng<br />
d©n sè tõ trªn 2% n¨m 1990 xuèng 1,54% n¨m 1998. Sau mét thêi gian gi¶m sót, hÖ<br />
<br />
4<br />
Hå ChÝ Minh toµn tËp. TËp 5. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia. Hµ Néi-1995. Tr.65.<br />
5<br />
DÉn theo b¸o Nh©n d©n ngµy 16.12.1999.<br />
<br />
Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />
12 §æi míi kinh tÕ-x· héi ë ViÖt Nam (1986-2000)- mét c¸i nh×n tæng quan<br />
<br />
thèng gi¸o dôc tõ tiÓu häc ®Õn ®¹i häc ®· cã b−íc ph¸t triÓn míi vÒ quy m«, ®a d¹ng<br />
hãa vÒ h×nh thøc ®µo t¹o vµ ®ang ®−îc tiÕp tôc ®æi míi, chÊn chØnh vÒ môc tiªu, néi<br />
dung vµ ph−¬ng ph¸p ®Ó n©ng cao chÊt l−îng d¹y vµ häc. Sù nghiÖp y tÕ ®· cã nh÷ng<br />
chuyÓn biÕn tÝch cùc trong phßng bÖnh, ch÷a bÖnh, h¹ thÊp tû lÖ tö vong ë bµ mÑ vµ<br />
trÎ em s¬ sinh, gi¶m tû lÖ suy dinh d−ìng ë c¸c trÎ em d−íi 5 tuæi. Thùc hiÖn ®¹o lý<br />
truyÒn thèng cña d©n téc, phong trµo "®Òn ¬n ®¸p nghÜa" nh÷ng ng−êi cã c«ng, ch¨m<br />
sãc nh÷ng trÎ em må c«i, lang thang c¬ nhì, c−u mang nh÷ng ng−êi tµn tËt, nu«i<br />
d−ìng nh÷ng ng−êi giµ c« ®¬n, gióp ®ì ®ång bµo ë nh÷ng vïng bÞ thiªn tai... ngµy<br />
cµng lan réng trong c¶ n−íc.<br />
Tãm l¹i, sau 10 n¨m ®æi míi, ViÖt Nam ®· ra khái khñng ho¶ng kinh tÕ - x·<br />
héi vµ tõ n¨m 1996 ®· b−íc sang giai ®o¹n ph¸t triÓn míi - giai ®o¹n ®Èy m¹nh c«ng<br />
nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa nh»m ®¹t tíi môc tiªu d©n giµu, n−íc m¹nh, x· héi c«ng<br />
b»ng, v¨n minh.<br />
4. Song ®Ó biÕn môc tiªu ®ã thµnh hiÖn thùc, ViÖt Nam cßn ph¶i tiÕp tôc kh¾c<br />
phôc nhiÒu yÕu kÐm vµ v−ît qua nhiÒu khã kh¨n, th¸ch thøc to lín.<br />
a. VÒ kinh tÕ: N−íc ta cßn nghÌo vµ kÐm ph¸t triÓn. GÇn 70% lao ®éng x· héi<br />
vÉn tËp trung trong c¸c ngµnh n«ng - l©m - ng−, t¹o ra kho¶ng 1/4 GDP. C«ng nghiÖp<br />
cßn nhá bÐ, tr×nh ®é kü thuËt vµ c«ng nghÖ nãi chung l¹c hËu. C¸c ngµnh dÞch vô ch−a<br />
®−îc më mang theo h−íng hiÖn ®¹i. KÕt cÊu h¹ tÇng yÕu kÐm. N¨ng xuÊt lao ®éng vµ<br />
hiÖu qu¶ s¶n xuÊt kinh doanh cßn thÊp. MÊy n¨m gÇn ®©y, do t¸c ®éng cña cuéc<br />
khñng ho¶ng tµi chÝnh - tiÒn tÖ trong khu vùc vµ còng do chóng ta chËm tiÕp tôc ®æi<br />
míi c¬ chÕ, chÝnh s¸ch, nhÞp ®é t¨ng tr−ëng kinh tÕ ®· gi¶m sót ®¸ng kÓ. §Çu t− trùc<br />
tiÕp cña n−íc ngoµi còng gi¶m m¹nh. Nguy c¬ tôt hËu xa h¬n vÒ kinh tÕ so víi nhiÒu<br />
n−íc trong khu vùc vµ thÕ giíi vÉn lµ th¸ch thøc lín nhÊt ®èi víi n−íc ta hiÖn nay.<br />
b. VÒ x· héi: Do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸ch quan vµ chñ quan, vÊn ®Ò x· héi<br />
bøc xóc hµng ®Çu hiÖn nay lµ tû lÖ thÊt nghiÖp vµ thiÕu viÖc lµm kh¸ cao. ë thµnh<br />
thÞ, tû lÖ lao ®éng thÊt nghiÖp n¨m 1999 lµ 7,4%. ë n«ng th«n, tû lÖ thêi gian lao<br />
®éng ®−îc sö dông lµ h¬n 71%, nÕu quy ®æi gÇn 29% thêi gian cßn l¹i th× t−¬ng<br />
®−¬ng 6-7 triÖu ng−êi kh«ng cã viÖc lµm.<br />
Trong qu¸ tr×nh chuyÓn sang ¸p dông c¬ chÕ thÞ tr−êng, sù ph©n tÇng x· héi,<br />
ph©n hãa giµu nghÌo còng diÔn ra kh¸ s©u réng gi÷a c¸c tÇng líp d©n c−. Theo c¸c sè<br />
liÖu cña Tæng côc Thèng kª, th× hÖ sè chªnh lÖch vÒ møc sèng gi÷a nhãm 20% d©n c−<br />
giµu nhÊt vµ nhãm 20% d©n c− nghÌo nhÊt ®· t¨ng tõ 5,6 lÇn n¨m 1992 lªn 11,26<br />
lÇn n¨m 19986. HÖ sè chªnh lÖch vÒ møc sèng trung b×nh gi÷a thµnh thÞ vµ n«ng<br />
th«n, gi÷a miÒn xu«i vµ miÒn nói còng ®ang cã xu h−íng ngµy cµng do·ng ra.<br />
Bªn c¹nh ®ã, c¸c vÊn ®Ò x· héi nhøc nhèi kh¸c do mÆt tr¸i cña kinh tÕ thÞ<br />
tr−êng ®Î ra, ®Æc biÖt khi vai trß qu¶n lý cña Nhµ n−íc cßn yÕu, khi viÖc thi hµnh kû<br />
c−¬ng ph¸p luËt ch−a nghiªm, lµ tÖ quan liªu, tham nhòng, bu«n lËu, vµ nh÷ng tÖ<br />
n¹n x· héi nh− ma tóy, m¹i d©m... vÉn ®ang diÔn biÕn phøc t¹p ë nhiÒu n¬i.<br />
<br />
6<br />
Tæng côc Thèng kª: §iÒu tra møc sèng d©n c− ViÖt Nam 1997-1998. Hµ Néi-1999. Tr.278.<br />
<br />
Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />
Ph¹m Xu©n Nam 13<br />
<br />
5. Tõ nh÷ng ®iÒu nãi trªn, mét lo¹t vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn ®ang ®Æt ra<br />
®ßi hái chóng ta ph¶i lµm s¸ng tá lµ: liÖu t×nh tr¹ng thÊt nghiÖp, sù ph©n hãa<br />
giµu nghÌo vµ c¸c tÖ n¹n x· héi gia t¨ng cã ph¶i lµ b¹n ®ång hµnh kh«ng tr¸nh<br />
khái cña qu¸ tr×nh chuyÓn sang nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng hay kh«ng? Ph¶i ch¨ng ®Ó<br />
®¹t ®−îc sù t¨ng tr−ëng kinh tÕ cao th× tÊt yÕu ph¶i "hy sinh" tiÕn bé vµ c«ng<br />
b»ng x· héi? HoÆc cÇn chÊp nhËn ph−¬ng ¸n tËp trung, ®Èy nhanh t¨ng tr−ëng<br />
kinh tÕ tr−íc, ®Õn khi kinh tÕ ph¸t triÓn cao råi th× míi cã thÓ dÇn dÇn gi¶m ®−îc<br />
bÊt c«ng x· héi sau, nh− m« h×nh "ch÷ U ng−îc" mµ S.Kuznets ®· ®Ò xuÊt?<br />
Râ rµng, mét khi ®· quyÕt ®Þnh lùa chän con ®−êng ph¸t triÓn theo ®Þnh<br />
h−íng x· héi chñ nghÜa v× môc tiªu d©n giµu, n−íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, v¨n<br />
minh, th× chóng ta kh«ng thÓ chÊp nhËn c¸c kh¶ n¨ng nªu trªn.<br />
VÊn ®Ò ®Æt ra lµ lµm thÕ nµo ®Ó cã thÓ kÕt hîp ®−îc t¨ng tr−ëng kinh tÕ víi<br />
tiÕn bé vµ c«ng b»ng x· héi trong suèt qu¸ tr×nh ph¸t triÓn?<br />
D−íi ®©y chóng t«i thö nªu lªn mét sè kiÕn nghÞ cã tÝnh hÖ quan ®iÓm nh− sau:<br />
Mét lµ, thóc ®Èy t¨ng tr−ëng kinh tÕ vÉn lµ nhiÖm vô hµng ®Çu. Bëi chØ cã<br />
mét nÒn kinh tÕ n¨ng ®éng vµ cã hiÖu qu¶ dùa trªn c¬ së khoa häc vµ c«ng nghÖ hiÖn<br />
®¹i, th× míi cã kh¶ n¨ng huy ®éng mét c¸ch th−êng xuyªn vµ v÷ng ch¾c c¸c nguån<br />
lùc cho ph¸t triÓn x· héi. Nh−ng chóng ta kh«ng quan niÖm ph¸t triÓn x· héi chØ lµ<br />
kÕt qu¶ thô ®éng cña t¨ng tr−ëng kinh tÕ, mµ t¨ng tr−ëng kinh tÕ vµ ph¸t triÓn x·<br />
héi cã mèi quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i chÆt chÏ víi nhau. T¨ng tr−ëng kinh tÕ t¹o c¬ së<br />
vµ ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho ph¸t triÓn x· héi; ng−îc l¹i, ph¸t triÓn x· héi lµ ®éng lùc,<br />
lµ môc tiªu cña ph¸t triÓn kinh tÕ.<br />
Hai lµ, t¨ng tr−ëng kinh tÕ ph¶i g¾n liÒn víi tiÕn bé vµ c«ng b»ng x· héi ngay<br />
trong tõng b−íc vµ trong suèt qu¸ tr×nh thùc hiÖn c¸c kÕ ho¹ch ph¸t triÓn. Chóng ta<br />
kh«ng chê ®îi ®Õn khi ®¹t tíi tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ cao råi míi thùc hiÖn tiÕn bé<br />
vµ c«ng b»ng x· héi, cµng kh«ng "hy sinh" tiÕn bé vµ c«ng b»ng x· héi ®Ó ph¸t triÓn<br />
kinh tÕ ®¬n thuÇn. Do ®ã, mçi chÝnh s¸ch kinh tÕ ®Òu ph¶i nh»m môc tiªu ph¸t triÓn<br />
x· héi; mçi chÝnh s¸ch x· héi ®Òu bao chøa néi dung kinh tÕ, dï trùc tiÕp hay gi¸n<br />
tiÕp, tr−íc m¾t hay l©u dµi.<br />
Ba lµ, trong ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn vËn hµnh<br />
theo c¬ chÕ thÞ tr−êng víi ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, viÖc ph¸t triÓn x· héi trªn<br />
nguyªn t¾c tiÕn bé vµ c«ng b»ng kh«ng chØ ®−îc thùc hiÖn b»ng c¸ch ®iÒu tiÕt vµ<br />
ph©n phèi l¹i thu nhËp cña c¸c tÇng líp d©n c−. §iÒu quan träng h¬n lµ ph¶i t¹o ra<br />
c¸c c¬ héi c«ng b»ng ®¶m b¶o cho mäi ng−êi, nhÊt lµ nh÷ng ng−êi yÕu thÕ vµ dÔ bÞ<br />
tæn th−¬ng ®Òu ®−îc lµm chñ mét phÇn t− liÖu s¶n xuÊt, ®−îc h−ëng mét nÒn gi¸o<br />
dôc c¬ b¶n, ®−îc båi d−ìng vÒ nh©n c¸ch, ®−îc ch¨m sãc vÒ y tÕ, ®−îc h−íng dÉn vµ<br />
®µo t¹o vÒ nghÒ nghiÖp, ®−îc gióp ®ì lóc gÆp khã kh¨n,... ®Ó hä cã thÓ lo liÖu vµ dÇn<br />
dÇn n©ng cao chÊt l−îng cuéc sèng b¶n th©n vµ gia ®×nh, ®ång thêi gãp phÇn x©y<br />
dùng ®Êt n−íc.<br />
<br />
<br />
Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />
14 §æi míi kinh tÕ-x· héi ë ViÖt Nam (1986-2000)- mét c¸i nh×n tæng quan<br />
<br />
Bèn lµ, ph¸t triÓn x· héi trªn nguyªn t¾c c«ng b»ng kh«ng cã nghÜa lµ "cµo<br />
b»ng", lµ thùc hiÖn chñ nghÜa b×nh qu©n, bÊt chÊp chÊt l−îng, hiÖu qu¶ vµ sù ®ãng<br />
gãp cña mçi ng−êi cho sù ph¸t triÓn chung cña céng ®ång. H¬n n÷a, nÕu dån c¸c<br />
nguån lùc cho ph¸t triÓn x· héi v−ît qu¸ kh¶ n¨ng mµ nÒn kinh tÕ cho phÐp, th×<br />
còng cã thÓ lµm mÊt ®i nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó thóc ®Èy t¨ng tr−ëng kinh tÕ,<br />
khiÕn cho kinh tÕ tr× trÖ hoÆc gi¶m sót vµ cuèi cïng còng kh«ng thùc hiÖn ®−îc c¸c<br />
môc tiªu ph¸t triÓn x· héi. Do ®ã, trong mçi b−íc ®i, mçi thêi kú cô thÓ ph¶i x¸c ®Þnh<br />
®óng møc ®é hîp lý gi÷a t¨ng tr−ëng kinh tÕ vµ ph¸t triÓn x· héi sao cho hai mÆt<br />
nµy kh«ng c¶n trë hoÆc triÖt tiªu nhau, mµ hç trî nhau cïng tiÕn b−íc.<br />
Víi nh÷ng thµnh tùu quan träng vµ nh÷ng kinh nghiÖm quý b¸u cña c«ng<br />
cuéc ®æi míi toµn diÖn ®Êt n−íc gÇn 15 n¨m qua, ®Æc biÖt víi tiÒm n¨ng trÝ tuÖ vµ<br />
s¸ng t¹o to lín cña con ng−êi ViÖt Nam, chóng ta hoµn toµn cã thÓ tin r»ng t−¬ng lai<br />
ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi cña n−íc nhµ trong thÕ kû XXI lµ s¸ng sña vµ ViÖt Nam cã<br />
nhiÒu kh¶ n¨ng c¬ b¶n trë thµnh mét n−íc c«ng nghiÖp vµo n¨m 2020.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />